Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2011
2011[Bornkood ännern]
Januar[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 En Containerschipp is en Frachtschipp, dat för den Transport vun Containers insett warrt. Moderne Containerscheep künnt vundaag mehrere dusend TEU an Fracht opnehmen. Ruchweg 90 % vun’t weltwiet hannelte Stückgoot warrt vundaag mit Containerscheep transporteert. För’n Ümslag vun de Göder sünd Havens mit sünnere Reedschoppen as Containerbrüchen nödig. As de Containerscheep aver jümmer grötter warrt, tekent sik af, dat de Seehannel jümmer mehr vun grote, zentrale Containerhavens lopen deit, de in de Laag sünd, disse Reedschoppen vörtohollen. De gröttste düütsche Containerschipp-Reederee is de Hapag-Lloyd mit Sitt in Hamborg. |
 Et Markermeer (ok wel: Hoornse Poolder of Zudelik Iesselmeer) is een groot meer van omdebi'j 700 vierkaante kilemeter. Et meer leit tussen Noord-Hollaand, Flevolaand en et (Noordelike) Iesselmeer in. Op de meerste plakken het et meer een diepte tussen de twie en vier meter. Et meer is vernuumd naor et schiereilaand Marken, dat in et zuudwesten van et meer leit. Eerst weren der plannen om et meer in te poolderen in et ruum van de Zuderzeewarken, mar die plannen bin stopzet. Omdat et Iesselmeer en et Markermeer overbliefsels bin van de Zuderzee en de meren eins een gehiel vormen is et Zudelik Iesselmeer een betere naeme veur et meer. |
Februar[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Gold is en cheemsch Element, dat to de Övergangselementen höört. Sien Naam hett dat vun sien gele Klöör. Gold weer een vun de eersten Metallen, dat vun Minschenhand bearbeit worrn is, wat nich toletzt ok doran liggt, dat dat schön week is un sik dorüm mechaansch goot bearbeiden lett. Butendem is Gold as Eddelmetall bestännig gegen Korrosion. Gold hett vele Anwennen. Bekannt is dat vör allen as Smuck- un Müntmetall un hett ok ’n grote Bedüden för’n Hannel. Ok för Legeeren – sünners mit Sülver un Kopper – speelt Gold en grote Rull. De künnt veel verschedene Klören hebben un laat sik ok bannig goot bearbeiden. As tosätzlich go’en Leider warrt Gold geern in de Elektronikindustrie insett un warrt wegen sien Egenschoppen as Reflekter in de Optik bruukt. |
Graofschopper plat is de verzamelname veur de dialecten van de Graofschop Benthem in de Duutse dielstaot Nedersaksen. Dizze dialecten heurt bi’j de Westfaolse groep van ’t Platduuts. Mit name de taalkundige Arnold Rakers hef ’t Graofschopper plat bestudeerd en vastelegd.
Daoras de revier de Vechte löp, nuumt ze de spraoke Waterplat. Det liekt stark op ’t Vechtdals van de Nederlaandse pervincie Oaveriessel. ’t Verkleinwoord vörmt ze mit -ie(n). Zo drag de oldste bewaord ebleven schoele van de Nedergraofschop (’t noordelijke diel van de Graofschop Benthem) de name ’het Schöltien' (in Wielen). |
März 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Berthe Morisot weer een vun de bedüdensten Malersches ut dat 19. Johrhunnert. De Französin stamm ut en rieke Familie mit hoog Ansehn un weer in de 1860er Johren en Schölersche vun Camille Corot. Den sien Stil hett se aver aflehnt un wenn sik den Impressionismus to. Se weer goot befrünnt mit den Maler Édouard Manet, de ehr twüschen 1868 un 1874 mehrfack maalt hett. Se hett sik in de Maleree op Manet tobewegt, wohr sik togliek aver ehrn egenen sülvststännigen Stil, in den se Weert legg op de graafschen Middels un op en milden Utdruck vun Geföhl. Geern hett se Familienszenen un Porträts vun Fronslüüd oder Kinner maalt, man ok Landschoppen, sünners an de Küst, hett se veel dorstellt. |
 Klingon (oetsproak in Klingon: thlIngan Hol), is ne sproak dee deur de biej mekoar edachte Klingons in de Amerikaanse SF-riege Star Trek sprökn wordt. De sproak is verzönnen duur Marc Okrand. Hee wol t heelmoal oeteards maakn, en doarumme hef hee d'r n antal vreamde dinge in zet dee'j duur mekoar enömn nich völ in de eardse sproakn veendn könt. De earste klankn van t Klingon warn t öntwarp van akteur James Doohan veur Star Trek: The Motion Picture, en dit was dus ok n earsten film woarin t Klingon te heurn was. In de veurige oetgaawn sprökn de Klingons aalmoal Engels. Noadet n film oetköm hef Marc Okrand de sproak oetbreidt noar ne volledig opzikzölfstoande sproak. |
April 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Bremer Münten sünd Münten, de in de Tiet vun’t 9. Johrhunnert bit 1872 in un dorna noch vun’t Düütsche Riek för Bremen rutgeven worrn sünd. De Münthoheit hett in de Stadt Bremen wiel dat Middelöller blots de Arzbischop hatt. Dat Recht Münten to slahn weer vun’n Kaiser rutgeven. De Stadt hett dat Müntregal in’t Johr 1541 överdragen kregen. Dorto weer later denn Müntrecht to seggt. Toeerst weern blots Pennige ut Sülver präägt, later kemen annere Münten dorto as de Witte, de Scherf oder de Groten un noch vele annere mehr. Na dat Johr 1872 künnen Bremer Münten ok na de Geldsoort vun’t Düütsche Riek präägt warrn. |
De Orde van de aarme ridders van Kristus en van de Tìmpel van Solomon (Latain: Pauperes commilitones Christi Templique Solomonici), ook de Tìmpelders (Fraans: les Tempeliers) of de Tìmpelridders, wazzen ien begunnen n Reumskatholieke ridderorde dij ien tied van de kruustochten n hillege oorlog vouerden om t Hillege Laand. t Beston zowel oet mìnsken van de adel (eerste stand) as oet munneks (twijde stand), entegen de maiste kruusvoardersordes. De orde wör oprichten doan om en bie 1120 noa aanlaaiden van de eerste kruustocht van 1096 en het sikkom 2 aiven bestoan. De keern van de tìmpelders was ien Zuudfrankriek ien wat nou vernuimd is as Languedoc ien de regioon Languedoc-Rousillon. |
Mai 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Dat Rad is een vun de Milensteen in de Historie vun’t Utfinnen. In sien eenfachste Form is en Rad nix anners as en runne Schiev mit’n Lock in de Mitt, dör dat en Ass steken warrn kann. Dordör entsteiht en beweglich Deel, dat so in de Natur keen Vörbild hett. Lange Tiet weer vermoodt, dat dat Rad üm 4.000 v. Chr. vun de Sumerer utklamüstert worrn is, man, wohrschienlich is dat Kunzept an verschedene Öörd gliektietig opdeckt worrn. Dat Rad warrt op verscheden Wiesen bruukt, so as Helpsmiddel bi’n Transport (t. B. Wagen) oder as Bodeelen in Maschienen (ü.a. Tähnrad, Schüffelrad oder Talje). |
 Den Saksenspegel is n rechtsbook uut de 13de eeuwe woarin ridder Eike van Repgow et geweunterecht in Saksen beskref. Den skriever van den Saksenspegel, den Saksiesen ridder Eike van Repgow, hef dit book dizzen name egoaven, zoas blik uut et vri-j vertaalde, beriemde veurweurd (Vorrede in Reimparen) dat in éne van de ofskriften steet dee tot uns bunt ekommen. Tot op den dag van vandage goat ze doarvan uut dat et veurweurd op riem later is too-evoogd deur iemand den net döt as-of e Eike van Repgow is. |
Juni 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Steffi Graf is en ehmolige un de wohrschienlich bekanntste Tennisspelersche vun Düütschland. Ehr grote Tiet füng Enn vun de 1980er Johren an un duer bit Enn vun de 1990er Johren. Se harr wiel ehr Profi-Loopbahn bannig veel Spood un domineer kloor dat Tennis vun de Fronslüüd: 377 Weken lang stünn se an de Spitz vun de Tennis-Weltranglist. Bit hüüt is se ok de eenzige, de den Golden Slam wunnen hett. Vele beropene Gegners hett se in’n Verloop vun de Johren achter sik laten, dorünner Naams as Martina Navrátilová, Monica Seles oder Gabriela Sabatini, mit de se faken uk Dubbel speelt hett. Na ehr Loopbahn hett se den Tennisspeler Andre Agassi heiraat, mit den se twee Kinner hett. Se hett de Stiftung „Children for Tomorrow“ grünnt un leevt vundaag in Las Vegas. |
 ’t Waols is een Romaonse taal die ze praot in België, Fraankriek en ’t noordoosten van de Amerikaanse staot Wisconsin. De Fraanse Gemienschop van België erkent ’t Waols as endogene (daor ontstaone) regionaole taal. ’t Wördt in België espreuken in ’t grootste diel van ’t Waolenlaand. D’r bint vier heufdindielings in de Waolse dialecten en een standaard (schrief)vörm. Naor de sprekers van ’t Waols kuj verwiezen as Waolen, mar umdet dizze term in de eerste plaatse slat op alle inwoners van Wallonië, gebruukt ze meer en meer de term wallonophone (walon-cåzant in ’t Waols). |
Juli 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Mit Ultravigelett warrt en sünner’t Rebeet vun’t elektromagneetsche Spektrum betekent, dat twüschen dat sichtbore Licht un de Röntgenstrahlen liggt. De Beteken bedüüt „achter dat Vigelett“, wat de Klöör an’t een Enn vun’t sichtbore Spektrum is. Ultravigelett-Licht bargt veel Energie, de aver afhangt vun de Bülgenläng. Dorüm warrt technisch noch wat fiener ünnerscheedt in UV-A, UV-B, UV-C, Vakuum-UV un Extrem-UV. UV-Strahlen kamt to’n Bispeel in’t Sünnlicht vör un künnt över längere Tiet Sünnbrand maken. Vun de UV-Strahlen kamt ok de brune Klöör vun de Huut, vun wegen dat dör de Strahlen dat Billn vun Melanin utlöst warrt, wat dat Geweev vör de UV-Instrahlen schulen deit. As Dekoratschoon in’n Düstern warrt af un to Swartlichtlampen bruukt. Dat is nix anners as UV-A-Licht. |
 n Drum & Bugle Corps (meestieds of ekortt tot Drumcorps) is nen groep marsjeernde muzikaantn (te vergeliekn met nen showband) den at besteet oet kopperbloazers, slagwoarkers en vlagnmeakns. Disse bands beent t bekeandst en meest verspreaid in Amerika en Kannada, mear t is ook oawer eweeid noar (deeln van) Europa en Azië. Drumkorpsn beent organisasies dee at neet oet beent op finansjele weenst. Ze doot met an wedstriedn, optochn, festivals en aandere publieke angeleagnheedn. Vuur de Amerikaanse topkorpsn is dr, ofhaankelik van n boond woer at ze lid van beent, ne leaftiedsbeteuning, woerduur de leedn aait tusken de 14 - 22 joar mut wean, mear aandere boondn loatt ook junger en eulder too. Boetn Amerika is dr gin leaftiedbeteuning. |
August 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Dat ZDF (hoochdüütsche Afkörten för dat Tweete Düütsche Feernsehn) is en apentlich-rechtliche Feernsehanstalt in Düütschland, de an’n 1. April 1963 ehrn offiziellen Bedrief opnahmen hett. De Studios vun’t ZDF weern to Anfang noch in Eschborn ünnerbröcht, tögen na een Johr aver na Wiesbaden üm. Siet 1984 sünd all Afdelen vun de Feernsehanstalt tosamen in Mainz ünnerbröcht, woneem siet de 1970er Johren de Sitt vun’t ZDF is. An de Spitz vun’t Gewarf steiht de Intendant, wat siet 2002 Markus Schächter is. Finanzeert warrt dat ZDF över de Geböhren, de dör de GEZ intogen warrt. Dorvun kriggt de Senner ruchweg 26 %. Blangen jemehr Hööftprogramm driggt dat ZDF tosamen mit annere Senners Programmen as t. B. 3sat, ARTE, KI.KA oder Phoenix un is mit tosätzliche fre’e Kanaals in’t digitale Feernsehn vertreden. |
 't Zwols is 't stadsdialect van de Aoveriesselse eufdstad Zwolle. 't Be-eurt töt de Sallaanse dialectgroep, die weer diel uutmaakt van 't Nedersaksisch. Kenmärkend veur 't Zwols is 't vörtlaoten van de h (wat ook in de umringende gebieden veurkump, töt in 't Urkers) en de bri'jende (Franse) uutspraak van de r (typisch veur stadsdialecten, kump värder onder andere veur in 't Kampers, Dèventers en Zutfens). Zwollenären wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ook bri'jbekken enuumd. Een riempien dät ze onder de rook van Zwolle wel gebruken, gaot: Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen. Naodät de Amerikaanse taalkundige William Shetter deur de Nederlaanse taalkundige G.G. Kloeke met-eneumen wier naor Zwolle, skreef e 't artikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dät in 1958 verskeen in Language, 't miest gezagebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen. |
September 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Chile is en Staat in Süüdamerika, de in’t Johr 1818 sien Unafhangigkeit kregen hett. Vörher weer dat en Kolonie vun Spanien. De Oorinwahners vun Chile weern indiaansch. De meisten Indianers in’t Land höört to dat Volk vun de Mapuche. Politisch hett dat Land veel Kriegen beleevt, as den Salpeterkrieg oder den Börgerkrieg vun 1891. En düstern Afsnitt in de chileenschen Historie weer de Diktatur ünner Augusto Pinochet vun 1973 bit 1990, ünner den sien Regeeren eenige dusend Lüüd doodmaakt worrn oder verswunnen sünd. Dat Land liggt to’n gröttsten Deel in de Bargkeed vun de Anden an de Pazifik-Küst, wat en Grund dorför is, dat dat Land in de Historie jümmer wedder mit starke Eerdbeven to kriegen harr, dorünner dat vun 1960 bi Valdivia, wat bit hüüt dat dullste Eerdbeven weer, dat op de Eer je meten worrn is. Dat letzte starke Beven hett 2010 groten Schaden maakt. |
 Een sprenge of sprengbeke is een beke die deur mensen egraven of verleg is. Sprengen kommen veul veur op de Veluwe en wödden gebruuk veur de andrieving van watermeules, veur 't maken van pepier en/of 't gebruuk van water veur de wasseriejen. Sprengen wödden emaak deur een gat te graven in de helling van een bulte totda-j bie de grondwaterspiegel zit. Uut disse sprengkop streump dan 't bronwater deur een kenalenstelsel naor de gewunste plaatse. Vake wödden sprengen evormd uut meerdere sprengkoppen. |
Oktober 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Franz Liszt weer en vun de bedüdensten Komponisten un Klavierspelers vun dat 19. Johrhunnert. Boren weer he 1811 in den ungaarschen Deel vun’t dormolige Kaiserdom Öösterriek. Al mit söven Johren hett sik dat „Wunnerkind“ sülvst de Noten bibröcht un kreeg ok al fröh dat Klaveerspelen lehrt. Liekers weer he to Anfang vun annere bedüden Komponisten ut de Tiet nich hooch acht. Liszt is wiel sien jungen Johren veel reist un rümkamen, eh he in Weimar Kapellmeester worrn is. Vundaag tellt Liszt sien Warken to en Mielensteen in de Historie vun de Klaviermusik. He hett de dormols traditschonelle Speelwies ännert un nee prägt. Sien Hööftwark warrt to de „Needüütsche School“ torekent. Sien Samtwark ümfaat wiet över hunnert Klavierkompositschonen un tosamen nochmal wiet över hunnert Chor- un Orchesterwarken, Melodramen, Orgelstücken, Kamerkonzerten un männig mehr. |
Et Enkhuzens is et dialekt van de Noord-Hollaandse stad Enkhuzen. Et Wödt ezeen as n West-Frees dialekt, maor hef wal n heel eigen karakter. Et Enkhuzens is naomelek op 'n antal punten veul beholdener as de dialekten in de naobi-je umgaevink van de stad.
De aparte kenmarken van 't Eilaand-West-Frees bunt de uutspraoke van ie veur "ij" en uu veur "ui". Kenmarken, dee ok typies bunt veur et Enkhuzer dialect. Net as in et Tessels en et Wierings sprekt leu in Enkhuzen van diek, tied, muus en duuf. De umrengende darpen gebruukt vormen as duif en taid (of toid). Et aparte karakter van et Enkhuzens löt zich histories verklaoren. As olde, umwalde stad was Enkhuzen n eslotten centrum, dat veural in de Golden Eeuwe tot grote bleuj kwam. Nao dizze golden tied raken et staedjen in verval en in ofzundering van de rest van et laand. Vergeliekbaor met vissersplaetse as Urk en Volendam (met de alderbastend aparte dialekten Urkers en Volendams). Op bepaolde punten wik 't Enkhuzens van de aandere Noord-Hollaandse dialekten of, dusdäoneg, dat onderzeukers n invlood van buutenof vermood. Dit zol dan et oosten van Nederlaand waen, waor Nedersaksische dialekten wodt esprokken. |
November 2011[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Stadt Esens liggt in Landkreis Wittmund in Neddersassen un hett hüüt knapp 7.000 Inwahners. De Oorsprung vun Esens reckt torüch bit ruchweg in’t Johr 800. Dat eerste mol duukt de Oort 1310 in en Oorkunn op. Lange Tiet weer Esens de Hööftoort vun’t Harlingerland, dat ok lange Tiet na’t Vereenigen mit Oostfreesland noch egenstännig bleven is. As dat Rebeet an Preußen gahn is, güng dat aver vun 1744 an bargdaal mit den Oort, bit sik in’t 20. Johrhunnert mit den Tourismus ok de Weertschop entwickeln de. De Inwahnertall vun Esens is in de Nakriegstiet düchtig anstegen dör de Flüchtlingen to de Tiet. Meten an de Inwahnertall is de Stadt liekers vundaag een vun de lüttsten Städer in Oostfreesland. |
De Oosters-Orthodoxe Karke of de Orthodoxe Karke (officieel: de Orthodox-Kattelieke Karke) ziet heurzels as vortzetting van de iene, heilige, kattelieke en apostolische Karke die deur Jezus Kristus en zien apostels opricht is, zoe'n 2.000 jaor weeromme. De Griekse naeme 'orthodox' betekent letterlik 'rechtgeleuvig', 'et waore geleuf behooldend' en 'juuste leer', en wodt in die zin ok wel bruukt as synoniem veur 'rechtzinnig' of 'streng in de leer'.
Disse Karke vormt de groep Chalcedonenzische Orthodoxe Karken: Karken die de leer van et koncilie van Chalcedon volgen. Et woord orthodox betekent taelkundig 'juuste anbidding' en 'juuste leer', en wodt in die zin ok wel bruukt as synoniem veur 'rechtzinnig' of 'streng in de leer'. In die zin wodt et ok veur protestaanse groepen en stromings binnen et kattelicisme bruukt. |
Dezember[Bornkood ännern]
| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De vun Roald Amundsen leit Fram-Expeditschoon weer en norweegsch Antarktisexpeditschoon, de eerstmals bit to’n Süüdpool kommen is. In de Johren van 1910 bit 1913 is Amundsen mit de Fram, de all tweemal in de Arktis insett wurrn weer, in de Bucht vun de Wale, wo he Reeschopp un Hunnen an Land broch un sien Winterquartier upslahn dee. Vun dor truck he mit Hunnenschledden vun sien Basis Framheim ut to’n Süüdpool, de he an’ 14. Dezember 1911, 35 Daag vör sien Konkurrenten Robert Falcon Scott vun de britisch Terra-Nova-Expeditschoon, erreicht hett. Dormit harr he dat „Rennen um den Pool“ wunnen.
|
n Nijjoarsrollechie is n oprold kniepertje dij eten wordt om en bie nijjoar. Van oldsheer was t n tradietsie om rollechies pas noa de joarwizzelen te eten, maor tegenswoordig worden zai, net as kniepertjes, al vanaof kearst af aan eten. De gedachte achter t eten noa de joarwizzelen is dat t nije joar nog onbekend was en dat t olle joar uutvaauwen was (as kniepertje).
Vrouger wuiren der ook hoorntjes van maokt, maor dij worden tegenswoordig bienoa nait meer maokt, veuraal ook deurdat kniepertjes ien grote getoalen maokt worden kinnen, o.a. bie deur kearkgemainschoppen, en rollechies voak kant-en-kloar ien de supermaarkt tou koop binnen, binnen de hoorntjes wat op achtergrond kommen. |