Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2020

2020

Januar

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Briganten (lat.:Brigantes) is de Naam för en Grupp vun Stämm oder Volksgruppen mank de Kelten, de in dat noordööstliche Britannien leevt hefft. All to dull tohopenslaten sünd düsse Gruppen avers nich ween. Se siedeln bi Eboracum, wat dat hüdige York is, in de Gemarken twuschen de Ströme Humber un Tyne. Nadem de Römers dat Land innahmen harrn, is dat vun de Stadt Isurium Brigantum ut regeert wurrn. Dat is dat hüdige Aldborough. De Briganten schöllt en Spraak snackt hebben, de mit de Waliesche Spraak verwandt is. Vun de keltischen Völker wieter na Süden to hefft se sik verscheelt dör en buernhaftige Kultuur, de en beten wat butt weer.

Februar

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Echten Stormvagels (Procellariidae) sünd en Familie vun Seevagels ut de Ornen vun de Stormvagels (Procellariiformes). Dor weert 79 Aarden in 14 Geslechter to rekent. Dor hannelt sik dat meist um Vagels bi, de middelgroot sünd. Se leevt up de Hoochsee, over all Ozeane hen, man sunnerlich up de Süüdhalfkogel. Dat gifft meist keen Familie mank de Vagels, de sik so wiethen utbreden konn. De süüdlichste Aart is de Snee-Stormvagel, de nöördlichste Aart is de Ies-Stormvagel.

In’e Grötten verscheelt sik de Echten Stormvagels bannig. De lüttjeste Aart is de Lüttje Stormdüker. He is bi 25 cm lang un reckt siene Flunken bi 60 cm ut’neen. Wegen deit he bi 170 g. De meisten annern Aarden sünd nich veel grötter. Anners sütt dat bi de Groten Stormvagels ut, de laat as lüttje Albatrosse. Se könnt 1 m lang weern un ehre Flunken bit to 2 m ut’neenspannen. Dorbi weegt se bit to 5 kg. All Echten Stormvagels könnt unbannig goot flegen. De Been sünd man swack un sitt wiet achtern an’t Lief an. Lopen könnt se dor nich goot mit. An Land mutt en Echten Stormvagel sik mit’e Bost afstötten un mit’e Flunken hölpen.

März

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Mann vun Bocksten is ene Moorliek, de an’n 22. Juni 1936 in dat Bockstenmoor bi Rolfstorp in de Neeg vun Varberg in Sweden opfunnen worrn is.

De Mann is gewaltsam to Dood kamen un wörr denn in en Moorsee smeten.

Funnen hett em de ölven Johren ole Thure G. Johansson bi’t Eggen. De Egg harr Sackdook opeggt un de Jung seeg, dat dor Knaken insteken, as he sik dat neger bekieken dee. He haal sienen Vader ran un de beiden hebbt de Liek in ehr Schüün bröcht. Den nächsten Dag hebbt se Polizei un en Dokter haalt, doch de segen gau, dat dat keen Verbreken ut jüngere Tiet weer. Dorüm hebbt se den Krater vun dat lokale Museum, Albert Sandklef, inbeden. Ok he hett noch wedder mehr Lüüd ranhaalt, de an’n 24. Juni de Liek ankeken hebbt. Dorto höör ok de Geoloog Lennart von Post.

Ene Grupp vun Forschers vun dat Histoorsche Staatsmuseum Sweden hett den Fund denn ünnersöcht un konserveert.

De Moorliek liggt siet 1937 in dat Museum Varberg.

De Mann weer twischen 1,70 un 1,80 m groot un slank boot. Skelett, Huut, Hoor, Maag un Bregen weren all in goden Tostand nableven. De Schädel harr an de rechte Siet op acht mal fief Zentimeter en Lock.

April

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Satoshi Ōmura (japaansch: 大村智, Ōmura Satoshi; * 12. Juli 1935 in de Präfektur Yamanashi) is en japaansch Biochemiker, de 2015 den Nobelpries för Physiologie oder Medizin tospraaken kregen hett. He is bekannt för dat Opdecken un Entwickeln vun verscheeden oorsprünglich in Mikroorganismen vörkommen Pharmazeutika.

Ōmura hett Chemie an de Naturwetenschaplich Universität Tokio studeert, wo he 1963 sien Diplomafsluss maakt hett un 1968 sien Doktertitel in Pharmazie un 1970 sien Doktertitel in Chemie kreeg. Af 1963 forsch he an de Universität Yamanishi un af 1965 weer he an dat Kitasato Institut in Tokio tätig. 1990 bit 2008 weer he Präsident vun dat Institut. Buterdem is he siet 2005 Perfesser an de Wesleyan University.

Mai

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

En Tuschkasten, ok as Deckfarvkasten, Deckfarv-Malkasten oder Schoolmalkasten betekent, is en Malkasten, de waterlöslich Deckfarven in Form van Farvtabletten enthollt un ünner annern in Scholen in dat Fack Kunstpädagogik bruukt wurrd.

In Düütschland enthollt en Tuschkasten nah de DIN-Norm DIN 5023:1989-02 twalf Farven, dorünner de Primärfarven Geel, Magentaroot un Cyanblau as ok Orange, Zinnoberroot, Vigelett, Ultramarin, Blaugröön, Geelgröön, Ockergeel, Brannt Siena, Swaart un en Tuuv Deckwitt. In Öösterriek is dat ünner de ÖNORM A 2140 gliek fastsett.

As tweet Palett mit wiederen 12 Farven is in Gebruuk: Zitronengeel, Indischgeel, Fleeschfarv, Karminroot, Kobaltblau, Berliner Blau, Türkisblau, Franzöösch Gröön, Olivgröön, Ocker dunkel, Umbra un Grau.

Juni

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Dör dat Heliumbrennen (oder ok 3α-Afloop) warrt binnen Steerns dree Helium-Karns (α-Deelken) dör Karnfusionsreaktionen in Kohlenstoff ümwannelt. Dorbi warrt Gammastrahlen freesett. Na sien Opdecker Edwin Ernest Salpeter warrt de Afloop mitünner ok as Salpeter-Afloop betekent.

Dat Heliumbrennen kann blots bi Temperaturen höger as 100 Millionen Kelvin aflopen, un ok blots, wenn rieklich Helium dor is. Ut den Grund kann dat normalerwies blots in de Mitt vun Steerns aflopen, de al in en latere Phaas vun jemehr Entwickeln sünd, de in’n Vergliek to uns Sünn en högeren Druck un högeren Temperaturen opwiest un dör de Proton-Proton-Reakschoon oder den Bethe-Weizsäcker-Zyklus (CNO-Zyklus) al noog Helium produzeert hebbt. Bi de nödigen Temperaturen sünd de Atomkarns vullstännig ioniseert, dat heet, se hebbt keen Elektronenhüll mehr.

De Sünn warrt eerst in de letzten Phaas vun ehrn Zyklus, in ruchweg 4 Milliarden Johren, in de Laag wesen, dat so nöömte Heliumbrennen in Gang to setten, wenn in ehr Karnrebeet de hele Waterstoff dör dat Waterstoffbrennen in Helium ümwannelt worrn is. De högere Strahlendruck bi dat Heliumbrennen warrt dorto föhren, dat sik de buteren Schichten vun de Sünn opbläht, de sik wegen jemehr grötteren Böverflach denn afköhlt. Dat Spektrum vun de Photosphäär vun de Sünn warrt sik dordör na längere Bülgenlängden hen verschuven. In den Tostand warrt en Steern as en Roden Rees betekent.

Juli

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Mosel (franzöösch:Moselle [mɔ.ˈzɛl], luxemborgsch: Musel is mit 544 km Fleetstrecke de tweetlangste Nebenstroom vun den Rhien. De Born vun den Stroom entspringt in den Vogesen un floot dör Frankriek, Luxemborg as ok in Düütschland mit 231,5 km Fleetstrecke dör dat Saarland un Rhienland-Palz un münd in Koblenz in den Middelrhien.

As typisch för dat Moseldaal gellt de stark wunnen Ünnerloop, de Wienbargen an deelwies düchtig steil Hängen prägen. De Stroom wurr vun sien Anliggerstaaten af 1958 bit Neuves-Maisons in' Rahmen vun de Moselkanaliseeren kanaliseert un dormit to en Grootschippfohrtstraat utbaut. De is nah den Rhien de tweetwichtigst Schippfohrtstraat vun Düütschland un tellt to de an' meesten befohren Waterstraaten in Europa. De Bewahner an de Mosel nömmen sück (ironisch) Moselaner.

De Naam leit sück vun de keltisch Naamsform Mosea över dat latiensch Mosella af, en Form vun en lütt Mosa, de latiensch Beteeken vun de anfangs parallel flooten Maas.

August

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Strandvolleyball oder ok Beachvolleyball is en olympische Mannschopssportoort ut de Koppel vun de Torüchslagspelen, bi de sik twee Mannschoppen, elk mit twee Spelers, op en dör en Nett ünnerdeelt Speelfeld ut Sand gegenöverstaht. Dat Teel is dorbi, en Ball över dat Nett op den Bodden vun’t gegnerische Speelfeld to spelen oder de annere Mannschop so antospelen, dat se en Fehler maken deit. Entwickelt hett sik Strandvolleyball in de 1920er Johren in de USA as en Afoort vun’n normalen Hallen-Volleyball. Mit de Tiet is disse Afoort jümmer mehr professionaliseert worrn, üm wegtokamen vun den Roop as reinen Freetietsport. Bi de olympschen Spelen 1996 is Strandvolleyball dat eerste mol Deel vun’t offizielle Programm wesen un 1997 fünnen in Los Angeles to’n eersten mol offizielle Strandvolleyball-Weltmeesterschoppen statt. To Anfang weern vör allen de Mannschoppen ut de USA un Brasilien de annern vörut, later hebbt aver ok annere Natschonen as Düütschland, China oder Australien Medaillen wunnen.

September

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

De Tour de France [[ˌtuʀdəˈfʀɑ̃ːs]], ok Grande Boucle [[gʀɑ̃dˈbukl]] („Groode Schleif“) oder eenfach Le Tour [[ləˈtuːʀ]] nömmt, is dat beröhmteste un för de Fohrer dat bedüdenste Radrennen up de Welt. Siet 1903 wurrd de Tour jedes Johr – mit Utnahm vun de Tiet vun de Eerste Weltkrieg (utfallen 1915–1918) un Tweete Weltkrieg (utfallen 1940–1946) – dree Week lang in’n Juli utdragen un föhrt dorbi in wesselnd Streckenföhrung dwars dör Frankriek und dat benahberte Utland. In dat Johr 2020 find de Tour wegen de Corona-Pandemie utnahmswies in'n September statt. De Tour gellt nah de Football-Weltmeesterschap un de Olympisch Spelen as dat dartgröttste Sportereignis up de Welt. Ok för de Fruenslüüd gifft dat en Tour de France, aber de steiht nicht so in’t Middelpunkt.

Oktober

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Pforzheim is en Stadt in' Noordwesten vun Baden-Württemberg un liggt an' Noordrand vun den Swaartwald, wo de Strööms Enz, Nagold un Würm tosommenfleeten. Mit ca. 120.000 Inwahner tellt se as Grootstadt un is de achtgröttste Stadt vun Baden-Württemberg. De Stadt is en Zentrum vun den Verdichtensruum Karlsruhe/Pforzheim, de etwa 650.000 Inwahner tellt. Nächstgröötere Städer sünd Karlsruhe, etwa 25 km noordwestlich, un Stuttgart, rund 37 km süüdöstlich. Pforzheim is en eegenständig Stadtkreis un togliek Sitt vun den Enzkreis, vun de dat Stadtrebeet meest vullständig ümslooten is. Se is dorneben Böverzentrum vun de Region Noordswaartwald, un dor gifft dat tallriek wiederführend Scholen as ok en Hoochschool för anwendt Wetenschap (Hoochschool Pforzheim). Pforzheim is en oorsprünglich Römergrünnen. De Naam leit sück vun lat. Port(us) (= villicht „Stroomhafen“ oder „Stapelplatz“) af, den up den Leugensteen vun Friolzheim överleeferten röömschen (Deel-)Naam vun de röömsch Siedlung in dat Stadtrebeet vun Pforzheim.

November

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Golden Delicious is en Tafelaaftsort vun den Huusappel, de vundaag in'n gewarflichen Anbo in Europa en grote Rull speelt. De Sort is al üm 1890 rüm as Tofallssamling in West Virgina, USA, opdeckt worrn. De Golden Delicious is en Winterappel, de in'n Oktober oornt warrn kann un af Dezember riep is för'n Geneet. Köhlt kann de Frucht bit in'n Juli lagert warrn. De Boom wasst an'n Besten op matig fuchtig Boddens un bruukt an'n leefsten warm Klima mit veel Sünnschien. Ünner diss Ümstännen bringt de Boom veel Büt. Vun wegen sien Anfalligkeit för Schorf is he för'n privaten Goorn nich antoraaten.

Dezember

Plattdüütsche Wikipedia:
„Utwählt Artikel“

Mao Zedong (chineesch 毛澤東 / 毛泽东 Máo Zédōng, W.-G. Mao Tsê-tung, oder Mao Tse-tung; * 26. Dezember 1893 in Shaoshan; † 9. September 1976 in Peking) weer de führend Politiker vun de Volksrepublik China in’t 20. Johrhunnert. Nahdem de Volksrepubliek an’ 1. Oktober 1949 utroopen wurrn weer, hett he in sien Funktschoon as Vörsitter vun de kommunistisch Partei in China meest 30 Johr de Geschicke vun dat Land bestimmt. Während sien Herrschap sünd ungefähr 44 bit 72 Million Minschen an de Folgen vun politisch Kampagnen, diktatorisch Machtutöven un verfehlt Weertschapspolitik storven.