Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2022
2022
[Bornkood ännern]Januar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Sir Ernest Henry Shackleton [ˈɜɻnɛst ˈhɛnɻi ˈʃækəltən] CVO, OBE (Mil.), LL.D, (* 15. Februar 1874 in Kilkea, County Kildare, Irland; † 5. Januar 1922 in Grytviken, Süüdgeorgien) weer en britisch Polarforscher vun irisch Afstammen un en vun de herutragend Persönlichkeiten vun dat so nömmt Golden Tietöller vun de Antarktisforschen. He nehm an veer Antarktisexpeditschonen deel, vun de he bi dree ok de Expeditschoonsleiter weer. Sien eerst antarktischen Erfohrungen hett Shackleton as Darte Offizier bi de vun Robert Falcon Scott leit Discovery-Expeditschoon makt, vun de he upgrund vun vermeentlich gesundheitlich Probleme dör den Expeditschoonsleiter 1903 nah Huus schickt wurr. Starkmödig, disse persönliche Schann to tilgen, kehr Shackleton 1908 as Baas vun de Nimrod-Expeditschoon in de Antarktis torüch. In’ Januar 1909 stell he tosommen mit dree Begleiters en nee Rekord in de gröttste Dichtrankommen an en vun de beid geographisch Eerdpolen up, bevör se bi 88°23'S un noch 180 km vun den Süüdpool weg torüchkehren mussen. För diesse Leistung wurr Shackleton dör König Edward VII. to’n Ridder slahn.
|
Februar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Kreefte(n) (Crustacea), ok Krebsen, sünd en Unnerstamm vun de Liddpoten. De Kreefte weert ok Kostendeerter nömmt, wat en nich dör’nanner smieten draff mit de Schillendeerter, de to de Weekdeerter tohören doot. De Kreefte sünd en Grupp Deerter, de sik, sunnerlich na de Grötte, bannig verschelen doot. Bi en Reeg vun Aarden is dat Lief man bloß en poor Milimeters lang, annere könnte ehre Knieper bi dree Meter ut’neenspannen.
|
März
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Maya sünd en Volk vun de Indianer in Middelamerika. Se hefft in de vörkolumbisch Tiet grode Rieken grünnt un en hoge Kultur tostann bröcht. As de Maya-Rieken bleuhen döen, stellen se en mächtige un hoge Kultur vör. Tomeist warrt vun een Maya-Kultur spraken, man achter düsse Kultur staht ganz verscheden Völker mit verscheden Spraken. Man all düsse Völker weern mehr oder minner verwandt mit'nanner un spraken ok mehr oder minner verwandte Spraken. Dat is begäng, en Verscheel to maken twuschen Hoochlandmaya in Chiapas un Guatemala un Siedlandmaya in Yucatán, in Petén un in Belize. Mit den Loop vun de Geschicht sünd de groden Öörd vun de Maya vun dat Hoochland na dat Siedland wannert un denn in den Norden vun Yucatán. As de Spaniers ankamen weern, weer de klassische Tiet vun de Maya al vörbi. An't Enn vun dat 15. Johrhunnert weern bloß noch ganz in'n Noorden vun Yucatán wichtige Öörd vun de Maya to finnen. In de Midden vun dat Siedland leben dormals nich mehr veel Lüde. En egen Maya-Kultur geev dat to düsse Tiet in dat süüdwestlich Hoochland: Dat weer de Kultur vun de Quiché. Anners as veel anner Völker vun de Indianers gifft dat ok hüdigendags noch Maya. Se leevt up de Yucatán-Halfinsel un in Belize, in Honduras un in Guatemala. Beröhmt wurrn sünd de Maya vunwegen jem ehr Mathematik un vunwegen jem ehren besunnern Maya-Klenner, schreben in Maya-Schrift. Düsse Schrift un de Klenner, man ok dat Anboon vun Mais weern Egenaarten vun de Maya. De Schrift kann een hüdigendags (2006) to'n groden Deel lesen. De Grundlaag vun düsse Schrift sünd meistendeels Bildtekens, man dat is doch mehr as bloß en Ideogramm-Schrift. So wat geev dat in ganz Oolt-Amerika nich noch mol. In de Steder geev dat Pyramiden mit Stufen, Palästen, Öörd to'n Bekieken vun de Steerns un Pok ta Pok (Speelplätz för Ballspelen). Mit Steen, Toon, Holt un Stoff konnen de Maya-Künstlers un -handwarkers goot ümgahn. Just so goot weern se bi de Maleree. Metall (as Gold, Sülver un Kopper) keem eerst laat up un wurr meist bloß bi de Ritualen bruukt.
|
April
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Seedükers (Gaviiformes, Gaviidae, Gavia) sünd en Ornen, Familie un Geslecht vun Seevagels. Dor hannelt sik dat um Vagels bi, de dag- un nachtaktiv sünd. De fiev Aarden, de dat hüdigendags gifft, leevt in Taiga un Tundra in de Holarktis. Na de matigen Klimazonen kaamt se normolerwiese bloß, wenn se up’n Treck na de Winterquarteere unnerwegens sünd. Seedükers sünd grote Swemm- un Dükervagels mit en Längde vun 53 bit 91 cm over Lief. Ehre Flunken könnt se twuschen 106 un 152 cm wiet ut’neen spannen. Wegen könnt se vun 1 bit hen to 6,4 kg. De groten Aarden sünd dor swaarer mit, as Göse.
|
Mai
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Eudonia lacustrata is en Bottervagel ut de Familie vun de Crambidae. He is in Europa wiet verbreedt. Eudonia lacustrata reckt en Flögelspannwiet bit 18 Millimeter. De Vörderflögel sünd hellgrau bit wittlich mit dunkel Teeknung. In dat Feld an dat buterste Enn‘ vun den Vörderflögel överweegen de dunkel Berieken. De Achterflögel sünd cremewitt mit en wat dunkleren Randberiek. Dat Verbreedensrebeet vun disse Aart umfaat ganz Europa un Nordwestafrika un treckt sück över Törkie, Syrien, Iran, Sibirien bit nah Westchina. In‘ Norden vun Europa fehlt de Aart in Lappland. Se stiggt in de Bargen nich över de Boomgrenz. In‘ Iran un in Armenien wurrd de Aart dör de Ünneraart Eudonia lacustrata persica vertreeden. Se leevt in‘ Buschland, lichten Wäldern un in Gorden.
|
Juni
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Dat Düütsch Sportafteken (DSA) is en Afteken, dat vun’n Düütschen Olympischen Sportbund (DOSB) – bit 2006 vun’n Düütschen Sportbund (DSB) – för sünnere sportliche Leistungen verleht warrt. Wat een för dat Afteken to leisten hett, hangt vun de Öllersstoop af. Dat gifft Sportafteken för Jungs un Deerns und ok för Frons- un Mannslüüd. Deelnehmen kann dorbi jeedeen, de dat geern müch. Ok Minschen mit en körperliche oder geistige Behinnern künnt dat Düütsche Sportafteken maken. Hier sünd de Leistungsgruppen na Öller un na’n Grad vun de Behinnern indeelt un de Disziplinen an de Inschränken dör de Behinnern anpasst. För’t eenmolige Afleggen vun de Leistungen warrt dat Sportafteken in Bronze verleht, för dree mol in Sülver un för fief mol in Gold. Vun’t teihnte mol an gifft dat dat Afteken in Gold mit de Tall in Fieferschreden. Woans dat Sportafteken maakt warrn kann, kann een bi den tostännigen Landssportbund (LSB) nafragen. De Verlehen is verbunnen mit en Oorkunn.
|
Juli
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Fruchtflegen (Drosophilidae) sünd en Familie mank de Flegen (Brachycera). Se weert dor to de Tweeflunken mit torekent. Bi de Fruchtflegen hannelt sik dat um lüttje Flegen vun een bit hen to sess Millimeters Längde. Meist sünd se bi 2 mms groot. Vorkamen doot se meist allerwegens: In fuchtige Loofwolden, an’n Wooldrand un ok bi de Minschen ehre Hüser. Antrocken weert se vun fulige Frücht un Reste vun Drunks in opene Buddels. Dor nehrt se sik sunnerlich vun Substanzen bi, de riesen doot. Weltwiet sünd mehr as 3.000 Aarden bekannt. Dor leevt bi 50 vun in Düütschland. Dat gifft Wildaarden in Hölter un Strüker un Kulturfolgers, de hefft sik anpasst an dat minschliche Leven un leevt sunnerlich up’n Kumpost un allerwegens dor, wo Früchte lagert oder Fruchtssapp riest. Kulturfolgers sünd de Aarden Drosophila melanogaster, Sophophora simulans, Drosophila funebris, Drosophila busckii, Drosophila immigrans, Drosophila hydei un Drosophila repleta.
|
August
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Antonio Lucio Vivaldi (* 4. März 1678 in Venedig; † 28. Juli 1741 in Wien) weer en veneziaansch Komponist un Violinist in’ Barock. De Vader vun Vivaldi, Giovanni Battista Vivaldi (1655–1736), keem mit teihn oder elf Johren ut Brescia nah Venedig, weer dor tonächst as de sien Vader Barbier un wurr later beroplich Violinist. Ut sien Ehe mit Camilla Calicchio, de Dochter vun en Snieder, de he 1676 heiraadt hett, gungen negen Kinner hervör. De eerstboren Antonio Vivaldi sall wiels en Eerdbeeven boren wurrn ween un wurr notdööpt (of dat nu wegen de Katastrophe weer oder of sück hier all sien lateren gesundheitlichen Probleme afteeken deen, is nich bekannt).
|
September
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Jan vun Gent oder ok Jan(n) van Gent (Morus bassanus, düütsch: Basstölpel) is en Seevagel ut de Familie vun de Genten. He is so groot, as en Goos. Binnen düsse Familie is de Jan vun Gent de Aart, de an’n hööchsten in’n Norden, un de eenzigst, de in Europa brott. Vun 1991 af an brott he ok up Helgoland. De Jan vun Genten boot ehre Nester in grote Kolonien mit en poor Dusend Paare un treckt dor ehr Lüttjet up. An’n leevsten boot se ehre Nester up steile Felseilannen vör de Küst. Freten deit he sunnerlich Fischaarden, wo de annern Seevagels nich so achteran sünd: He hett an’n leevsten de fettrieken Fische, as Heringe un Makrelen. De Naam hett nix mit de Stadt Gent in Belgien to doon, man kummt vun dat nedderlannsche „Gent“ vun her, wat „Ganner“ bedüden deit. De Naam wiest vundeswegen up annere Watervagels, as Göse. Dor weert de Genten mit vergleken, vunwegen, datt se jem lieken doot. In noch annere Spraken, as in’t Hoochdüütsche („Tölpel“) oder in’t Engelsche („Booby“) wiest de Naam dor up, datt se man klunterig lopen doot.
|
Oktober
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Charles Aznavour ( Aznavour hörrt siet över en halv Johrhunnert to de rutragend Persönlichkeiten vun den franzööschen Chanson. He harr sien Dörbröök 1946, as Édith Piaf up hüm upmarksom wurr un hüm up en Tournee dör Frankriek un de USA mitnehm. Charles Aznavour hett över dusend Chansons schreven un de in fiev Spraken, dorünner ok Düütsch, in de Överdragen vun Ernst Bader, Walter Brandin, Michael Kunze un Jacky Dreksler, interpreteert. De düütsch sungen CD „Das Beste auf Deutsch“ keem 2004 bi dat Label EMI herut. In de Loop vun de Johren sünd över hunnert Schallplatten entstahn. He gellt as de internatschonal bekannst franzöösch Singer.
|
November
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 Meideborg, ok woll Madeborg, (hoochdüütsch Magdeburg) is de Hööftstadt vun dat düütsche Bundsland Sassen-Anholt. In de Stadt leevt um un bi 238.000 Inwahners. Dor is se de tweet grottste Stadt in dat Bundsland, na Halle mit. In Meideborg sitt en evangeelschen un ok en kathoolschen Bischop. In de Stadt gifft dat twee Hoochscholen: Dat sund de Otto-vun Guericke-Universität Meideborg un de Hoochschool Meideborg-Stendal. De Stadt is bekannt vunwegen ehr histoorsch Arvdeel: Kaiser Otto de Grote, de eerste Kaiser vun dat Hillge Röömsche Riek vun 962 af an, hett dor sien Palz in harrt. In dat Johr 2005 hett Meideborg sien 1200. Boortsdag fiert. Vun dat Johr 2010 af an driggt Meideborg ok den Binaam Ottostadt.
|
Dezember
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
 De Örgellandschap Oostfreesland is een vun de riekste Orgellandschapen vun de Welt. 90 historische Örgel ut söven Johrhunnerten staan in de 170 ole Karken vun Oostfreesland. 60 historische Örgel stammen noch ut de Tiet vör 1850. Bold all Originalinstrumenten sünd in den letzten 50 Johr optimol restaureert wurrn, wodör nu wedder de ursprünglicke Klangpracht te hören is. De ole Örgel in Oostfreesland sünd hüüt Vörbild för Örgelbo un Restauratschoon in de ganze Welt. All in de Tiet vun de laat Gotik is Oostfreesland un in de Provinz Grunneng en bleiende Örgelkültür nawesen. Ut schriftlicke Borns weet man vun tien Örgel in de tweede Hälft vun den 15. Johrhunnert alleen in Krummhörn. Een vun disse weltwied öllste Örgel, de noch mit ehr ganze Anlaag un de meeste Registers bewoord bleven is und de man hüüt noch spölen kann, steiht in Rysm. Dat Instrument hett 1457 waarschienlick Meester Harmannus ut Grunneng as en gotisch Blockwark baut. De Lüüd vun Rysm hebben niet mit Geld betaald, aver - so steiht dat in de Chronik vun Eggerik Beninga - "ere vette beeste" över de Dullert, de do dichtfrorn was, na Grunneng dreven. De Prinzipalregisters sünd ut Loot hammert un klingen opvallend düster en vull.
|