Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2021

2021

Januar

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Omurawal (Balaenoptera omurai) is en in’n November 2003 eerstmals beschreven Aart vun de Furchenwale (Balaenopteridae), de to de Bartenwalen (Mysticeti) hörrn. De Typusexemplare vun de Aart wurrn in de laat 1970er Johren in dat Japaansch Meer (Terra typica), in de Salomonensee un dicht bi de Cocos Islands fangen. Nah Angaven vun de Eerstbeschriever Shirō Wada (japaansch: 和田志郎), Masayuki Ōishi (japaansch: 大石雅之) un Tadasu K. Yamada (japaansch: 山田格) ut Japan hannelt sück dat um en den Finnwal (Balaenoptera physalus) bannig ähnlich Aart, de aber mit en Längt vun rund twalf Metern düütlich lüttger is as de. Se hemm ok mit blots 200 Barten düütlich weniger as anner Bartenwale. Över de Leevenswies vun de Deerten weet man nichts.

Februar

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Dat Slott Clemenswerth is en för Clemens August I. von Bayern upricht Jagdsitt dicht bi dat eemsländsch Sögel. De ut en zentraal Hööftslott un acht Pavillons bestahn Anlaag hörrt to de Hööftwarken van den westfäälsch präägten Barock. Dat Jagdslott un sien Nebengebäude sünd för Besöker togänglich. Dor drin is dat Emslandmuseum Schloss Clemenswerth.

De Slottanlaag wurr van 1737 bit 1747 för Kurfürst Clemens August I. an den nördlichen Rand van sien wiet verstreet Herrschapsrebeet baut.

März

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Europa (ok Jupiter II) is de tweete un lüttste vun de veer groten Maanden vun den Planeten Jupiter. Ofschoonst de Temperatur op de Böverflach vun Europa bestenfalls -150°C bedrägen deit, gaht de Wetenschopplers dorvun ut, dat sik ünner en Krust ut Wateries en bit to 90 km deepen Ozean ut Water befinnen künn.

De Opdecken vun den Maand Europa geiht torüch op den italienschen Denker Galileo Galilei, de an’n 7. Januar 1610 sien eenfach Feernrohr op den Jupiter utricht hett. As he dörkieken de, hett he as eerste de veer groten Maanden Io, Europa, Ganymed un Kallisto sehn, de na em ok as Galileische Maanden betekent warrt.

April

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Bi den Medaillenmaker (ok Iesensnieder oder Stempelsnieder) hannelt sik dat um en Künstler, de Vörlagen vun Medaillen, Plaketten oder Münten maken deit. Faken sett he sien Vörlagen ok sülms um un snitt oder gutt en Stempel to’n Prägen. Dat Müntenbild is toeerst vun den Müntenmaker direktemang mit en Steker in dat Müntiesen (Müntstempel) deep un spegelverkehrt ingraven wurrn. Meist harrn de Stempelsnieders Verlööf, nich bloß de Updräge vun den Staat na to kamen, man for en beter Inkamen ok up egen Reken to arbeiden. So weern se nich bloß mit Münten- un Medaillenstempeln for den Staat togange, man möken ok Medaillen in privaten Updrag. Wenn een Müntenmaker weern woll, möss he sik toeerst to’n Graveur utbillen laten. Nadem he dat Handwark lehrt hett, konn he bigahn un sik to’n Künstler wieterbillen laten. Dor weer dat wichtig bi, teken un formen to lehren.

Mai

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Armstrong Siddeley Hurricane is en Pkw, den de britisch Hersteller Armstrong Siddeley vun 1946 bit 1953 footend up den een Johr vörher herutbrochten Lancaster un as Nahfolger vun den 16-Six fertigen dee.

Dat Auto weer 4763 mm lang, 1727 mm breet, 1549 mm hooch, sien Radstand bedroog 2921 mm un dat Leergewicht 1461 kg.

Dat Fohrwark harr, as bi den Lancaster, vörn Eenzelraduphangen mit Dreihstafffeern un achtern en andreeven Starrass, de an Längsblattfeern uphangt weer. Dat Modell harr en deelhydraulisch Bremssystem vun Girling. De Vörderradbremsen weern hydraulisch betätigt, wiels an de Achterass Seil- un Gestängebremsen insett weern. Serienmäßig weern de Fohrtüüch mit Schievenrööd utstatt.

Juni

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Frentrop (hoogedütsch Essen-Frintrop genäumt) lett am wietessen em Westen van Essen on lett tüschen Essen-Delfken, Essen-Bergrott, Owerhuusen-Bermensfeld on Owerhuusen-Borbeck. Frentrop hät ca. 8.500 Enwönner.

Dän Oet Frentrop wett taum e‘eßen Mol en dän Isenberger Vogteirollen öm 1220 as Vrilincdorpe genäupt. Dä Name hät dat oldnederdütsche Woet freier Mann en sick. Genau gliek gebeldet es Essen-Frillendörp, öm 1220 ok Vrilincdorpe, Frentrup en Gladbeck, öm 1220 Vrilincdorpe, on Frentrop en Marl, öm 1150 Frilingthorpe.

Dän Stadtdeel konn me grondsetzlich än twe Ebenen onnerdeelen: dat em Volksmond sogenäumpte Owerfrentrop met dä St. Josef-Kärke an dä Stroote Hemmelpforten, on Onnerfrentrop met demm Leoplatz (büs 2008 stonn doe dä Herz-Jesu-Kärke). Bowen on onnen lott sick herleien ut dä Randlage Frentrops an dän Südhang vannet Emschedaal. Van dän Schildberg ut kann me wiet öwer dat Daal kieken, wobbie dä geographisch höchße Högde tüschen Reckstroote on Frentroper Stroote op 87,2 m, on dän deipsten am Schemannsfeld met 36 m ö. M. lätt.

Juli

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Venus is vun de Sünn ut rekent de tweete Planet un togliek de sösstgröttste in uns Sünnsystem. He steiht dichter an de Sünn as de Eer un tellt to de veer terrestrischen Planeten, de ok eerdlieke oder Steenplaneten nöömt warrt.

Venus kummt op sien Ümloopbahn de Eerdbahn an neegsten. Se hett ok meist de glieke Grött as de Eer, wiest aver düütlich Ünerscheeden op, wat de Geologie un vör allen ok de Atmosphäär angeiht. Vun wegen ehr Neeg is se na den Maand dat hellste natürliche Objekt an’n Nachthimmel oder in de Schummerstünn. Wieldat de Venus sik op en enger Bahn üm de Sünn dreiht as de Eer, is se an’n Besten morgens oder avends to sehn, aver nienich midden in de Nacht. Dorüm hett se ok den Binaam Morgen- oder Avendsteern. Wenn se nich to dicht bi de Sünn steiht, kann se ok dagsöver al mit lütte Feernrohren bekeken warrn, mitünner sogor ok blots mit dat Oog.

Dat astronoomsch Teken vun de Venus is dat stiliseert Afbild vun den Handspegel vun de naamgeven röömsche Leevgöddin Venus: ♀.

Dat gifft in’t Sünnsystem keen twee anneren Planeten, de sik so gliek sünd, as de Eer un de Venus. Venus hett mit 12.103,6 km t. B. meist den glieken Dörmeter as de Eer un faken snackt man ok vun Planetensüstern. Man, ok wenn se in Masse un cheemsch Tohopensetten teemlich gliek sünd, gifft dat doch gewaltige Ünnerscheeden bi de Böverflachen un de Atmosphären.

August

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Haupeer (Orthoptera) oder Heupeer sünd en Ornen mank de Insekten. Dor höört mehr, as 26.000 Aarden to. Se kaamt weltwiet allerwegens an Land, man mit en poor Aarden ok in Söötwater vor.En poor Aarden, de Planten freten doot, könnt sik unbannig vermehren un as Treckhaupeer regelrechte Plagen utlösen. Vun de Antike bit up den hüdigen Dag speelt se en grote Rull in de Ökonomie vun de Staten, wo se uptreden doot.

De Haupeer weert indeelt in twee Gruppen, de düütlich een vun de annere afsett sünd. Se sünd meist eenfach ut’neen to holen. Dor hannelt sik dat um de Kortspriet-Haupeer (Caelifera) un de Langspriet-Haupeer (Ensifera) bi. Datt de beiden würklich to en Sustergruppen tohopenfaat weern könnt, un datt vundeswegen dat Taxon Orthoptera as monophyleetsch ankeken weern kann, dor hefft sik de Forschers towielen in’e Plunnen over. Sunnerlich vunwegen de Morphologie un vunwegen molekulare Unnersöken is dor gegenan gahn wurrn. Hüdigendags meent avers de meisten Forschers wedder, düsse Gruppen hören tosamen, ofschoonst de Saak noch nich ganz kloor is.

September

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Leo Tolstoi, mit vullstännigen Naam Lew Nikolajewitsch Graaf Tolstoi (Russisch: Лев Николаевич Толстой; * 9. September 1828 in in Jasnaja Poljana bi Tula; † 20. November 1910 in Astapowo, hüdigendags Lew Tolstoi in den Oblast Lipezk), is en Schriever ut Russland ween. Siene groten Warke „Krieg un Freden“ un „Anna Karenina“ sünd Klassikers mank de Romane vun den Realismus.

Tolstoi stamm ut dat ole russische Adelsgeslecht vun de Tolstoi af. Mit negen Johre is he Weetkind wurrn. Vun dor af an hett sien Vadder siene Suster up em passt. 1844 fung he an, un studeer orientaalsche Spraken an de Universität Kasan. Denn wessel he un studeer up Afkaat. Man 1847 hett he sien Studium afbraken. He övernehm dat Stammgoot vun siene Familie mit 350 liefegen Arbeiters in Jasnaja Pola un woll dor wat för doon.

Oktober

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Paapst Paul VI. (börgerlich Giovanni Battista Enrico Antonio Maria Montini; * 26. September 1897 in Concesio bi Brescia; † 6. August 1978 in den päpstlichen Sömmersitt Castel Gandolfo) weer van 1963 bit 1978 nah dat Tellen vun de Kark de 262. Paapst vun de röömsch-kathoolsch Kark. Wegen sien präägend Rull för den Verloop vun dat Tweet Vatikaansch Konzil, sien Beslussfaaten un dat Ümsetten vun dat wat dor entscheeden wurrn is, gellt he för so eenig Lüüd as eegentlich „Konzilspaapst“. Wohrscheinlich hett kien enkelt anner Paapst jemals en so umfaaten karklich Gesettgeven dörsett, wenn ok de gesamte Neefaaten vun dat nahkonziliare Gesettbook (Codex Iuris Canonici) eerst 1983 publizeert wurr.

Paapst Franziskus hett Paul VI. an'n 19. Oktober 2014 selig spraaken un an'n 14. Oktober 2018 hillig spraaken. Sien Gedenkdag in de Liturgie is de 26. September.

November

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Kraken (Octopoda) sünd en Ornen mank de Achtarm-Dintenfische (Vampyropoda) un höört dor to de Dintenfische (Coleoidea) mit to. Ehre neegsten Verwandten sünd de Cirruskraken un de Vampirdintenfische (Vampyromorpha). De Cirruskraken sünd eerst in de jüngere Tied vun de Kraken afscheedt wurrn. Kraken weert as de intelligentesten mank de Weekdeerter ankeken. Wat de Intelligenz angeiht, weert se mit Rotten vergleken. Kraken sünd normolerwiese bannig scho, man neeschierig un könnt fix lehren. De Naam Krake is ut de Däänsch-Norweegsche Spraak in dat Düütsche inwannert un kann so veel bedüden, as „rutreten Boom“, vunwegen, datt de Arms as Wuddeln vun en Boom in all Richtungen afstaht.

Dezember

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Pierre-Auguste Renoir (* 25. Februar 1841 in Limoges; † 3. Dezember 1919 in Cagnes, faken blots Auguste Renoir nöömt) weer en franzöösch Maler ut den Impressionismus.

Renoir wurr as Kind ut en Familie vun de Arbeiterklass boren. Sien Vader weer Snieder un sien Moder Tosniederin. As Pierre-Auguste dree Johr old is (1845), truck de Familie nah Paris un funn en Ünnerkunft dicht bi de Louvre, dat damals nich blots Museum weer, sonnern dor geev dat ok Büros un Wahnrüüm.

Mit 13 Johren hett Renoir en Lehre as Porzellanmaler antreden. Mit 15 Johren weer he all so good, dat hüm de Manufaktur anspröökfull Malerarbeiten anvertruen de, de sonst de erfohren Porzellanmalers vörbehollen weern. Vun sien Lohn kunn he eegenstännig leven un sogor sien Öllern wat afgeven. Um disse Tiet hemm sück aber de machinsch Druckverfohren för Porzellan dörsett un de Manufaktur muss dichtmaken, as he 17 Johr old weer.