Eerste Weltkrieg

Eersten Weltkrieg – Staten, de dor mitmaakt hefft (mit Kolonien). Gröön:Entente un Allieerte. Geel: Middelmächte. Gries: Hefft sik ut de Saak rutholen

Dat Chateauholt bi Ypern besteiht blot noch ut Stubbens(1917)

De Eerste Weltkrieg weer en Krieg, de vun 1914 bet 1918 in Europa, den Nohen Osten, Afrika un Oostasien föhrt worrn is un in den bi 17 Millionen Minschen doodbleven sünd. Dat weer de eerste Krieg, in den massiv Maschinen, as Panzer, Fleger un Luftscheep to’n Insatz kamen sünd un in den Giftgas insett weer. De Fronten bewegen sik ober kuum; in’n Stellungskrieg reven sik de Truppen gegensietig op. Sünnerlich op de Slachtfeller vör Verdun un in Flannern bleven op beide Sieten Millionen vun Soldaten dood, ahn dat sik an de militärische Laag wat ännern dei. Ok dorüm is de Eerste Weltkrieg en Krieg, de an Grugen allens achter sik laten hett, wat dormals bekannt weer. De Krieg keem in Gang dör den Anslag vun Sarajevo op Franz Ferdinand an’n 28. Juni 1914. He weer de Thronfolger vun Öösterriek-Ungarn. Utöövt wurr de Anslag dör den Serben Gavrilo Princip. Dat weer Grund noog för Öösterriek, en Ultimatum to stellen, wat de Souveränität vun Serbien angriepen dö. As de Serben dat Ultimatum nich vull inhollen wullen, verkloor Österriek-Ungarn an’n 28. Juli Serbien den Krieg. Russland verkloor dorop Österriek-Ungarn den Krieg un Düütschland muss vun wegen de Blankovullmacht, de dat Land gegen Österriek-Ungarn över afgeven harr, ok in den Krieg instiegen. Düütschland fung nu an, in Belgien intomarscheern, üm Frankriek antogriepen. De Düütschen weern bang, dat Frankriek op de Siet von Russland an den Krieg deelnehm, so datt dat to’n Tweefrontenkrieg kamen kunn. No den Angreep op Belgien verkloor ober ok Grootbritannien Düütschland den Krieg, vun wegen dat de Neutralität vun Belgien angrepen worrn weer. Dat Enn vun’n eersten Weltkrieg weer an’n 11. November 1918.

Wie de Laag to’n Anfang vun den Krieg utsehn hett

Middel- un Oosteuropa

As dat 20. Johrhunnert dör de Döör kieken dö, geev dat in Middel- un Oosteuropa lang nich so veel Staten as vundagen. In’n Groten un Ganzen hefft dat Düütsche Riek, Öösterriek-Ungarn un Russland de Länner unner sik updeelt. In’n Süüdosten lä dortieds dat Osmaansche Riek, dat ok Grootmachtpolitik bedrieven dö. Lüttjere Staten hett dat blot man up de Balkanhalfinsel geven. De Völker, de dor tohuse weern, harrn dat up ehre Unafhängigkeit afsehn harrt un weern all in de Johrteinte vördem jummerlos unruhig ween. Bovento stotten up den Balkan de europääschen Mächte, de sik fudder utbreden wollen, an de Grenz vun dat Osmaansche Riek. Bi dat Düütsche Riek, Russland un Öösterriek-Ungarn hannel sik dat um Monarkien. Dor harrn de Borgerslüde in ehre Parlamente mehr oder minner nich veel to seggen. Dor geev dat Volksgruppen, de na Unafhängigkeit streven döen, man de dree Kaiserrieke hefft dor nix up geven.

In dat 19. Johrhunnert weern unner annern upsternaatsche Ungarn un Polen dalstuukt wurrn, de in Upstänn for de Freeheit vun ehre Natschoon strieden döen. Sunnerlich in den Veelvölkerstaat Oosterriek-Ungarn „bruddel“ dat bannig mank de Volksgruppen. Un denn stunn de Monarkie vun dat Huus Habsborg ok noch butt gegen de Politik vun Russland, dat siene Upgave dor in sehn hett, for de Slaawschen Völker unner de „Herrschop vun Wien“ den Mund up to maken. Russland stunn achter den Panslawismus un träe up as Schutzmacht for dat lüttje unafhängige Königriek Serbien. Al 1908 harr nich veel fehlt, un in de Krise um de Annexion vun Bosnien weer dat al twuschen Öösterriek-Ungarn up de eene Siet un Russland mit Serbien up de annere Siet to’n Krieg kamen.

Westeuropa

De Staten vun Westeuropa harrn grote Deele vun de Welt unner sik updeelt as Kolonien. Grootbritannien sien Weltriek reck over all Kontinente hen. As See- un Kolonialmacht stunn dat ganz wiet vörn. Denn folg Frankriek. Dat Düütsche Riek harr eerst laat mitmaakt bi de Grootmächte ehr Wettlopen um de Kolonien. Eerst um de Wenn vun dat Johrhunnert hett Alfred vun Tirpitz de Flottengesette dörkregen un sik dor an maakt, en Hoochseeflotte up to boen, de mit de annern mitholen konn. Dat gifft Historikers, de meent, dor hett dat an legen, dat in dat leste Johrteint vör’n Krieg de Politik mank de Mächte wat rubberig wurrn is. An un for sik harr Grootbritannien dat dor up afsehn, datt de Mächte up den Kontinent liek stark weern: Man weer dor vun utgahn, datt dat an’n Besten lopen dö for dat British Empire, wenn up den Kontinent nich een Machtgrupp de annere unner kriegen konn. Man denn änner sik de Laag in Oostasien na den Boxerupstand vun 1900/1901 un dat Empire pedd sik in Binnerasien mit Russland up’e Fööt. Dorto keem in’n Tweeten Burenkrieg 1899-1902 düütlich de Gefohr up, dat up den Kontinent en Bund gegen Grootbritannien tostanne kamen konn. Vundeswegen sünd de Briten vun’n Anfang vun dat Johrhunnert lütt bi lütt ruträen ut de Politik vun de splendid isolation, de se bit dorhen bedreven harrn.

Europa updeelt in Machtblöcke

System vun Bündnisse in Europa um 1900 un 1910 rüm

In Europa weern mit de Tied twee Blöcke up kamen. Up de een Siet stunnen dor de Middelmächte. Dor höör dat Düütsche Riek mit Öösterriek-Ungarn to. Vun 1882 af an weern se tohopenknutt in den defensiven Dreebund mit dat Königriek Italien. Düütschland weer ok vunwegen allerhand Militärsaken mit dat Osmaansche Riek verbunnen. Up de annere Siet stunn de Tweeverband twuschen Russland un Frankriek, de 1894 afslaten wurrn weer, nadem Düütschland sien Rückversicherungsvertrag mit Russland utlopen laten harr. De Krieg twuschen Russland un Japan 1904/1905 hett dat mit sik brocht, un de Allianzen mank de Grootmächte hefft sik fudder verschaven: 1904 hett sik Grootbritannien in de Entente cordiale mit Frankriek over allerhand Fragen over de Kolonien utgleken un 1907 is dat Overeenkamen mit Russland in den Verdrag vun Sankt Petersborg verafreedt wurrn. So weer praktisch en Triple Entente tostanne kamen.

In dat Düütsche Riek is dat to’n Deel so ankeken wurrn, dat mit Afsicht en Krink um Düütschland slaten wurrn weer. All dree Staten vun de Entente harrn sik mit dat Riek in’e Plünnen harrt. De Seemacht Grootbritannien weer vergrellt vunwegen den Upbo vun de düütsche Kriegsflotte. In Frankriek geev dat allerhand Lüde, de torüchbetahlen wollen, dat ehr Land in’n Düütsch-Franzööschen Krieg vun 1870/1871 slahn wurrn weer. Mit Russland stunn dat nich mehr to Best, siet Bismarck bi den Berliner Kongress dor gegen an gahn weer, dat Russland na den Krieg twuschen Russland un de Osmanen up’n Balkan 1877/1878 allerhand osmaansche Gemarken un Länner overnehmen konn. Russland harr düssen Krieg wunnen. Unner annern in de Krise um de Annexion vun Bosnien vun 1908 un in de beiden Marokkokrisen vun 1905/06 un 1911 weer dat düütlich to sehn, dat de Machtblöcke butt up’nanner stöten döen. So is de Gefohr jummers grotter wurrn, dat dat mol en Krieg geven würr. De Politikers, de dortieds an’e Macht weern, hefft dat so sehn un ok allerhand Lüde, de sik mit de Tied un ehre Aflöpe befaten döen. De Mächte hefft in düsse Tied ehre Rüstung bannig in’e Hööchte dreven un se versochen, de lüttjen Staten in Süüdoosteuropa, de bi de beiden Balkankriege vun 1912 bit 1913 mitmaakt haarn, up ehre Siet to trecken.

Dor hett dat Düütsche Riek twee „kole Kriege“ mit föhrt, „een Weltstriet mit England […] un en europääschen Striet mit Frankriek un Russland, wer dat Seggen hebben scholl up den Kontinent.“

Wie dat an’n Anfang mit dat Militär stunn

So seeg dat an un for sik mit de Bündnisse ut, ehr dat de Krieg los gung

So stunn dat mit de Länner worraftig an’n Anfang vun’n Krieg (Grenzen ut de Tied vör den Krieg)

De Entente stunn an’n Anfang vun den Krieg vörweg. Se hett mehr Suldaten harrt (ok ut ehre Kolonien), konn up grottere Reserven vun Rohstoffe torüch griepen un de Reserven an Kriegsmaterial weern ok grotter. All Sorten Wapen geev dat bi de Allieerten ut’n Westen, sunnerlich sware Artillerie. Man mit de Organisatschoon stunn dat nich to’n Besten un vundeswegen kreeg de Entente an’n Anfang vun den Krieg de Feende nich unner.

In de Johre vör 1914 weern de Militärbudgets vun Düütschland, Frankriek, Russland un Grootbritannien nich wiet ut’neen. Dat Düütsche Riek weer na dat Johr 1900 an Frankriek vorbi kamen. Dat hett an dat Flottenwettrüsten mit Grootbritannien legen. 1913 hett Düütschland 3,9 % vun sien Nettonatschonalinkamen for de Rüstung utgeven. In Frankriek weern dat 4,8 %, in Russland un Italien 5,1 %, in Grootbritannien 3,2 % un in Öösterriek-Ungarn 2 %.

Matthias Erzberger hett noch 1914 de Utgaven for de Rüstung bi acht Grootmächte in de Johre 1904 bit 1914 vergleken. In dat Johr 1913, so hett he dat rutgahn laten, hefft de Utgaven, ümrekent in Goldmark so utsehn:

Staat oder Bündnis	Inwahners (Mio).	for Armee (Mio. M)	pro Kopp (M)	for Marine (Mio. M)	pro Kopp (M)	Alltohopen (Mio. M)	pro Kopp (M)	Alltohopen (Mio. £)
Düütschet Riek	67,5	1009	14,9	467	6,9	1476	21,9	93,4
Öösterriek-Ungarn	52,7	496	9,4	155	3	651	12,4	25,0
Middelmächte (D+Ö)	120,2	1505	12,5	622	5,2	2127	17,7	118,4
Italien	35,1	332	9,5	205	5,9	537	15,3	39,6
Russland	157,8	1254	8	498	3,2	1752	11,1	101,7
Frankriek	39,7	766	19,3	412	10,4	1178	29,7	72,0
Vereenigt Königriek	46	576	12,5	945	20,5	1521	33,1	72,5
Entente (R+F+UK)	243,5	2596	10,7	1855	7,6	4451	18,3	246,2
USA	96,8	422	4,4	595	6,1	1017	10,5
Japan	54,3	207	3,8	203	3,7	410	7,6

Iesenbahn as Slöteltechnik for dat Militär: Düütschen Truppentransport 1914

De Tabell wiest, dat de Middelmächte, sunnerlich Öösterriek-Ungarn, in de Johre vör den Krieg nich so veel Geld for ehre Armeen utgeven harrn, as de Entente. Vundeswegen weern se an un for sik gor nich instellt up den Krieg. Man de Graad an Organsisatschoon in de Düütsche Armee weer höger as bi de Truppen vun den Fiend, un to’n Deel weern ok de Wapen un de Kriegsmoral beter. Dat geev de nödige Logistik for den Transport vun de Truppen un vun allens, wat na de Front brocht weern möss. Ok en Nett vun Iesenbahnen stunn for düsse Upgaven praat.

Wat de böversten Militärlüde up beide Sieten toeerst gor nich verstahn döen, weer, dat dör dat Utfinnen vun dat Maschinengewehr um 1861 rüm, de Krieg up’n Kopp stellt wurrn weer. Maschinengewehre geev dat midderwielen in all Armeen. Se brochen en Vordeel for de Siet, de ehr Terrain verdeffenderen möss. In grote Slachten un Kriege an to griepen, weer bannig veel swaarer wurrn. As se insett wurrn sünd, nütz dat de Angriepers nich veel, wenn se mehr Lüde in’n Kamp smieten konnen. An to griepen un den Fiend in’n Dutt haun, weer meist unmööglich. So harr sik de Laag gegen de Kriege in öllere Tieden over vun Grund up ännert, un en ganz annere Strategie weer nödig. Man dat duer lang, bit de Militärstrategen dat begriepen döen. Dat hett dor mit to bidragen, dat dat up de Slachtfeller vun den Eersten Weltkrieg so unbannig grote Verluste geven hett. In de sülvige Richtung gung dat mit de Artillerie. Midderwielen geev dat Snellfüerkanonen un de Artillerie speel en gröttere Rull bi’t Verdeffenderen vun de Front, as vördem. Ok nee weern de Wierdraht, elektrische Schiensmieters, de dat ganze Slachtfeld in’e Nacht hell maken döen un dat Telefon, wo dat Gefecht mit stüert weern konn. All düsse Saken, de in en Krieg noch nich lang en Rull speelt harrn, weern, just as de Gravenkrieg, in den Krieg twuschen Japan un Russland 1904/1905 utprobeert wurrn. Man de Generalstääve in Europa harrn sik dor nich sunnerlich um scheert.

Alltohopen weer keen vun de beiden Machtblöcke instellt up en langen Krieg. So geev dat gor keen Winterkledaasch for de Suldaten. De Hauptmackers gungen dor vun ut, dat de Krieg man kort weern scholl un en Sieg noch 1914 tostanne kamen scholl.

Gegen de Armeen in Frankriek un Düütschland over weer de brittsche Armee bit dorhen noch keen Massenarmee. Ok en Wehrplicht geev dat nich. De ganze Armee bestunn ut blot man negen „reguläre“ Divisionen. De brittschen Regimenter sünd um un um in de Heimat oder in de Kolonien insett wurrn. De grottste Deel vun de Strietkräfte weer bit to’n Krieg de Royal Navy.

Wo de Grootmächte dat in düssen Krieg up afsehn harrn

Dat Düütsche Riek

Wo de Düütschen dat in’n Westen up afsehn harrn

As de Krieg los gung, menen de meisten Düütschen noch, dat gung dor bloß um, sik to verdeffenderen gegen allerhand Feende. Man as dat an’n Anfang in’n Westen goot lopen dö, kemen slank „fantastische“ Projekte up’n Disch, wat allens to dat Düütsche Riek toslahn weern scholl. Vör den Krieg harr de düütsche Butenpolitik dat dor up afsehn, de Kolonien in Oversee un Vörderasien ut to breden. Dor gung dat sunnerlich um weertschoppliche Interessen bi. Man nu stunn de Saak so, dat de Macht in Europa sülms grotter weern scholl. Vunwegen de „Middellage“ in Europa meen Düütschland, de Nabern drauhen vun all Sieten. Dor scholl nu dat Grotter weern dör dat Daalsluken vun Länner in Oost un West gegen hölpen. To’n Deel weern dat unbannig grote Gemarken, de to dat Riek tokamen schollen. So scholl dat in Ewigkeit dor bi blieven, dat Düütschland de Vörmacht up den Kontinent weer.

Riekskanzler Bethmann Hollweg harr an’n 9. September 1914 in sien „Septemberprogramm“ bekannt maakt, wo Düütschland up tostüern scholl. Dat Düütsche Riek scholl tokümstig in de Weltpolitik en Rull spelen. Afsehn weer dat up düsse Punkte:

1. Dat Arzbecken vun Briey scholl an Düütschland kamen un Frankriek scholl weertschopplich afhängig weern vun dat Riek.
2. Dat Militär, de Politik un de Weertschop vun Belgien schollen in düütsche Hand kamen dör dat Overnehmen vun Lüttich un Antwerpen un dor noch de Küst vun Flannern to.
3. Luxemborg warrt düütschen Bundsstaat.
4. Middeleuropa scholl weertschopplich tosamenhören un Düütschland scholl dor de Baas bi ween.
5. In Afrika scholl dat mehr Kolonien geven (→ Düütsch-Middelafrika).
6. De Nedderlannen schollen neger an dat Düütsche Riek ranhoolt weern.

De düütsche Kriegspolitik harr dat in’n Westen sunnerlich up Belgien afsehn. Vun dat Septemberprogramm af an rück dor numms, de in de Politik wat to seggen harrt hett, vun af, Belgien scholl as en Vasallenstaat vun Düütschland regeert weern. Dor schollen avers eerst noch grote Gemarken vun direkt vun dat Riek overnahmen weern.

In’n Osten gung dat dor sunnerlich um, Polen mehr oder minner direkt to regeern. Ok dor scholl en Striepen an de Grenz up jeden Fall to Düütschland tokamen. Wie groot düsse Striepen weer, dat hung vun de verscheden Ansichten af.

In Tosamenhang mit Düütschland siene „Randstatenpolitik“ stunn: Russland scholl torüchschaven weern vun de düütschen Grenzen un en Zoon vun „Pufferstaten“ scholl inricht weern vun Finnland bit na de Ukraine hen. Düütschland sülms scholl sik in’n Osten sunnerlich in dat Baltikum utbreden. Allerhand Gemarken in Kurland un Litauen schollen to Düütschland kamen. Dat meenden Lüde ut all Lagers, de ehre Weltsicht anners dörchut verschelen dö.

De Propaganda, de düsse Ansichten in dat Hart vun de Düütschen onplanten scholl, hett nich all Inwahners vun dat Riek to faten kregen, man sunnerlich so’n Lüde, de in de Industrie togange weern un so’n, de to de Intellektuellen rekent weert.

In den Krieg siene tweete Hälfte harrn de Sozialdemokraten de Parool vun en „Freden ohne Annexionen“ upstellt un sunnerlich Suldaten stunnen dor achter.

De Oostfront twuschen den Wapenstillstand un den Freden vun Brest-Litowsk

De Freden vun Brest-Litowsk an’n 3. März 1918 mit Sowjetrussland hett vörsehn, dat Polen, Litauen, Eestland un Kurland ut Russland utscheden döen. Ok de Ukraine un Finnland schollen unafhängig weern. Russland siene ne’en „Randstaten“ vun Finnland bit na Georgien hen sund tolest nich vun dat Düütsche Riek daalslaken wurrn, man se weern afhängig vun dat Riek, sunnerlich, wat Weertschop un Militär angung.

Öösterriek-Ungarn

Öösterriek-Ungarn harr sik vornahmen, sik up den Balkan dör to setten. Dor gung dat, so meen de K.u.K.-Monarkie, um dat Overleven: Sunnerlich Russland woll dat Land an’t Lief. Öösterriek-Ungarn woll nich blot Serbien daalsluken, man ok Montenegro un Rumänien oder, wenn dat nich gung, Russisch-Polen. Gegen den Natschonalismus vun de dormolige Tied hett Öösterriek-Ungarn fast holen an de Idee, de Kaiser weer de Herr over veele un verschedene Völker. In de eersten Weken vun den Krieg weern de Staatslüde dor slank bi de Hand mit, wat for Länner Deel vun Öösterriek weern schollen. Man dat duer blot en poor Weken, denn gung dat just man dor um, den Krieg as en Staat to overleven. De Donaumonarkie hett dat dor up anleggt, Grootmacht to blieven dör Rinregeern in, oder overnehmen vun Serbien, Montenegro, Albanien, Rumänien, Polen un de Ukraine. Man je mehr Gemarken mit slaawsche oder rumäänsche Inwahners dat Riek in de Hand kreeg, je minner is de Vörmacht vun de Düütschen un Ungarn in den Staatsverband wurrn un dat Liekgewicht twuschen de Völker keem dör’nanner.

Frankriek

So hett sik de Action française de Ordnung na en Krieg (1915/16) vorstellt

Frankriek woll Wraak öven un de Düütschen de Nedderlage vun 1871 torüch betahlen. De harr kullen. Elsass-Lothringen scholl wedder na Frankriek kamen. Fudderhen scholl dat en Enn hebben mit de düütsche Vörmacht up’n Kontinent, de mit den Düütsch-Franzööschen Krieg los gahn weer. Al in de eersten Dage vun’n Krieg is over dat Torüchholen vun Elsass-Lothringen snackt wurrn. Vun Anfang an bit to’n Enn harrn de Franzosen dat dor up afsehn un sünd dor ok nie nich vun afgahn. As dat na den Sieg an de Marne beslaten wurrn is, mit den Krieg fudder to maken, bit dat to Enne weer mit de „Hegemonie vun den prüß’schen Militarismus“, dor sünd denn slank ok noch annere Afsichten up’t Tapet kamen, vun dat Innehmen vun dat Saarland un de Gemarken up de lunke Siet vun den Rhien bit hen to’t Ut’neenrieten vun dat Düütsche Riek siene Eenheit oder tominnst dat Inrichten vun en föderalen Staat, de ut franzöösche Sicht macker weer, as en Staat mit starke Zentralmacht.

In’n Harfst 1915 is denn düütlich wurrn, wo Frankriek in de tokamen Johre jummers wedder up tostüert is. Offiziell is dat mol mehr un mol minner kloor seggt wurrn, man ännert hett sik dor denn nich mehr veel an: Elsaas-Lothringen scholl in de Grenzen vun 1814 oder sogor vun 1790 wedder an Frankriek kamen, also tohopen mit dat Saarland. Düütschland scholl torüchschaven weern an den Rhien. Dor scholl dat Rhienland for an Frankriek kamen oder as neutralen Staat henstellt weern. Belgien un Luxemborg schollen, wat Weertschop un Militär angeiht, na Frankriek kamen.

Alltohopen konzentreer Frankriek sik mit siene Kriegsafsicht up de Front mit dat Düütsche Riek. In Oversee un in’n Orient weer Grootbritannien ehrder en Gegenspeler vun Frankriek siene Afsichten, as Düütschland oder dat Osmaansche Riek. Westafrika scholl, mit de düütschen un engelschen Enklaven, franzöösch besiedelt weern.

De Regeerung Aristide Briand hett in’n November 1916 en Programm rutgahn laten, wo se in düssen Krieg up los wollen. Dor wurr seggt, Frankriek scholl „tominnst“ de Grenzen vun 1790 wedder kriegen, also dat Saarland dor mit bi. Vunwegen, dat aftosehn weer, wat for’n Barg Probleme dat geev, wenn Frankriek dat Rhienland overnehmen woll, düch dat passlicher, dor twee neutrale Pufferstaten in to richten, de unner Frankriek sien Schutz stunnen. Anners, as de Generalstaff dat plaant harr, scholl Belgien doch unafhängig blieven. Dat geev Lüde ut de Regeerung, de menen, dat gung to wiet. Annere wollen sik up keen Fall de Annexion vun dat Rhienland begeven. Ministerpräsident Briand hett avers dor achter stahn un so is dat Programm in’n Januar 1917 to’n offiziellen Programm vun de franzöösche Regeerung wurrn.

Russland

Russland harr den Krieg gegen Japan verloren. Nu gung dat wedder um Europa, sunnerlich um den Balkan. Russland hett sik dor as de natüürliche Schutzmacht vun de lüttjeren Staten ankeken. So konn dat nich utblieven, dat dat Striet geev mit Öösterriek-Ungarn. Man ok dat Osmaansche Riek is vun Russland to siene Feende torekent wurrn, denn Russland meen, se harrn vun dat Byzantiensche Riek de greeksch-orthodoxe Kultur arvt un stunnen vundeswegen as Nafolgers vun Byzanz in’n Striet gegen de Törken. Nadem dat Osmaansche Riek in den Krieg intreden weer, hett de russ’sche Siet hööpt, amenn weer dat woll mööglich, Konstantinopel in to nehmen un de Seegatten twuschen de Ägäis un de Swarte See glieks mit. Man ok up Galizien un Oostpreußen harr Russland dat afsehn.

As toeerst de Toversicht groot weer, den Krieg to winnen, dor hett de Butenminister Sasonow al an’n 14. September 1914 en Programm mit 13 Punkte upstellt, wat in allerhand Hensichten as Gegenpart to Bethmann-Hollweg sien Septemberprogramm an to kieken is. Sunnerlich Düütschland scholl Land afgeven. Sasonow meen, dat scholl passeern up de Grundlaag vun dat Prinzip vun de Natschonalitäten. Russland scholl dat Memelland kriegen un den ööstlichen Deel vun Galizien. De Osten vun de Provinz Posen, (Böver-) Slesien un Westgalizien schollen to Russ’sch-Polen mit tokamen. Denn sünd ok noch de Fixpunkte nömmt wurrn, de ok in de Programme vun de annern Allieerten faken instunnen: Elsaß-Lothringen, „unner Umstänn“ dat Rhienland un de Palz schollen an Frankriek kamen, Belgien scholl wat afkriegen vun de Gemarken bi Aken, Sleswig-Holsteen scholl torüchgeven weern an Däänmark un dat Königriek Hannober scholl wedder up’e Been stellt weern. Ut Öösterriek scholl en „Dreedubbelte Monarkie“ weern, mit de Königriek Böhmen, Ungarn un Öösterriek (Alpenlänner). Serbien scholl Bosnien-Herzegowina, Dalmatien un den Norden vun Albanien kriegen, Süüdalbanien scholl to Grekenland tokamen. Bulgarien scholl wedder en Deel vun Makedonien afkriegen, wat bitherto to Serbien höört harr. De düütschen Kolonien schollen an Grootbritannien., Frankriek un Japan kamen.

Grootbritannien

Grootbritannien sien Butenminister Edward Grey gung dor eerst mol gegenan, dat Jan un alle Mann dor over snacken döen, wo de Natschoon dat mit düssen Krieg egentlich up afsehn harr. To’n Anfang vun den Krieg meen Grootbritannien, de Unafhängigkeit vun de lüttjeren Staten in Europa, de dör den Angreep vun de Middelmächte tweislahn wurrn weern, möss wedder hestellt weern. Dor gung dat sunnerlich um Belgien bi, den siene Invaschoon de offizielle Grund for Grootbritannien sien Intreden in den Krieg ween weer.

Man dat duer nich lang, denn keem dor noch to, dat dat dor um gahn scholl, „Preußen sien Militarismus“ twei to slahn. Blot so konn dat Gliekgewicht in Europa bewohrt weern, wat dör’nanner kamen weer, vunwegen dat de Düütschen in Belgien un an de Kanalküst sitten döen. In dat Düütsche Riek scholl dat Königriek Hannober wedder herstellt weern. So weer ok Preußen siene Vetomacht in’n Bundsrat braken wurrn. Up Land up den Kontinent hett Grootbritannien dat direktemang nie nich afsehn harrt, ok buten Europa harr dat Empire, so meen Premierminister Asquith, nu al so veel Land, as we are able to hold. Man gegen Frankriek, Russland un de annern Mackers over möss sik Grootbritannien doch en beten up de Achterbeen stellen un vundeswegen scholl düütschen un osmaanschen Besitt in Afrika un Vörderasien to dat Empire tokamen.

Dat Innehmen vun Länner hett for de Briten alltied keen grote Rull speelt. Man gegen dat Enne vun dat Johr 1916 wollen de Lüde in Grootbritannien weten, wo ehre Suldaten for strieden un starven mössen. So is dat denn nödig wurrn, doch akeraat an to geven, wo dat up togahn scholl. An’n 20. März 1917 hett Lloyd George seggt, tolest gung dat in Wohrheit dor um, de reaktionären Militärregeerungen af to setten un „populäre“ Regeerungen an’e Macht to bringen as Grundlaag for den Freden mank de Völker. As den Zar sien Riek Bott geven harr, konn de Propaganda den Krieg wunnerbor henstellen as en Krüüztog gegen Tyrannei un Despotismus. Gegen Enn vun dat Johr is dat Kabinett overeenkamen un hett eerst mol seggt, wo dat Land dat in düssen Krieg up afsehn harr. Dat hett sik achter Frankriek sien Streven na Elsass-Lothringen stellt un ok achter dat, wo de Italieners up to wollen. Belgien, Serbien un Rumänien schollen wedder herstellt weern. Later is dor noch tokamen, dat Polen un de Völker ut de Donaumonarkie unafhängig weern schollen. Dor is dor denn ok vun snackt wurrn, dat de düütschen Kolonien unafhängig weern schollen un dat de Deele vun dat Osmaansche Riek in Arabien, de vun de Briten al innahmen wurrn weern, unner „British rule“ blieven schollen. Dat Sykes-Picot-Afkamen hett al an’n 16. Mai 1916 regelt, wie de Nahen Osten mank Frankriek un Grottbritannien updeelt weern konn. Grootbritannien hett dor dat süüdliche Mesopotamien bi kregen. Wieldes scholl Palästina unner internatschonale Kuntrull kamen. Up gor keen Fall schollen de düütschen Kolonien torüch geven weern. As Russland wegbraken weer ut de Koalitschoon weer de brittsche Idee vun dat Gliekgewicht vun de Mächte noch swaarer um to setten. In’n Osten scholl nu en Cordon sanitaire vun Staten up’e Been stellt weern, de all vun Frankriek un Grootbritannien afhängig weern. Dor scholl en nee Gegengewicht gegen Düütschland mit tostanne kamen. Vunwegen dat düsse Staten nie nich de Macht vun dat ole russ’sche Kaiserriek harrn, hefft de Briten dor denn vun afsehn, Öösterriek an Düütschland an to sluten, as dat toeerst vörsehn wurrn weer. In’n Westen seeg dat anners ut. Frankriek sien Wunsch, dat Rhienland in to nehmen, bedüüd for de Briten, dat Frankriek nu to mächtig weern konn. Vundeswegen versochen se, dor up in to warken, den Freden for Düütschland nich to hart to maken. Up de annere Siet gung Britannien dor avers nich vun af, dat de Düütschen den grottsten Deel vun ehre Flotte utlevern mössen, wat denn ok passeert is. Up de Weertschopskunferenz vun de Allieerten in Paris vun’n 14.-17. Juni 1917 is dor over verhannelt wurrn, wie dat na den Krieg wieter gahn scholl. Nich tolest de Briten hefft dor achter steken, dat de Düütschen na’n Krieg in’n Welthannel keen grote Rull mehr spelen schollen. Grootbritannien harr dat butendem sunnerlich dor up afsehn, dat dat Osmaansche Riek tweislahn weern scholl un dat de Länner in Arabien updeelt weern mössen.

Italien

Italien hett dat dor sunnerlich up afsehn harrt, de Gegenden in dat Habsborger-Riek in’e Hand to kriegen, wo Italieners in leven döen. Nadem Russland tostimmt harr, dat Italien ok Gemarken rund um de Adriaatsche See to innehmen dröff, wo nich Italieners, man Slawen in wohnen, keem an’n 26. April 1915 de Geheemverdrag vun London tostanne. Dornah duer dat nich lange un Italien hett Öösterriek-Ungarn angrepen. Italien woll de Adria as mare nostro („use See“) inrichten. Vunwegen, dat de Triple Entente dor bannig up ut weer, en tosätzliche Front gegen de Middelmächte up to boen, dormit de Krieg fixer toenne gung, sünd meist all Wünsche vun Italien in den Verdrag vun London upnahmen wurrn. Vundeswegen kann een ut düssen Verdrag akraat utfinnen, wo Italien in düssen Krieg up to woll. De nee Bündnispartner scholl na düssen Verdrag kriegen:

• dat Trentino
• Düütsch-Süüdtirol
• de Stadt un de Gemarken vun Triest,
• de Graafschop Görz un Gradisca
• ganz Istrien
• de Eilannen vun Istrien un en poor lüttje Eilannen dor mit bi, man nich Rijeka (Fiume)
• grote Deele vun dat öösterrieksche Königriek Dalmatien bit na de Bucht vun Kotor hen. Dor siedeln Kroaten in.
• Den Haben vun Vlora in Albanien mit allerhand Achterland. Düsse Haben speel for de Strategie en bannige Rull.

Wenn de Törkei unner Umstänn updeelt weern scholl, denn so scholl Italien en Region an Lüttasien siene Süüdküsten afkriegen. Wo dat genau um gung, dor scholl denn later noch over snackt weern. Dat de Verdrag vun London in de Pariser Vörstadtverdräge nich heel un deel umsett wurrn is, sunnerlich, wat Dalmatien angeiht, dat liggt dor an, dat Serbien, wat ja mit de Entente tohopen stunn, dor nich mitmaakt hett.

Vereenigte Staten vun Amerika

Nadem den Vereenigten Staten an’n 6. April 1917 in den Krieg intreden weern, konn sik Präsident Woodrow Wilson toeerst gor nich vorstellen, wie en gerechten Freden utsehn scholl. For em weer dat avers kloor, dat de Schaden betahlt weern möss, de Belgien bedrapen harr, un dat Frankriek vun de Düütschen rüümt weern möss. To Fragen, wie dat Territorium vun de Länner in Tokumst utsehn scholl, woll sik Wilson rein gor nich ütern, noch weniger as annere Politikers. Wilson harr dat dor sunnerlich up afsehn, dat de Militarismus in Düütschland bi Siet maakt weern un dat dat Land en Demokratie weern scholl. Wilson siene Strategie verscheel sik toeerst nich sunnerlich vun de Politik vun Grootbritannien an’n Anfang vun den Krieg. He woll de Bundsgenoten just so veel Stütt un Stöhn geven, as dat man nödig weer. As de Krieg toenne gung, hett he vor harrt, en egen Fredensplaan dör to setten. Dor woll he sik nich groot mit de Staten vun de Entente over afsnacken. Mit de ehre Finanzen stunn dat dormols up’t Leste. An’n 8. Januar 1918 hefft de Amerikaners ehr 14-Punkte-Programm rutgahn laten. Dor menen se in, Belgien siene Unafhängigkeit möss heel un deel wedder herstellt weern. Bovenhen scholl Elsaß-Lothringen torüchkamen an Frankriek. Italien siene Grenzen schollen langs de Grenzen vun de Natschonalitäten langs lopen un Öösterriek-Ungarn scholl wieterhen bestahn. Siene Völkers schollen sik avers in Tokumst „free utwickeln“. Ok de Törkei scholl sülvstännig blieben, man annere Völker schollen dor nich mit inslaten weern. De Seegatten schollen dör internatschonale Garantien free hollen weern. Ok Polen scholl unafhängig weern un scholl freen Togang to de See kriegen. To Polen schollen all Kuntreien tohören, wo ohn Twiefel Polen in siedeln döen. In dat leste Johr vun’n Krieg is Wilson gegen de Middelmächte over harter wurrn, sunnerlich na den „Diktat-Freden“ vun Brest-Litowsk. In’n Oktober 1918 hefft de Amerikaners to Wilson siene 14 Punkte noch wat toföögt. Bi de Punkte Belgien un Elsaß-Lothringen is dat bleven. Italien scholl ut Grünnen vun de Strategie Süüdtirol to kriegen un as Schutzmacht over Albanien insett weern. De 14 Punkte un wat dor later to keem, gungen avers nich blot gegen de Middelmächte, man ok gegen de Allieerten ehren Imperialismus. Wat over Öösterriek-Ungarn bestimmt wurrn weer, dor konn dat nich bi blieven. Vundeswegen hett de Regeerung verklaart, se woll sik dor for insetten, dat all Slawenvölker, de unner düütsche un öösterrieksch-ungaarsche Herrschop stunnen, free kamen schollen. An’n 18. Oktober hett Wilson den Habsborgerstaat kloor maakt, dat all Völker ehre Tokumst sülms bestimmen mössen. Düütschöösterriek scholl dat „vun Rechts wegen verlööft ween, sik an Düütschland an to sluten“. De nee poolsche Staat scholl keen Gemarken in’n Osten tokriegen, wo Litauers un Ukrainers in leven döen, un de düütschen Inwahners vun Posen un Böverslesien mössen schuult weern. Tolest hefft de Amerikaners ok dörgahn laten, dat de Nahe Osten updeelt weern scholl twuschen Grootbritannien un Frankriek. Bi de Fredenkunferenz maakden de USA, ganz anners as Grootbritannien, nich veel Theater, as dat um Frankriek siene Ambitschonen gung.

De Julikrise: Wie dat mit den Krieg losgung

Wie de eerste Weltkrieg aflopen is

Vunwegen, dat de Staten in Europa allerhand Bünnen unnernanner afslaten harrn, weer aftosehn, dat de neegste Krieg grote Deele vun den Kontinent bedrepen möss. Midderwielen weern 43 Johre vergahn, sietdem dat leste Mol en militäärschen Striet twuschen twee Grootmächte in Europa statt funnen harr, un vundeswegen harrn de Lüde vergeten, wie gruulich en Krieg weer. So keem dat, dat de Anslag vun Sarajevo en ganze Keed vun Aktschonen utlööst hett, so, dat blot man een Maand later Europa in’n Krieg stunn. Bi düssen Anslag hett Gavrilo Princip, en Serben ut Bosnien an’n 28. Juni 1914 den öösterriekschen Thronfolger Franz Ferdinand un siene Fro Sophie an’e Siet maakt. Alltied hefft Historikers un Politikers sik dor over in’e Plünnen harrt, of de Geheemdeenst vun Serbien dor siene Fingers bi in’t Speel harrt hett. Hüdigendags mutt een dor avers vun utgahn, dat he tominnst Bescheed wüss vun de Saak. Na den Anslag gung dat twuschen de europääschen Mächte los mit allerhand Aktschonen vun de Geheemdeenste un de Diplomatie. Dor fung de grote Krise mit an. In düsse Julikrise sund unbannig veel Fehlers maakt wurrn. De Politikers hefft se Saak verkehrt in taxeert, de Diplomaten hefft de Angelegenheit verkehrt anfaat un dat is veel schimpt un drauht wurrn. Sunnerlich bi den düütschen Kaiser wuss numms, wie dat nu na siene Meenung wieter gahn scholl.

In Wien hett toeerst man blot de Baas vun’n Generalstaff Conrad von Hötzendorff seggt, nu gung dat dor um, upstäe mobil to maken gegen Serbien. Grote Deele vun de Press hefft sik dor bi achter em stellt. Man ok Hötzendorff meen, en Krieg hung dor vun af, „of Düütschland us den Ruggen free hollt gegen Russland, oder nich“. So hett he dat seggt, as he sik an’n 1. Juli mit Butenminister Leopold Berchtold besnacken dö. Dat düütsche Utwärtige Amt woll toeerst um en Krieg twuschen Öösterriek un Serbien umto stüern, vunwegen dat dat ganz richtig meen, dor würr tolest en „Weltkrieg“ bi rutsuern. Vundeswegen weer dat utwärtige Amt noch bit to’n 4. Juli de Meenung, Öösterriek scholl nix vun Serbien verlangen, wat dat Ansehn vun Serbien in’n Schiet pedden konn. Ganz anners hett de düütsche Generalstaff ok in düsse Tied al meent, nu scholl dat losgahn mit’n Krieg, vunwegen dat Russland mit siene Rüstung „noch nich so wiet weer.“ So weer dat in’n Kriegsraat vun’n 8. Dezember 1912 al besnackt wurrn.

An’n 30. Juni hett de düütsche Ambassadöör Heinrich von Tschirschky ut Wien mellt: „Hier höör ik, ok bi eernsthaftige Lüde, faken den Wunsch, nu möss mol gründlich afrekent weern mit de Serben […] Ik gah dor denn jummers bi un wohrschau nahdrücklich un eernsthaftig, dat se dor blot nich to fix bi gaht. As Kaiser Willem II. de Bericht an’n 3. oder 4. Juli vorleggt wurrn is, meen he dor to: „Wer hett em dor Verlööf to geven? Dat is bannig dumm […] Tschirschky schall dat dumm Tüüch laten! Mit de Serben mutt uprüümt weern, un dat bold. De Bericht un dor den Kaiser siene Meenung to hett dat Utwärtige Amt an’n 4. Juli torüch kregen. Slank hett sik dor denn de Wind dreiht. Just so hett Tschirschky sik fix up den annern Standpunkt stellt. So vertellt de öösterrieksch-ungaarsche Butenminister Leopold Berchtold den ungaarschen Ministerpräsidenten István Tisza: „Justament geiht Tschirschky vun mi weg. He hett mi kunnig maakt, he harr en Telegramm ut Berlin kregen, wo sien kaiserlichen Herr em den Updrag in geven hett, hier mit all Nahdruck to verklaren, datt man in Berlin up en Aktschoon vun de Monarkie geven Serbien tööft. Dat würr in Düütschland nich verstahn, wenn wi de Gelegenheit, de nu dor is, vorbi gahn leten, ohn en Slag ut to föhren.“ Ehr dat Enne Juli allens up’n Krieg tolopen dö, harr Wien sik al an’n 6. Juli dör de Mischoon Hoyos en Blankovullmacht vun dat Düütsche Riek hoolt. De Anföhrers in Öösterriek harrn dat toeerst man afsehn up en lokalen Krieg um de Fraag, wer nu up den Balkan dat Seggen hebben scholl. De Blankovullmacht hett vorsehn, dat Düütschland ingriepen scholl, wenn Russland sik inmengeln dö. Offiziell deen de Vullmacht blot for den Fall, dat Öösterriek verdeffendert weern möss.

In Würklichkeit hett de Rieksregeerung anners wat vor harrt. So vertellt dat Kurt Riezler in siene Dageböker an’n 7. un 8. Juli 1914. He harr, meen he, mit Riekskanzler Bethmann-Hollweg besnackt:

Russland siene Militärmacht wasst slank. Wenn Polen strateegsch utboot warrt, is de Laag nich to hollen. Öösterriek jummers klöteriger un stieber […], kann up jeden Fall nich an use Sieten for de düütsche Saak in den Krieg trecken. De Entente weet dat, vundeswegen sünd wi heel un deel lahm leggt […] De Kanzler snackt vun sware Beslüsse. Franz Ferdinand an’e Siet maakt. Franz Josef stüert na’n Kaiser un fraagt vunwegen causa foederis. Us ool Dilemma bi jede öösterrieksche Aktschoon up’n Balkan. Snackt wi to, denn seggt se, wi harrn jem rinstott; snackt wi af, denn so heet dat, wi harrn jem in’n Steek laten. Denn so gaht se na de Westmächte ran, de ehre Arms staht open. Un wi verleert den lesten Bundsgenaten, de enigermaten wat docht […] En Aktschoon gegen Serbien kann den Weltkrieg bedüden. De Kanzler meent, en Krieg, egol, wie he utgeiht, bröch dat Unnerste na boven […] Kummt de Krieg ut’n Osten, so dat wi also for Öösterriek-Ungarn un nich Öösterriek-Ungarn for us in’t Feld treckt, so gifft dat Utsicht, dat wi gewinnt. Kummt de Krieg nich, will de Zar nich oder Frankriek hett sik verjaagt un will Freden, so könnt wi amenne mit düsse Aktschoon doch noch de Entente ut’neen kriegen.

Los gung de Julikrise mit dat Ultimatum, dat de k.u.k. Butenminister Graaf Berchtold an’n 23. Juli 1914 an Serbien stellt harr. Serbien hett dor en Frist vun 48 Stunnen in kregen un möss in düsse Tied allens umsetten, wat Öösterriek-Ungarn hebben woll. To düsse Tied weih de Wind in ganz Europa ehrder gegen de Serben, vunwegen dat de Lüde vermoden weern, Serbien stunn achter den Anslag. Dat Ultimatum verlang vun Serbien, gegen all Organisatschonen an to gahn, de gegen Öösterriek-Ungarn togange weern. Man dor stunnen ok Saken in, de Serbien siene Unafhängigkeit angrepen harrn, wenn Serbien sik dor up inlaten harr. Binnen 48 Stunnen hett de Regeerung vun Serbien de meisten Punkte umsett, man stell sik dor gegen up de Achterbeen, dat de Souveränität vun’t Land ingrenzt weern scholl. So hett de Regeerung de Deelmobilmaken vun de Armee beslaten. Öösterriek-Ungarn meen, se weern „nich tofreden“ mit Serbien siene Antwoort. Nadem dat Ultimatum an’n 25. Juli aflopen weer, is de diplomaatsche Kuntakt afbraken wurrn. Ok Öösterriek-Ungarn hett denn de Deelmobilmaken anordent. As dat so wiet weer, hett Berlin sik dorachter stellt un de Blankovullmacht geven, de al Anfang Juli toseggt wurrn weer.

Vun’n 20. bit 23. Juli hett Frankriek sien Staatspräsident Raymond Poincaré tohopen mit Ministerpräsident René Viviani Russland siene Hööftstadt Sankt Petersborg besocht. Dor hefft se de Gastgevers seggt, se stunnen up jeden Fall heel un deel up Russland siene Siet. Mit Frankriek an siene Siet föhl Russland sik stark noog un hett up den Kroonraat vun Krasnoje Selo an’n 25. Juli beslaten, Serbien mit Militär bi to stahn. In de Entente ehre Staten in Europa is dor jummer mehr an twiebelt wurrn, dat worraftig Öösterriek-Ungarn achter allens stunn. Dat harr dor doch gor nich de Knööv to. So hett dat unner annern de düütsche Ambassadöör Wilhelm von Schoen an’n 28. Juli ut Paris mellt

Willem II. hett an’n 31. Juli 1914 den Kriegstostand verklaart na Art. 68 vun Bismarck siene Rieksverfaten.

As dat Düütsche Riek avers bi sien Bund mit Öösterriek blieven dö, un in Form vun de Blankovullmacht Öösterriek sien Ruggen up jeden Fall free holen woll, dor hett dat den Utslag geven for de Kriegsverklaren vun Öösterriek-Ungarn an dat Königriek Serbien an’n 28. Juli. Vun den 25. Juli af an harr de düütsche Regeerung ehre öösterriekschen Frunnen dor man ok bannig hen schaven.

Al, as he in’n Kriegsraat vun’n 8. Dezember 1912 mit de Topplüde vun dat düütsche Militär tohopen keem, harr Willem II. verlangt, Öösterriek scholl gegen Serbien over „dannig upträen“, un denn möss dat up’n Krieg mit Russland to lopen. An’n 27. Juli keem dat worraftig to de Deelmobilmaken vun de russ’sche Armee. As he later torüchkieken dö, meen de Befehlhebber vun de Afdeelung, de in de russ’sche Armee tostännig weer for de Mobiliseerung, dat weer Sergei Dobrowolski, al vun den 25. Juli af an weer dat in Russland sien Generalstaff beslaten, dat nu Krieg kamen möss.

Bi de Militärlüde in Russland weer dat bekannt, dat Düütschland siene Truppen ok slank up’e Been bringen würr, wenn Russland mobil maken dö. Dor harrn se dat ok akraat up afsehn.

An’n 29. Juli hett Riekskanzler Bethmann-Hollweg mit den brittschen Ambassadöör Edward Goschen snackt. He vertell em, dat Düütschland Frankriek angriepen woll un dor up de Neutralität vun Belgien nix bi geven konn. Wenn Grootbritannien sik nich inmengeln dö, müch Düütschland anbeden, dat na’n Krieg Belgien un Frankriek in ehre olen Grenzen wedder herstellt weern schollen – man sunner de Kolonien. Goschen hett dat foorts na London mellt un toföögt:

Düsse afsunnerlichen Vorsläge bruukt blot man den eenen Kommentar, dat se en slecht Licht smiet up den Staatsmann, de jem maakt“

As Zar Nikolaus II. an’n Morgen vun den 30. Juli sien Ja geven hett to de Generalmobilmaken vun de russ’sche Armee, dor wuss he woll toeerst noch gor nich, wat dat bedüden dö. Noch an’n sülvigen Dag gung he bi un woll de Generalmobilmaken wedder torüch nehmen, man dor hett de Generalstaff vun Russland siene Armee nich bi mitmaakt. Ok as Kaiser Willem II. Breefe schreef an sien „Vedder Nicky“ un em tosnack, he scholl dor blot vun aflaten, hett dat nix mehr nützt.

Dor hett dat Düütsche Riek denn en Ultimatum rutgahn laten un verlangt, Russland scholl foorts siene Mobilmaken torüch nehmen. Nadem dat nich passeert is, maakde Düütschland an’n 1. August ok mobil un verklaarde Russland an’n sülvigen Dag den Krieg. Slank hett Frankriek denn ok mobil maakt, vunwegen dat dat en Bund mit Russland slaten harr un up den düütschen Angreep luern dö. De eersten Aktschonen in düssen Krieg sünd denn avers vun Russland utgahn, as dat noch an densülvigen Avend over de Grenz na Oostpreußen gahn dö.

Berliner Inwahners mit Extrablatt, August 1914

Denn hett dat düütsche Böverkummando den Upmarschplaan in Gang sett. Dor hannel sik dat in’n Grunne um den Schlieffen-Plaan bi, blot dat dor en beten wat an ännert wurrn weer. De wurrr as de eenzigste Schangs ankeken, in den Tweefrontenkrieg, de nu vor de Döör stunn, den Sieg to holen. Dor gung dat um Gauigkeit bi. Russland siene langsame Mobilmaken scholl utnützt weern for en fixen Slag gegen Frankriek. Dor schollen de düütschen Truppen um de starken Anlagen to’n Verdedigen in Frankriek sien Norden wiet bi umto gahn und dör dat neutrale Belgien un Luxemborg na Paris to trecken.

An’n Vormiddag vun den 2. August sünd de düütschen Suldaten in de Stadt Luxemborg in marscheert. Dor hett denn de fränzöösche Staatspräsident Raymond Poincaré an’n neegsten Dag den Tostand vun Belagern over Frankriek utropen. An’n Avend vun’n 2. August hett Düütschland Belgien upfoddert, binnen twolf Stunnen scholl dat Land en Verklaren rutgeven, dat de Armee vun Belgien nich ingriepen dö, wenn de düütschen Truppen dör dat Land dör marscheert. Belgien hett dat annern Morgen aflehnt. An’n 3. August hett Düütschland Frankriek offiziell den Krieg verklaart un as Grund angeven, Frankriek harr sik in Düütsch-Lothringen fökener an de Grenz vergrepen un mit Flegers Nürnbarg, Wesel un Karlsruhe angrepen (Fleger vun Nürnbarg).

An’n 3. August hett de italieensche Butenminister Antonio di San Giuliano den düütschen Ambassadöör Hans vun Flotow kunnig maakt, de italieensche Regeerung weer de Meenung, dat hannel sik hier nich um de Causa Foederis, vunwegen dat Düütschland un Öösterriek angrepen harrn. Dat seeg so ut, as wenn Öösterriek allens mit Düütschland afsnackt harr un Italien möss sik dor nu up inlaten. Man Italien woll sik in so en Fait accompli nich rintrecken laten un möss de ganze Saak eerst mol besnacken. Wenn Englänner un Franzosen in de Middellannsche See angriepen döen, denn keem Italien dor gor nich gegen an. Dor keem noch to, dat in de Binnenpolitik allerhand Wedderstand bestunn gegen en Intreden vun Italien in den Krieg an de Siet vun Öösterriek. Wat dor na Artikel 7 vun den Dreebund-Verdrag afmaakt weer vunwegen en Utgliek an Italien, wenn Öösterriek-Ungarn sik up den Balkan utbreden dö, dat lang hüdigendags nich mehr hen. Ok hett de italieensche Butenminister andutt, dat weer nich ut to sluten, dat Italien sik gegen Öösterriek stellen konn. Al an den sülvigen Namiddag hett Italien siene Neutralität verklaart.

As Theobald von Bethmann Hollweg an’n 3. August 1914 en Schrieven an den düütschen Gesandten Lichnowsky stüern dö, to’n Vordrag bi den brittschen Butenminister Sir Edward Grey, wo in kloorstellt weern scholl, worüm dat allens nich anners gung, dor stunnen Düütschland, Russland un Frankriek al in’n Krieg. Dat Düütschland sik „an Belgien siene Neutralität vergrepen“ harr, stell Bethmann Hollweg so hen, dat dat vunwegen Russland siene Mobilmaken nich anners gung: „Hier vergrippt sik nich een mit Afsicht gegen dat Völkerrecht, man hier is en Minsch togange, bi den dat um sien Leven geiht“. In düt Schrieven gung dat dor um, de Briten dor to to bringen, dat se bi den Krieg nich mitmaken döen. Dat weer vun Anfang an nich eenfach. Grootbritannien stunn in de Entente ehren Bund in’e Plicht un möss luut Verdrag Frankriek siene Sekerheit garanteern. Butendem weern düütsche Patrouillen düssen Morgen al over de belgische Grenz gahn. Dat weer al na London mellt wurrn. Dor harr dat Düütsche Riek sik mit an Verdräge vergrepen, de de Grootmächte in Europa molins beslaten harrn un de sik um Belgien siene Neutralität dreihden (Kunferenz vun London 1830/31, nee beslaten up de Kunferenz vun London 1838/39). Grey meen an’n Namiddag vun’n 3. August in’t Unnerhuus, dat pass mit den Staat vun Grootbritannien siene Intressen nich tohopen, dat Düütschland sik an Belgien siene Neutralität vergrepen harr un dat nu de Gefohr bestunn, Frankriek konn umsmeten weern. Dat Parlament hett sik an düsse Gedanken anslaten. An’n neegsten Dag, dat weer de 4. August, hett de brittsche Ambassadöör in Berlin Edward Goschen Bethmann Hollweg en Ultimatum uthännigt. Dat verlang vun Düütschland, dat bit Middernacht toseggt weern scholl, dat Belgien siene Neutralität nich angrepen wurr. England kennde den düütschen Plaan, in’n Krieg dör Belgien dör na Frankriek to marscheern. Bethmann Hollweg hett begrepen, dat düt Ultimatum en Kriegsverklaren bedüden dö. He verklaar den brittschen Gesandten, siene Politik weer tohopensackt as en Kortenhuus, un he konn sik nich inkriegen un fröög, worüm England en Krieg mit Düütschland anfangen konn „wegen en Papeersnibbel“, ofschoonst Düütschland doch den Freden woll. An’n 4. August harr de düütsche Gesandte in Brüssel de Regeerung vun Belgien Klock 6 s’morgens kunnig maakt, nadem siene Vorsläge aflehnt wurrn weern, möss dat Düütsche Riek to’e „Afwehr vun de franzöösche Gefohr“ nödigenfalls mit Gewalt siene Anstalten drepen. Bloß en poor Stunnen later marscheern düütsche Truppen gegen dat Völkerrecht in dat neutrale Belgien in. Den Krieg harrn se dor nich bi verklaart.

Grootbritannien hett an densülvigen Dag den Befehl to de Mobilmaken vun siene Armee rutgahn laten un hett Düütschland dat Ultimatum bit Middernacht sett. Dor hett de Butenminister Grey sien beröhmten Spröök seggt: „The lamps are going out all over Europe; we shall not see them lit again in our lifetime.“ („In ganz Europa gaht just de Lichter ut; so lang, as wi leevt, weert wi nich mehr sehn, dat se wedder angaht.“) Nadem dat Ultimatum aflopen weer, hett Grootbritannien dat Kaiserriek den Krieg verklaart. An densülvigen Dag is Herbert Kitchener to’n Kriegsminister vun Grootbritannien beropen wurrn. He is een vun de Eersten ween, de seggt hett, de Krieg scholl en poor Johre duern. Al an’n 5. August hett he Befehl geven, de brittsche Armee scholl grotter weern. Vunwegen Grootbritannien sien Regeern up See weer dat mööglich, up’n Stutz 100.000 Mann na Frankriek to stüern. Dör Armeebefehl 324 vun’n 21. August 1914 sünd ut Freewilligen toeerst mol sess nee Divischonen upstellt wurrn. Alltohopen sünd bit 1915 mehr as 40 Divischonen as Kitchener siene Armee oder as Nee Armee for den Insatz in Frankriek upstellt wurrn.

An’n 8. August hett Grootbritannien ok Öösterriek-Ungarn den Krieg verklaart.

Wie de Krieg aflopen is

Dat Johr 1914

De Krieg in’n Westen

Düütschen Schlieffen-Plaan (root) un franzöös’schen Plaan XVII (blau).

To’n eersten Mol na de Generalmobilmaken warrt de Sold utbetahlt, Berlin, 1914

As dat Düütsche Heer sik an de Westgrenzen noch sammeln dö, hett dat düütsche X. Armee-Korps al unverwacht de Zitadell vun de Festung Lüttich in Belgien overfallen. So weer dat al in den Schlieffen-Plaan vörsehn ween. De latere Eerste Generalquarteermeester Erich Ludendorff hett bi düssen Overfall mitmaakt. De Stadt is slank in de Hannen vun de Angriepers fullen (5.-7. August), man de Festungsring Lüttich mit siene 12 Festungen konn toeerst nich innahmen weern. Dor möss eerst mol swaarste Artillerie ranwuppt weern (de Dicke Bertha vun Krupp un de wat mobilere Slanke Emma vun Škoda). So is dat mööglich wurrn, de Festungen in to nehmen. De Hööchte in den Striet um Lüttich weer dat Bescheten un de Fall vun Fort Loncin (heel un deel to dutt maakt, as an’n 15. August de Munitschoonskamer vull drapen wurrn is).

Uproop vun Kaiser Willem II. to’e Mobilmaken: „An dat düütsche Volk“, Plakat vun’n 6. August 1914

An’n 6. August folg Willem II. sien Uproop „An dat düütsche Volk!“ Nadem de düütschen Suldaten menen, se weern vun Freeheitskämpfers un Zivilisten unner Wapen angrepen wurrn, is mit Zivilpersonen in Belgien un Frankriek in de tokamen Weken faken gruulich umsprungen wurrn. Dat gung los an’n 5. August, dat Zivilisten in Belgien in Massen dootschaten wurrn sünd. Twuschen August un Oktober 1914 sünd um un bi 6500 Zivilisten umbrocht wurrn. In de Stadt Leuven is vun de Düütschen Füer leggt wurrn. Exekutschonen vun Massen vun Freeheitskämpfers sünd vun de düütschen Truppen an Öörd utöövt wurrn, as Dinant, Tamines, Andenne un Aarschot.

Wieldes de düütschen Truppen na den Schlieffen-Plaan sik in en Bogen over Belgien utbreden döen, hett de franzöösche Siet Plaan XVII vor bereit’. Anners, as de Düütschen, de Frankriek siene Truppen umfaten wollen, hett Frankriek dor up sett, in dat Zentrum, in Lothringen, dör to breken. Ehr düsse Strategie mit den egentlichen Grootangreep in Gang kamen is, geev dat eerst mol en Angreep vorweg up Mülhusen in’t Elsass. De franzöösche Befehlhebber Joffre woll dor de düütschen Truppen mit in’n Süden fastbinnen. He dach ok, de Franzosen weern ganz hen un weg, wenn he dat Elsass innehmen dö, wat 1871 an Düütschland fullen weer. So keem dat ok, as he de tweetgrottste Stadt un den wichtigsten Industrieoort in de Region an’n 7. August innehmen konn. En Deel vun de Inwahners hett de Franzosen mit Juchei upnahmen, man al an’n 9. August kemen de düütschen Truppen wedder. Nadem de Stadt noch mol erovert wurrn weer, bleev se mit meist dat ganze Elsass vun’n 24. August af an den ganzen Krieg lang in düütsche Hand. Blot dat Dollerdaal un en poor Hööchten in de Vogesen bleven bi Frankriek. De General Louis Bonneau, de den franzööschen Angreep kummandeert harr, is vun Joffre rutsmeten wurrn.

Joffre hett toeerst nich vorharrt, sik vun sien Upmarsch na Plaan XVII afbringen to laten, bloß wiel de Düütschen in Belgien inmarscheert weern. He hett 1,7 Mio. Suldaten tohopenfaat in fief Armeen un woll dor mit angriepen. Man denn konn he doch nich ganz buten vor laten, wat de düütschen Truppen unnernehmen döen. Vundeswegen hett he de 5. Armee unner Charles Lanrezac wieter na Noordwesten to leggt. Na Norden to bi Maubeuge hefft sik dor denn de Briten anslaten, de ehre Expeditschoonstruppen unner General John French just eerst in Frankriek an kamen weern. De Franzosen hefft denn an’n 14. August angrepen: De 1. Armee unner General Auguste Dubail un de 2. Armee unner General Noël de Castelnau sund over de Grenz gahn un unner annern up Saarborg (Lothringen) torückt. Up de annere Siet stunnen de 6. un de 7. Armee – beide unner den Befehl vun Kroonprinz Rupprecht vun Bayern. Se hefft sik in de Kämpfe toeerst torüch trocken, man stunnen denn doch praat, wedder an to griepen.

Ut den franzööschen Plaan XVII is nix wurrn:
de Grenzslachten an de Westfront vun’n 3. bit 26. August 1914

An’n 16. August weer de Festung Lüttich innahmen wurrn. Achterna gung dat an’n 18. August los mit de Grootoffensive vun den rechten düütschen Flögel. Dor schollen de Allieerten ehre Armeen mit umfaat’ weern. Slank gung dat na Brüssel un Namur to. De grote Deel vun de Armee vun Belgien hett sik denn in de Festung vun Antwerpen torüch trocken. Vundeswegen mössen de Düütschen twee Maande lang de Stadt belagern. An’n 20. August gung dat denn los mit de Franzosen ehre Offensive, de vorstötten dö na Düütsch-Lothringen un na de Gemarken an Saar un Ruhr. To desülvige Tied fungen dor de Düütschen an mit ehren Gegenangreep. Na de Slachten bi Saarborg, bi Longwy, in de Ardennen, an de Maas, twuschen Sambre un Maas un bi Mons sund beide Sieten in de so nömmten Grenzslachten so up’nanner losgahn, dat se dor unbannig veel Lüde bi verlaren hefft. Sunnerlich veel Dode hett dat bi de Franzosen geven: Twuschen den 20. un den 23. August sund 40.000 Lüde fullen, alleen an’n 22. August weern dat 27.000. Düsse unbannig groten Verluste sund sunnerlich dör Maschinengewehre tostanne kamen. De franzöösche 1., 2., 3. un 4. Armee sünd vun de düütsche 4., 5. 6. un 7. Armee liekweg swaar slahn wurrn, just so as de 5. Armee un dat brittsche Expeditschoonskorps up’n lunken Flögel. Man de franzööschen Truppen hefft dat denn doch schafft, sik enigermaten in Schick torüch to trecken. Dor sünd se up de eene Siet achter de Meurthe un de Festungen um Nancy to bi torüchgahn, up de annere Siet achter de Maas. Dor hefft se de Festung Verdun bi beholen, un dat hett de Düütschen nich slumpt, jem um to faten oder grote Deele vun de Truppe heel un deel tonicht to maken.

Kroonprinz Rupprecht hett dor nich up’n Schlieffen-Plaan bi keken, as he den Vordeel utnützen woll un bi den Baas vun’n Generalstaff, Moltke, fraagt hett, of he nu sülms vorrücken un in de Offensive gahn dröff. Moltke hett em Verlööf geven. De düütsche Offensive twuschen 25. August un 7. September is avers nich dörbraken.

Franzöösche Buernfamilie up de Flucht, 1914

De franzööschen un brittschen Armeen up den lunken Flögel hefft sik nu allgemeen dör Noordfrankriek hen torüch tagen. Hen un wenn hett dat dor enkelte Slachten bi geven, as de Slacht vun Le Cateau (26. August) un de Slacht bi St. Quintin (29. August). De rechte düütsche Flögel, de achter jem ran weer, keem dor jummers dichter bi an Paris ran. De franzöösche Regeerung hett an’n 2. September de Hööftstadt verlaten un is na Bordeaux hen umtrocken. General Joseph Gallieni is ut’n Ruhstand torüch haalt wurrn un scholl Paris verdeffenderen. Unnerdes hett dat franzöösche Böverkummando Truppen vun den rechten Flögel un Reserven tohopentrocken un stell bi Paris en nee (6.) Armee unner Joseph Maunoury up. Se scholl den düütschen Upmarsch vun’e Sieten her angahn. Noch en Armee (9. Armee) unner Ferdinand Foch is in dat Zentrum inschaven wurrn. Joffre hett vor harrt, sik an den Marne-Stroom up to stellen un vun dor ut an de gesamte Front en Offensive to starten un dor den düütschen Vormarsch mit up to holen.

Ut den Schlieffen-Plaan warrt nix: Allieerte Truppen stööt an’n 8. September 1914 in den freen Ruum twuschen de 1. un 2. düütsche Armee

De düütsche Swenkflögel – de 1., 2., 3., 4. un foffte düütsche Armee – keem jummers noch slank vöran un harr al na Süüdwest un Süüd dreiht. Man de 1. Armee is vun’n Plaan afkamen un süüdlich afweken, nadem se an’n 20. August Brüssel innahmen harr. Dat keem, vunwegen dat Befehlhebber Alexander vun Kluck achter de franzööschen un brittschen Truppen achteran jagen dö. De Front is jummers länger wurrn un je länger un dünner se an’n rechten Flögel wurr, konn de düütsche Offensive den Feend nich mehr overraschen un sünd de düütschen Truppen de Feende an Tahl ok nich mehr over ween. De düütsche Frontlien is jummers länger wurrn, de franzöösche jummers korter. Enne August weer de düütsche Front, de so lang ut’neen tagen weer, in Gefohr, dör to rieten. Vunwegen Gegenangreepe möss de rechte düütsche Flögel sien Vörmarsch noch mol wedder ännern un na Süden un Süüdosten umswenken. De Krink um Paris rum möss an’n 30. August upgeven weern. Joffre hett dor an’n 3. September vun to weten kregen.

De Spitz vun dat düütsche Heer hett dormols in Luxemborg seten. Midderwielen harrn se dor de Oversicht over de Lage an de Front verloren. Sunnerlich geev dat keen Telefon-Kontakt mit’n rechten Flögel, de in Gefohr weer. Dat hett woll Funkverkehr geven, man de Technik lang dor noch nich so recht for hen. Wat de Flegers mellt hefft, is faken nich umsett wurrn. De 1. düütsche Armee mit ehre um un bi 320.000 Suldaten versoch doch noch, mit Gewaltmärsche de brittsche Expeditschoonsarmee in to sluten. Dor hett se sik avers nich um den Flankenschutz vun den gesamten düütschen Vörmarsch gegen Paris bi scheert, wat se westlich liggen laten hett. Dör dat Marscheern un de Kämpfe hett dat allerhand Verluste geven un de Versorgung hett bannig Probleme maakt.

An’n 6. September gung dat los mit de franzöösche Offensive gegen de Flanke vun de düütsche Armee, de open stunn. („Slacht an de Marne“). De düütsche 1. Armee weer noch an’n 5. September vörgahn bit in’n Süden vun de Marne, ofschoonst se annern Befehl kregen harr. Se möss sik denn torüchtrecken in en Gewaltmarsch, de twee Dage duert hett. Vunwegen, dat se miteens torüchgahn dö, is dor en Gatt vun um un bi 40 km twuschen de 1. un de 2. düütsche Armee open gahn. Dor sünd denn gegen Middag vun’n 8. September starke franzöösche un brittsche Verbänn rinstott. Nu weer de düütsche Front ut’nanner reten. Mit jede Stunn is de Gefohr grotter wurrn, dat de Briten un Franzosen dörbreken un enkelte Deele vun dat düütsche Heer afsnören un tonicht maken konnen. Wenn dat ganz böös keem, konn ok dat ganze düütsche Westheer vun achtern umfaat’ un in Dutt haut weern. De düütschen Armeen weern na ehren gauen Vormarsch over 500 km utpovert. Oberstleutnant Richard Hentsch is to’n Boverkummando vun de 1. un 2. Armee henstüert wurrn un hett den Befehl geven, sik torüch to trecken.

Later hefft de Lüde sik dor over in’e Plunnen harrt, of dat würklich nödig weer, sik torüch to trecken. Dor gung dat sunnerlich um de 1. Armee bi. – hüdigendags sünd de mehrsten Lüde avers de Meenung, de to’n Bispeel ok Holger Afflerbach utdrückt hett: „So, as de Saak stunn, weer dat richtig, denn Befehl to geven, sik torüch to trecken. Anners weer dat gor nich mööglich. Man wat de Psychologie angeiht, is de Befehl en afsluten Daalslag ween“ De Schlieffen-Plaan weer overkopp gahn. Dat franzöösche Heer in Lothringen un in’t Elsaas weer nich insnöört wurrn. An’n 9. September hett ok Moltke, as Baas vun’n Generalstaff, dat begrepen. He hett an düsse Dag schreven:

Dat löppt slecht…De Anfang vun den Krieg hett us Haapnung maakt, man nu warrt dat in’t Gegendeel umslahn […] wie anners weer dat, as wi vor en poor Weken in’t Feld tagen sünd un mit Glanz losleggt hefft […] ik bün bange, us Volk kann dat Unglück nich bören, wo se doch noch ganz bedüdelt sünd vun’n Sieg…

Mit Moltke, sünd de Nerven dörgahn un Erich von Falkenhayn is an siene Stäe sett wurrn. De 1. un de 2. düütsche Armee mössen de Slacht afbreken un sik torüch trecken. De annern Armeen, de den düütschen Angreep mitmaakt harrn, folgden denn na. Achterna hett sik de düütsche Angreepsflögel achter de Aisne torüch tagen. Dor is dat denn to de Slacht an de Aisne kamen. De dütschen Truppen hefft dat schafft, sik an de Aisne in to graven un en Front up to boen, de franzöösche Angreepe afwehren konn. Mit düsse Slacht is de Anfang vun den Stellungskrieg maakt wurrn. An’n 17. September is de franzöösche Angreep steken bleven. Dat de Düütschen sik torüch trocken hefft, is later in Frankriek „dat Wunner an de Marne“ nömmt wurrn.

De „Wettloop na de See“

Düütsche Suldaten in Maubeuge as Besetters, 1914

Toeerst woll Falkenhayn dor bi blieven, un den Krieg mit en Sieg in’n Westen to Enne bringen. In den Wettloop na de See (13. September bit 19. Oktober 1914) versochen beide Sieten, en Flögel um den Feend siene Flanken rum to kriegen. De Fronten sünd dorbi vun de Aisne bit na Nieupoort an de Noordsee hen verlängert wurrn. In Noordfrankriek hefft de Gegenspelers denn in de eersten Weken vun’n Oktober versocht, mit’n Mors wedder hooch to kamen un neen Swung in den Krieg to kriegen. Hen un wenn sünd de Düütschen dorbi voran kamen: Se hefft Lille, Gent, Brügge un Oostenn innahmen. Man dörbraken sünd se dor nich bi. De swaarsten Kämpfe geev dat dormols in’n Norden in Flannern, de Anfohr vun nee engelsche Suldaten un Material over Düünkarken un Calais scholl dor bi unnerbraken weern.

An’n 16. Oktober 1914 is de Verklaren vun de Hoochschoollehres vun dat Düütsche Riek rutkamen. Se weer unnerschreven vun mehr as 3.000 düütsche Hoochschoollehrers. Dat weern meist all, de an de 53 düütschen Universitäten un Technischen Hoochscholen lehrt hefft. Se verklaren dor in, dat dat in den Eersten Weltkrieg dor um gung, „de düütsche Kultur to verdeffenderen“’. Gelehrte ut dat Utland hefft denn en poor Dage later mit ehre Antwoort an de düütschen Perfessers up antert.

Bi Ieper keem de Eerste Flannernslacht mit dullvergrellte Gefechte in Gang (20. Oktober bit 18. November 1914). Düütsche Reservekorps mit luter junge Suldaten – dor weern hen un wenn ok Jungs vun 15 Johren bi – sünd in grote Iele upstellt un vun Reserveoffiziere anföhrt wurrn, de ok ganz nee weern an de Front. Bi Langemark un Iepern sünd se stracks up den Feend tolopen un to Teindusenden umkamen. Bi den ganzen Angreep is nix for de düütsche Saak bi rutkamen, man liekers is dor later de so nömmte Mythos vun Langemark ut tohopenkleit wurrn – dat weer dat eerste Mol in düssen Krieg, dat en groten Daalslag to en moraalschen Sieg verklaart wurrn is. Man de Alieerten hefft dat bi düsse Angreepe schafft, de Kanalhabens Boulogne un Calais un ok den Iesenbahnknutten Amiens vun de Düütschen free to holen. Mit de Scheetereen bi Ieper weer dat to Enne mit de Tied vun Vormärsche un Bewegen. De Front keem to’n Stillstand. En groot un vigeliensch System vun Schüttengravens is nu an de düütsche Westfront tostanne kamen (Gravenkrieg in’n Eersten Weltkrieg). Mehr as 700 km lang vun de Noordsee bit an de Swiezer Grenz röög sik de Front nich mehr. An de vöörsten Afsnitte legen de Gravens vun beide Sieten faken nich mehr as 50 m ut’neen.

An’n 18. November 1914 hett Falkenhayn Riekskanzler Bethmann Hollweg verklaart, dat de Krieg verlaren weer. He meen, nu weer dat Saak vun de Diplomaten, em to Enne to bringen un over den Freden to verhanneln. Man de Riekskanzler un ok Hindenburg un Ludendorff, de just an de Oostfront de Slacht bi Tannenberg wunnen harrn, wollen dor nix vun weten. De Riekskanzler harr siene Grünn in de Binnenpolitik, he harr dat dor up afsehn, Länner, de innahmen wurrn weern, an Düütschland an to sluten un woll vun düssen Gedanken nich vun af. Hindenburg un Ludendorff meenden, de Feende wollen Düütschland heel un deel toschanne maken un dor nix vun over laten. Bovendem meenden se to düsse Tied noch, Düütschland konn den Freden dör en Sieg in düssen Krieg kriegen.

Riekskanzler un Generalstaff hefft dat denn for sik beholen, wat düsse Nedderlagen an de Marne un bi Iepern bedüden döen. So wüss dat Volk nich, wie dat würklich mit den Krieg stunn un bleev dor bi un woll kämpfen un wieter maken. Man de Verscheel twuschen de Lage – un dat, wo dat de wichtigen Gruppen in Politik un Weertschop up afsehn harrn, is dor mit’e Tied jummers grotter wurrn.

In’n November 1914 hett de brittsche Kriegsmarine de ganze Noordsee to’e Kriegszone verklaart. Scheepe unner de Flagg vun neutrale Staten konnen nu vun Briten angrepen weern, ohn, dat se vordem wohrschaut wurrn. As de brittsche Regeerung dat umsetten dö, hett se dor dat Völkerrecht mit angrepen, wat dortieds in Kraft stunn, unner annern de Deklaratschoon vun Paris vun 1856. De harr Grootbritannien sülms mit unnertekent.

An’n 24. Dezember un in de beiden Wiehnachtsdage achterna is dat in en poor Streken an de Westfront to den so nömmten „Wiehnachtsfreden“ kamen. Dat weer en Wapenstillstand mank de Suldaten, de vun Regeerungen un Böverkummandos ganz unafhängig weer. Bi düsse „Wiehnachts-Wapenruh“ hefft wohrschienlich mehr as 100.000 Suldaten, sunnerlich düütsche un brittsche, mitmaakt. To’n Deel hefft de Suldaten dor mit’nanner snackt, sungen un speelt un sik upföhrt, as wenn se beste Frunnen weern.

Krieg in’n Osten un up’n Balkan

Twee russ’sche Armeen weern unverwacht fröh, al twee Weken nadem de Krieg los gung, in Oostpreußen infullen. So weer dat Düütsche Riek an de Oostfront bannig in’e Bredullje. Vunwegen den Schlieffen-Plaan weern de Düütschen in’n Osten defensiv instellt. Dor sünd se avers nich good mit torecht kamen. Na de Slacht bi Gumbinnen möss de 8. Armee, de Oostpreußen verdeffenderen scholl, Bott geven un grote Deele vun dat Land rüümen. Vundeswegen sünd dor nee Truppen henstüürt wurrn un Generalmajor Erich Ludendorff un Generaloberst Paul von Hindenburg sünd an de Stäe vun de olen Befehlhebbers insett’ wurrn. In de Slacht bi Tannenberg vun’n 26. bit to’n 31. August 1914 hefft se wunnen un de 2. russ’sche Armee (Narew-Armee) unner General Alexander Samsonow umzingelt un to’n groten Deel to Dutt maakt. So konn Oostpreußen eerst mol afsekert weern.

Vun’n 6. bit to’n 15. September folg de Slacht an de Masurschen Seen. Dor is de 1. russ’sche Armee (Njemen-Armee) unner General Paul von Rennenkampf bi slahn wurrn. Achterna hefft de Russen sik ut den gröttsten Deel vun Oostpreußen wedder torüch tagen.

Russ’sche Truppen harrn korte Tied, nadem de Krieg losgahn weer, ok Galizien besett, wat to Öösterriek-Ungarn tohören dö (Slacht in Galizien vun’n 24. August bit to’n 11. September). De öösterrieksch-ungaarsche Armee möss sik vunwegen de unbannige russ’sche Overmacht torüchtrecken na de Karpaten (Slacht vun Lemberg 26. August bit 1. September). Vun’n 24. September bit to’n 11. Oktober stunnen de Russen vor Przemyśl un belagern to’n eersten Mol de Stadt. De Angreep konn avers afwehrt weern. De düütsche 9. Armee, de just nee tohopenstellt wurrn weer, scholl de k.u.k.-Truppen nu unner de Arms griepen un gung in Süüdpolen in de Offensive (Slacht an de Wissel vun’n 29. September to’n 31. Oktober). Man de Düütschen sünd dor nich bi voran kamen. An’n 1. November is denn Hindenburg to’n Uppersten Befehlhebber Oost vun dat Düütsche Heer beropen wurrn. An’n 9. November versochen de Russen to’n tweeten Mol, Przemyśl in to nehmen un hefft dor de Öösterriekers ok an’n 22. März 1915 bi unner kregen. An’n 11. November 1914 grepen de Düütschen in de Gemarken um Lodz rüm an. Dat weer mööglich, vunwegen dat se ehre Truppen bannig gau verschaven harrn. Dor mössen de Russen sik denn ok an düsse Front torüch trecken (Slacht um Lodz bit to’n 5. Dezember).

Vunwegen dat dat nu allerwegens Krieg weer, hefft de meisten Lüde den Striet twuschen Öösterriek-Ungarn un Serbien so’n beten ut’e Ogen verlaren. Dorbi weer dat dor doch mit los gahn. Ut de dree Offensiven vun de k.u.k-Armee unner Oskar Patiorek twuschen August un Dezember 1914 is alltohopen nix wurrn. Se weern verkehrt plaant un de Serben hefft sik as dull up’e Achterbeen stellt, sunnerlich in de Slacht vun Cer un in de Slacht an de Kolubara. Ofschoonst in’n Dezember Belgrad for korte Tied innahmen weern konn, is de k.u.k-Armee ok up düssen Kriegsschauplatz bannig up’e Neese fullen.

Transport vun Flüchtlinge un Evakueerte ut Serbien 1914/15 in Leibnitz

Sunnerlich bi de eersten k.u.k-Offensiven hefft sik de Angriepers swaar vergrepen an de Zivil-Inwahners in Serbien. Ok in Bosnien un Slawonien, wat to Öösterriek-Ungarn tohören dö, sünd allerhand Lüde dootschaten wurrn, vunwegen dat se mit de Serben tohopen arbeit’ harrn oder vunwegen dat se dor unner Verdacht stunnen. Een poor Dusend Zivilisten sünd an’e Siet maakt wurrn, Dörper sünd utplünnert un afbrennt wurrn. De Spitz vun de öösterrieksche Armee hett dat to’n Deel togeven un sülms seggt, dor hannel sik dat um „Requisitschonen (bi), de nich organiseert (weern)“ un um „Repressalien, de keen Sinn harrn“. Serbien siene Armee harr sik gegen en Feend mit unbannig veel grottere Ressourcen utpovert un konn in’n Dezember nich mehr. Bovendem weern in dat Land Süken utbraken. Vun’n 5. bit 17. Dezember hefft Truppen ut Öösterriek-Ungarn dat schafft un de Russen ehren Vormarsch na Krakau to upholen. Achterna fung dat ok in’n Osten an mit den Stellungskrieg. Vun Dezember 1914 bit April 1915 gung dat tokehr in de Slacht in de Karpaten. Dor hefft de Middelmächte Russland keen Bott geven.

Dat Osmaansche Riek fangt ok an mit den Krieg

De Scheichülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi hett an’n 14. November 1914 den Dschihad utropen gegen „dat Osmaansche Riek siene Feende“

Al vör den Krieg verstunnen sik dat Düütsche un dat Osmaansche Riek ganz good. Dat keem vun de Düütsche Militärmisschoon in dat Osmaansche Riek un vun de Bagdadbahn her, de de Düütschen mit boot harrn. An’n 1. August sünd twee Slachtscheepe nich rutgeven wurrn, de dat Riek in Grootbritannien bestellt un to’n Deel ok al betahlt harr. Dor harrn se de Osmanen mit vor’n Kopp slahn, man de Regeerung versoch eerst mol, dat Riek in en „Neutralität unner Wapen“ ut den Krieg rut to holen. Man de Jungtörken, de dormols regeern döen, wüssen, dat man bi een Grootmacht Stütt un Stöhn söken möss, wenn een nich unnergahn woll. Enver Pascha hett sik dor achter klemmt, dat tolest en Bund mit dat Düütsche Kaiserriek un mit Öösterriek-Ungarn tostanne kamen dö. In’t Kabinett geev dat dor ok annere Meenungen to.

An’n 27. September sünd de Dardanellen offiziell for de internatschonale Scheepfohrt speert wurrn. De beiden Scheepe SMS Goeben un SMS Breslau unner Konteradmiral Wilhelm Souchon weern de Briten ehre Middelannsche Seeflott utbüxt un in Konstantinopel inlopen. Se hören to de düütsche Middellannsche Seedivischoon to un sund an de osmaansche Flott over geven wurrn, bleven dor avers unner dat Kummando vun Souchon bi. Mit düütsche Seelüde an Bord hefft se an’n 29. Oktober de Russen ehre Küstenstäder an de Swarte See beschaten. Dor hefft den Anfang November Frankriek, Grootbritannien un Russland dat Osmaansche Riek den Krieg verklaart. Nu stunn dat up de Middelmächte ehre Siete. Nadem Sultan Mehmed V. en Edikt hett rutgahn laten, hett dat Osmaansche Riek sien Scheichülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi vor de Fatih-Moschee in Konstantinopel den Dschihad utropen gegen de Staaten, de in’n Krieg mit dat Riek stunnen. Man bloß enkelte afghaansche Truppendeele, de bi de Briten deenen döen, hefft up düsse Uproop höört (Müüteree in Singapur vun’n 15. Februar 1915). In Afghanistan hett de Uproop twaars antibrittsche Geföhle anbött, man dor is eerst na den Weltkrieg de Drüdde Anglo-Afghaansche Krieg vun wurrn.

Na de Kriegsverklaren duur dat nich lang un brittsch-indische Truppen gungen an’n 6. November bi Fao in’n Golf vun Persien an Land. Se schollen de brittschen Eerdööl-Konzesschonen vun de Anglo-Persian Oil Company verdeffenderen un hefft dor de Mesopotamienfront mit upmaakt. Nadem se en poor Mol mit wat swacke osmaansche Truppen tohopen drapen weern, slump al an’n 23. November de Innahme vun Basra.

Armeensch Freewilligenbataillon in de russ’sche Armee

Ok an de Kaukasusfront sünd Russland siene Truppen Anfang November in de Offensive gahn (Bergmann-Offensive). In’n Winter versoch de Osmaansche 3. Armee en Gegenangreep, man se is in de Slacht vun Sarıkamış swaar slahn wurrn. Up Sieten vun de Russen stunnen ok armeensche Freewilligenbataillone. Dat hett de Spitz vun de Jungtörken bannig in Brass brocht gegen de Armeniers, ofschoonst de Mehrheit vun düt Volk sik to dat Osmaansche Riek holen dö. Truppen ut Russland hefft ok ut den Noordosten vun Persien angrepen. Dor weern se al länger inmarscheert. An de Palästinafront hett dat eerst mol keen gröttere Kämpfe geven.

Krieg in de Kolonien

Al an’n 5. August 1914 harr dat Londoner Committee of Imperial Defence beslaten, den Krieg ut to breden up all düütsche Kolonien. Se schollen angrepen weern dör brittsche, franzöösche, indische, süüdafrikaansche, austraalsche, neeseelannsche oder japaansche Truppen. So hefft se dormols de Verdräge vun de Berliner Afrikakonferenz vun 1884/85 („Kongokonferenz“) eensiedig utleggt. De Kolonie Togo, de vun all Sieden umzingelt weer, is foorts innahmen wurrn. Ok Kamerun weer for de Düütsche swaar to holen: Bit to’n Enne vun dat Johr 1914 hefft sik de düütschen Truppen na dat Achterland torüchtrocken. Dor is den en Lüttkrieg losgahn, de sik noch bit 1916 hen tagen un de Truppen möör maakt hett. Düütsch-Süüdwestafrika is vun Süüdafrika ut angrepen wurrn, man konn sik 1914 noch holen (Slacht bi Sandfontein an’n 24. un 25. September 1914). Een Deel vun de Buren ut Süüdafrika hefft to düsse Tied en Upstand gegen de Engelschen maakt un hefft dor de Allieerten ehren Vormarsch mit upholen. Düsse Upstand is eerst in’n Februar 1915 heel un deel dalslahn wurrn. In’n Juli 1915 hette de düütsche Schutztruppe Bott geven mösst. Mit ehre Kapitulatschoon weer de Krieg in Süüdwestafrika toenne. Düütsch-Oostafrika hett sik unner Paul von Lettow-Vorbeck up de Achterbeen stellt un siene Truppen hefft de Kolonie beetsch verdeffendeert. In de Slacht bi Tanga vun’n 2. bit to’n 4. November 1914 mössen de brittschen Truppen sik toeerst mol torüch trecken. De Schutztruppe for Düütsch-Oostafrika konn sik vunwegen ehre Strategie bit to’t Enn vun’n Krieg holen. Se hett sik bietieds jummers wedder torüch tagen un en Guerilla-Taktik verfolgt.

In de Düütschen Kolonien in de Süüdsee weern keen Schutztruppen unner brocht. Vundeswegen sünd se meist ganz ohne Kampf an Japan, Australien un Neeseeland rut geven wurrn. In Düütsch-Neeguinea hett dat in’n September 1914 en Scheeteree um en Funkstatschoon bi Herbertshööchte up Neepommern geven. De düütsche Kolonie Kiautschou in China is bi de Belagerung vun Tsingtau verdeffendeert wurrn as dull, bit al Material un Munitschoon utgahn weer (Kapitulatschoon an’n 7. November 1914).

Dat Johr 1915

Froenslüde arbeit in en engelschen Bedriev for de Rüstung (1915)

Unbegrenzten U-Boot-Krieg

An’n 4. Februar hett dat Düütsche Riek den U-Boot-Krieg gegen Hannelsscheepe to’n 18. Februar offiziell kunnig maakt. Gegen den Protest vun neutrale Staten gegenan sünd de Waters um Grootbritannien un Irland umto to’n Kriegsrebeet verklaart wurrn. Dorbi harrn de Düütschen gor nich noog U-Boote, wo se en Blockade gegen Grootbritannien oorntlich mit tostanne bringen konnen.

An’n 7. Mai hett dat düütsche U-Boot SM U 20 dat brittsche Passageerschipp RMS Lusitania versenkt. Dat hett bannig internatschonale Proteste geven. Ofschoonst de düütsche Botschaft in Washington mit Annoncen in de Daagblöer wohrschaut harr, de Lüde schollen nich mit de Lusitania fohren, weern mehr as 200 US-Amerikaners an Bord, as dat Schipp an’n 1. Mai 1915 den Haben vun New York verlaten hett. Dat Schipp hett ok Munitschoon un annere Saken, de in’e Luft flegen konnen, an Bord harrt. As dat denn an’n 7. Mai drapen wurrn weer un unner gung, sünd dor 1198 Passageere un Mannschoppen bi umkamen, dormank meist 100 Kinner un 127 US-Amerikaners.. In Amerika regen sik de Lüde bannig up, un de amerikaansche un de düütsche Regeerung hefft Breefe hen un her schreven. De Riekskanzler harr de Upperste Spitz vun dat Heer achter sik, as he den Kaiser vörslahn dö, düütsche U-Boote schollen keen neutrale Scheepe un generell keen groten Fohrgastdampers mehr versenken. De Kaiser hett an’n 1. un an’n 6. Juni tostimmt. Grootadmiral Tirpitz un Admiral Gustav Bachmann hefft vundeswegen slankweg Andrag up ehren Afscheed stellt, man de Kaiser hett dat butt aflehnt. Nadem SM U 24 an’n 19. August 1915 den Damper Arabic versenkt harr un dor wedder Amerikaners bi unnergahn weern, hett Botschafter Johann Heinrich von Bernstorff de amerikaansche Regeerung verklaart, dat dat nu keen unbegrenzten U-Boot-Krieg mehr geev. De düütsche Presse is Enne August informeert wurrn. De Chefredakteurs – sunnerlich Ernst Graf zu Reventlow, man ok Georg Bernhard – hefft vun’n Generalstaff Order kregen, de Dageblöer schollen foorts uphören un nich wieter schrieven, Düütschland scholl mit den unbegrenzten U-Boot-Krieg un den U-Boot-Krieg gegen de USA (wegen de ehre Breefe) fudder maken.

Düütschland will den Krieg an de Oostfront winnen

Vun’n 2. bit to’n 27. Februar weer de Winterslacht in Masuren togange. Dat düütsche Heer hett dor Hülpe bi kregen vun de 10. Armee, de just indrapen weer un hett gegen de Russen wunnen. De Russen ehre Truppen hefft sik achterna endgüllig ut Oostpreußen torüch trocken. In’n November 1914 harrn Paul von Hindenburg un Erich von Ludendorff as Baas vun sien Staff dat Upperkummando over all düütsche Truppen an de Oostfront kregen. Vun dor af an weern se dor achter her un wollen versöken, den Krieg in’n Osten 1915 to winnen. Gefährlich weer dor de strateegsche Laag for Öösterriek-Ungarn, wenn Italien mitmaken dö bi’n Krieg, wat to verwachten weer. De Russen harrn in de Winterslacht in de Karpaten keen Bott geven. Wenn nu Italien mitmaken dö, weer dat mööglich, dat de Donaumonarkie in en grote Tang twuschen den Isonzo un de Karpaten angrepen weern konn un in’e Knee gung. De russ’schen Verbänn schollen nu dwungen weern, sik ut de Barge torüch to trecken, wenn ehre Feende in Westgalizien bit to’n San-Stroom dörbreken döen. Anners weern se sülms in Gefohr un konnen inslaten weern. In’t Vörjohr 1915 sünd vundeswegen Deele vun dat düütsche Westheer (de 11. Armee unner August von Mackensen) an de Oostfront leegt wurrn. Vun’n 1. bit to’n 10. Mai hett dat ööstlich vun Krakau de Slacht von Gorlice-Tarnów geven. Dor sünd de düütschen un öösterrieksch-ungaarschen Truppen (4. Armee) unverwohrens deep in de Russen ehre Stellungen bi inbraken. Al in’e Midden vun’n Maimaand weern se an den San-Stroom rankamen. Düsse Slacht hett de Wenn an de Oostfront brocht. Man een droff sik dor nix vörmaken: Öösterriek-Ungarn harr vun’n Anfang vun den Krieg bit to’n März 1915 bi 2 Millionen Mann verlaren, un keem nu nich mehr torecht ohn dannige Hölp ut Düütschland.

De Russen ehre Truppen geevt Bott twuschen Mai (blaue Frontlien) un September 1915 (Frontlien blau unnerbraken)

In’n Juni gungen de Middelmächte bi un fungen an de Oostfront mit de Bug-Offensive an. Dat weer na de Slacht vun Gorlice-Tarnów. An’n 4. Juni wurr Przemysl innahmen un an’n 22. Juni kregen se Lemberg wedder in’e Hand. Dor seeg dat so ut, as wenn de Frontbogen in Russisch-Polen afsnöört weern konn. De Truppen schollen sik afsnacken un denn vun Norden un Süden angriepen un de Russen ehre Verbänn dor bi in sluten. So seeg dat düütsche Upperkummando dat vör siene Ogen un stell vundeswegen de Angreepe an all annere Fronten torüch. Ludendorff hett dat jedenfalls so plaant harrt, man Falkenhayn un Mackensen meenen, dor gung he to wiet mit. Se meenen, de Düütschen schollen dor wat suutjer bi vörgahn, ok vunwegen dat, wat se in de Marneslacht beleevt harrn. Bi de Bug-Offensive (29. Juni bit 30. September) un bi de Narew-Offensive sünd denn ok keen groten Truppendeele bi inslaten wurrn, man de Russen mössen sik doch bannig torüch trecken: Polen, Litauen un grote Deele vun Kurland sünd rüümt wurrn, un de Front is afkört wurrn vun 1.600 km up 1.000 km. Bit to’n September hefft de Middelmächte dat schafft, un so grote Städer innahmen, as Warschau (4. August), Brest-Litowsk un Vilnius. De Besetters hefft in Russisch-Polen twee Generalgouvernements upmaakt. Dor seten de Öösterriekers in Lublin bi, un de Düütschen in Warschau. Ok nadem de Russen sik torüch tagen harrn (September 1915) weern se avers de Middelmächte vun de Tahl her over. Vundeswegen klapp dat nich, as dat plaant wurrn weer, un de Düütschen konnen nich veel Truppen torüch leggen an de Westfront.

De Westfront 1915

De Allieerten versöchen in’t Johr 1915 sunnerlich, den groten düütschen Frontbogen twuschen Lille un Verdun an de Sieten tosamen to schuven (boven in’t Bild)

An de Westfront versöchen de Allieerten eerst mol, den düütschen Frontbogen twuschen Lille in’n Norden un Verdun in’n Süden vun’e Sieten in to drücken un af to snören. Dor wollen se ok de Iesenbahnlienen bi unnerbreken, de wichtig weern, um de Truppen to versorgen. Dor folgen se de klassische Strategie mit. Bi düssen Versöök keem dat toeerst to de Winterslacht in de Champagne (bit Enne Määrtmaand), wo se sik al Enne 1914 up vör bereit’ harrn. Dor keem de Typus vun de Materialslacht bi tostanne. Dat gung los mit dagelang Artilleriefüer bit hen to’n Trommelfüer. Dor scholl de Feend mit möör mookt un sien Material mit in’n Dutt mookt weern. Achterna greep denn de Infanterie so dull an, as dat man gung. Man bi düsse Taktik keem doch nix bi rut. De Düütschen weern vunwegen dat Artillerierfüer up den Angreep instellt. In’n Gravenkrieg weer de Verdediger strukturell in’n Vordeel un konn ut de Unnerstänn, de goot utboot weern, mit Speerfüer un Maschinengewehr de Angriepers af slahn. Ok bi ehre Angreepe up den annern, lüttjeren Frontbogen vun Saint Mihiel (Osterslacht twuschen Maas un Marne) keemen de Allieerten nich togange.

Gasangreep na dat Blaasverfohren, rechts in’t Bild stoht Reegen vun Suldaten praat to’n Infanterrieangreep achterna

De Insatz vun Giftgas an’n eersten Dag vun de Tweede Flannernslacht (22. April) warrt ankeken as en „nee’t Kapitel in de Geschicht vun Kriegsföhren“ un as „de Stunne, wo moderne Wapen up’e Welt kamen sünd, wo Massen mit tonicht mookt weern konnen.“ Ok de Allieerten harrn woll in’n Gaskrieg in’n Eersten Weltkrieg al Reizstoffe insett, man as nu Chlorgas insett wurrn weer, wo de Lüde dör to Dode keemen, dor is dat internatschonal ankeken wurrn as en kloren Bröök vun de Haager Landkriegsordnung So is dat ok in de Propaganda allerwegens utnützt wurrn. De Gasangreep is mit Fritz Haber sien Blaasverfohren utöövt wurrn. Dat weer dor afhängig vun, wo de Wind her keem. Al in’n März hefft Pioniere in de vörsten Gravens bi Iepern Gasbuddels inboot, de nich to sehn weern. Dor scholl dat Gas ut utblasen weern. Vunwegen, dat Oostwind in Westflannern man roor is, möss de Angreep en poor mol afseggt weern. An’n 22. April weih avers en stadigen norden Wind un an dat nöördliche Enne vun den allieerten Frontbogen um Iepern rum konn dat Gas utblasen weern. Dor keem veel mehr bi rut, as de Düütschen vorweg dacht harrn: De franzöösche 87. Divischoon un de 45. Divischoon, de ut Algerien keem, sünd in Panik kamen un utbüxt. Dor is en Gatt vun 6 km Breede in de allieerte Front bi upgahn. Dormols is seggt wurrn, dat weern woll bit hen to 5.000 Mann bi düssen Gasangreep ümkamen, man hüdigendags warrt de Doden ehre Tahl mit bi 1.200 taxeert. Bovenhen schall dat noch 3.000 Verwunnte geven hebben. Dat düütsche Kummando harr dat avers nich dacht, dat de Angreep slumpen dö un harr vundeswegen woll nich noog Reservetruppen praat stellt, de nu vöran gahn konnen. Dor mol vun af, hett dat Gas ok de Angriepers upholen. In de Tweete Flannernslacht is de Frontbogen vun Iepern twoors wat lüttjer wurrn, man de brittschen Truppen un de Divischoon ut Kanada, de just an de Front indrapen weer, konnen em gegen de Düütschen holen. Ok vunwegen den Gasinsatz hefft de Verdedigers dor düütlich mehr Minschen bi verloren (bi 70.000), as de Angriepers (bi 35.000). Dat keem in den Gravenkrieg in’n Eersten Weltkrieg nich just faken vör.

An’n 9. Mai versochen Briten un Franzosen in de Lorettoslacht in dat Artois dör to breken. Man, ofschoonst dor unbannig veel Suldaten bi umkamen sünd (111.000 bi de Allieerten un 75.000 bi de Düütschen) is dor nix bi rutkamen un dat Unnernehmen wurr denn in’e Midden vun Junimaand afbraken. De Düütschen hefft dat mit’e Tied jummers beter henkregen, den Verdediger sien Vordeel in’n Gravenkrieg wieter ut to boon. An un for sik weer dat Verdeffendeern gegen den Feend siene Angreepe bit dorhen konzentreert ween up en eerste Lien in Vörderhangstellung. Dor hett man de beste Oversicht un en wiet Schussfeld harrt. Man vunwegen dat de Feende de Düütschen an Material wiet over weern, is de düütsche Siet in den Eersten Weltkrieg dor to over gahn, de Verdedigung besunners up de tweete Lien in Achterhangstellung to leggen. Up de een Siet weer denn noog Tied, um Reserven dor hen to stüern, wenn de Allieerten dör de eerste Lien dörbraken weern. Un up de annere Siet konn de Allieerten ehre Artillerie, de de Düütschen ok over weer, de ehre Stellungen nich mehr akraat drepen un utschalten, vunwegen dat de achtern Hang liggen dö un nich to sehn weer.

Harfstslacht: Holt in de Argonnen, in Dutt schaten.

De lesten gröttern Kämpfe an de Westfront in dat Johr 1915 weern allieerte Offensiven twuschen den 22. September und en 14. Oktober in dat Artois un in de Champagne. Bi de Harfstslacht in de Champagne un bi de Slacht vun Loos is avers nich veel rutsuert, ofschoonst jummers mehr Material insett wurrn weer un unbannig veel Lüde verlaren wurrn sünd: „De Entente ehre Truppen mössen mit Verlusten vun bit to en Veerdelmilljon Mann for en lüerlüttjen Landwinnst betahlen“. Ok bi de Drüdde un Veerde Isonzoslacht sünd unbannig veel Minschen un Material verlaren gahn. Man ännert hett sik an de strateegsche Laag dor nich veel um.

De Allieerten ehre Unnernehmung in Gallipoli

Brittsche Infanterie öövt up de greeksche Insel Limnos den Angreep up Gallipoli

An’n 25. April gung dat los mit de Allieerten ehre Dardanellen-Operatschoon up de Halfinsel Gallipoli. Dor harrn se sik bi vornahmen, na Konstantinopel dör to breken, vunwegen dat Russland over de Dardanellen mit allens versorgt weern scholl, wat to’n Krieg nödig weer. Vordem harrn Truppen vun de Allieerten dat Eiland Limnos besett. Dor harrn se bi buten vor laten, dat Grekenland in düssen Krieg neutral weer. Vun düt Eiland ut schollen de Angreepe gegen dat Osmaansche Riek in Gang brocht weern. Unner den Schutz vun 11 Kriegsscheepe sünd bi 500.000 Suldaten mit bi 200 Hannelsscheepe na Limnos brocht un dor afsett wurrn. Dormank weer ok dat Australian and New Zealand Army Corps (ANZAC) bi sien eersten Kriegsinsatz. Man ut de ganze Operatschoon is tolest nix wurrn, vunwegen dat de Törken sik up de Achterbeen stellden un as dull gegen de Angriepers angungen. Dor harrn de Allieerten nich up rekent. Bi de ganze Saak hett in de 5. Osmaansche Armee unner den Upperbefehl vun Otto Liman von Sanders sunnerlich Mustafa Kemal as Kummandant vun de 19. Divischoon bannig toslahn un dor so den Grundsteen to leggt, dat he later as en Volksheld ankeken wurrn is. Bit to’n 9. Januar 1916 möss de ganze Operatschoon afbraken weern un de Angriepers mössen mit Scheepe wedder wegbrocht weern ut de Gegend. Bi 110.000 Suldaten sünd bi düsse Slacht umkamen.

Italien maakt mit bi’n Krieg

De italieensche Front 1915 bit 1917, in Blau: Wat de Italieners innahmen hefft

An’n 23. Mai hett dat Königriek Italien Öösterriek-Ungarn den Krieg verklaart. Düütschland harr vordem vun Januar af an versocht, Öösterriek to besnacken, se schollen dat Trentino un annere Gemarken an Italien aftreden, dormit Italien man bloß neutral bleev. Ok, nadem Italien den Dreebund an’n 4. Mai upkünnigt harr, is noch duchtig versocht wurrn, de Italieners up de Middelmächte ehre Siet to trecken: Dor schollen se dat Trentino for kriegen un ok noch de Gemarken um den Isonzo umto, ok schollen se wiethen free Hand hebben in Albanien un noch allerhand mehr. Up de annere Siet harr Italien avers mit de Allieerten tohopen seten un in den Verdrag vun London dor noch mehr bi rutslahn. Na en Reeg vun Maanden, wo dat ut Grünnen vun de Taktik hen un her gung, harrn Premierminister Antonio Salandra un Butenminister Sidney Sonnino beslaten, nu scholl Öösterriek de Krieg verklaart weern. König Viktor Emanuel III. hett sik utdrücklich achter düssen Besluss stellt. Se stunnen dor unner Druck vun de apentliche Meenung bi, man en Mehrheit for den Krieg geev dat nich in dat Parlament un ok nich bi de Masse vun de Italieners. Bloß, dat de Lüde, de en Krieg gegen Öösterriek hebben wollen, veel mehr unnernahmen hefft, as de annern. Dor stunnen denn ok de wichtigsten Lüde achter, de ehre Meenung wat gellen dö in de unnerscheedlichen Gruppen, de in de Politik togange weern. De bekannte Schriever Gabriele D’Annunzio hett to’n Bispeel grote Upmärsche un Versammeln in Rom for den Krieg up’e Been stellt. Later is he een vun de Vadders vun den Faschismus in Europa wurrn. , De Publizist Benito Mussolini, de to de Sozialisten tohören dö, hett sik al vun Oktober 1914 af an for den Krieg utspraken. Vundeswegen ist he ut de Partito Socialista Italiano rutsmeten wurrn. Dor hett Mussolini denn sien egen Daagblatt Il Popolo d’Italia grünnt. Dat Geld hett he wohrschienlich vun Frankriek kregen. In düt Blatt hett he fudderhen foddert, Italien scholl an de Entente ehre Siet in’n Krieg trecken. Ok de Futuristen um Filippo Tommaso Marinetti rüm hefft sik achter de Frünnen vun en Krieg gegen Öösterriek stellt un allerhand Lüde mit trocken. Korte Tied, ehr dat de Krieg verklaart wurrn is, stunn dat Parlament achter den lesten Premierminister Giovanni Giolitti. He harr de Mehrheit vun de Afordenten achter sik un föhr up Neutralitätskurs. Dor is he vun D’Annunzio mit Moord un Doodslag for bedrauht wurrn. Man de Saak weer al lang annerwegens afsnackt wurrn. As dat Parlament denn an’n 20. Mai tohopen keem un afstimmen scholl over de Kredite, de for’n Krieg nödig weern, dor hefft bloß man de Sozialisten gegen de Kredite stimmt. De vörmoligen Kriegsgegner mank de Anhängers vun Gioletti un de Kathoolschen hefft tostimmt. Dor wollen se mit bewiesen, dat se anstännige Patrioten weern.

De Italienfront leep vun dat Stilfser Joch an de Grenz na de Swiez over Tirol hen langs de Dolomiten, de Karnischen Alpen un den Isonzo bit na de Küst vun de Adria hen. Dor stunn Öösterriek-Ungarn in en Dreefrontenkrieg mit. Dat hett de Saak for de Middelmächte nich eenfacher maakt. To’n Anfang vun den Striet konnen de Öösterriekers Deele vun düsse Front nich richtig afsekern. Faken sünd dor bloß man öörtliche Milizen, Landwehr un Landstorm to’n Insatz kamen, dormank 30.000 Standschütten. An’n Isonzo sünd de Feende direktemang na de Kriegsverklaren up’nanner losgahn. Man de egentliche Anfang vun de Eerste Slacht an den Isonzo warrt up’n 23. Juni ansett. Ofschoonst se veel mehr Suldaten harrn und ok allerhand Rebeede innehmen konnen, hefft de Italieners nich in düsse Slacht (bit 7. Juli), un ok nich just achterher in de [[Tweete Slacht an’n Isonzo) (17. Juli bit 3. August) de Öösterriekers unnerkriegen un dörbreken konnt. Just so gung dat ok in de Eerste Offensive in de Dolomiten (5. Juli bit 4. August), wo de Alpenkrieg an un for sik mit los gung. Dat weer wat Neets in de Militärgeschicht: Vordem harr dat nie nich en Krieg geven, wo de Suldaten lange Tied in de ganz hogen Barge up’nanner losgahn sünd. Nu hefft se den Krieg bit up en Hööchde vun 3.900 M over N.N. föhrt (Ortlerstellung).

Völkermoord an de Armeniers

An’n 27. un 30. Mai hett de Regeerung vun dat Osmaansche Riek en Gesett over de Deportatschoon rutgahn laten. Dor gung de systemaatsche Deel vun den Völkermoord an de Armeniers un vun den Völkermoord an de Assyrers mit los. Vun de Slacht vun Sarıkamış af an harrn de Jungtörken ehre Anföhrers meent, de Armeniers bedreven Sabotage. As de Russen in’e Midden vun’n Aprilmaand neger an den Vansee ranrücken döen, sünd in düsse Gemarken fiev Anföhrers vun de Armeniers, de dor leven döen, hen richt’ wurrn. Vunwegen düsse Saak un noch annere hett dat Unruh geven in de Stadt Van. An’n 24. April gung dat los un in Konstantinopel sünd armeensche Intellektuelle in grote Tahl achter Trallen sett wurrn (vundagen is dat en natschonalen Gedenkdag in de Republiek Armenien). De Butenminister vun Russland, Sasonow, hett an’n 24. Mai en Protestschrieven rutbrocht, de weer al an’n 27. April torecht ween. Dor stunn in to lesen, de Inwahners vun mehr as 100 armeensche Dörper weern an’e Siet brocht wurrn un dor harrn Vertreders vun de törksche Regeerung achter steken. Een Dag later (25. Mai) hett de osmaansche Binnenminister Talât Pascha kunnig maakt, de Armeniers schollen ut de Kriegsrebeden deporteert weern na Syrien un na Mosul hen. De düütsche Ambassadeur Hans von Wangenheim hett Kanzler Bethmann Hollweg al in’n Juni weten laten, dat Talât Pascha de Meenung weer, „de Porten woll den Weltkrieg dor for bruken, mit ehre Feende in dat egene Land gründlich up to rümen, dat weern de inheemschen Christen. Dor wollen se sik nich vun afbringen laten dör de Interventschoon vun butenlandsche Diplomaten“. Max Erwin von Scheubner-Richter, düütschen Viezkunsel in Erzerum hett an’t Enn vun Julimaand vertellt, „wo dat tolest up afsehn weer bi dat Angahn gegen de Armeniers weer, se heel un deel verswinnen to laten in de Törkei“ Bit to’n Enne vun den Krieg sünd bi düssen Genozid, so as dat taxeert wurrn is, een Million Lüde to Dode kamen. Tohopen mit siene Vorwesers (Massakers un Pogrome 1895/96 un 1909) is he vun de Tiedgenoten al en Holocaust nömmt wurrn.

Bulgarien maakt mit bi’n Krieg un de Middelmächte treckt gegen Serbien

Bulgarien maakt mit bi’n Krieg

Willem II., Ferdinand I. vun Bulgarien und Generalfeldmarschall von Mackensen in Niš, Serbien (1915)

Bulgar‘sche Suldaten um 1916 rüm

An’n 14. Oktober 1915 hett Bulgarien sik up de Middelmächte ehre Siet stellt un is in den Krieg intreden. In de Balkankriege harr Bulgarien sik nich dörsetten konnt mit siene Ansprüche, en „ethnisch Bulgarien“ tostanne to kriegen. Meist allens, wat Bulgarien in den Eersten Balkankrieg innahmen harr, möss dat Land 1913 in den Freden vun Bukarest wedder rut rücken. Bovento weer dat Land dör de Kriege man tämlich utpovert. Vundeswegen harr de Regeerung vun Wassil Radoslawow an’n 1. August 1914 verklaart, dat Land woll sik ut den Krieg striktemang ruthollen. Man de Middelmächte un ok de Allieerten hefft denn versocht, Bulgarien up ehre Siet to trecken. So konn sik dat Land utsöken, weer dat beste Bott maken dö. De Middelmächte hefft Bulgarien Makedonien, de Dobrudscha un Oostthrakien toseggt. Dat scholl up Serbien, Grekenland un Rumänien siene Kosten gahn. Vunwegen datt dat Land dor nich nee seggen woll un weil ok de Krieg in’n Harfst 1915 an sik good stunn for de Middelmächte, hett Bulgarien de denn den Toslag geven. Al an’n 6. September hett Bulgarien verklaart, se wollen mit de Middelmächte tosamen arbeiden. De harrn dat dor up afsehn, Serbien an to griepen un so en Landbrugg na dat Osmaansche Riek her to stellen. Ob Bulgarien bi den Krieg mitmaken scholl, dor hefft sik de Lüde in dat Land bannig over in’e Haare kregen, man as de Regeerung beslaten harr, dat Land scholl in’n Krieg intreden, dor hefft de Parteien vun de Oppositschoon den Kriegskurs mitmaakt. Bloß Deele vun de Sozialdemokraten wollen dor nich mit. An’n 6. Oktober gung, unner dat Kummando vun Mackensen, de Middelmächte ehre Offensive gegen Serbien los. An’n 14. Oktober hett Bulgarien an Serbien den Krieg verklaart. Dor stunn gegen de Serben en bannige Overmacht gegenover. Dat konn ok nich utgleken weern dör en Landung vun allieerte Truppen nöördlich vun Thessaloniki. Grekenland hett sien Intritt in den Krieg up Serbien siene Siet afseggt un meen, dor harr dat nich noog Hölp vun de Allieerten for. Dorbi harr Grekenland doch in en bilateralen Verdrag an’n 1. Juni 1913 de Plicht up sik nahmen, Serbien bi to stahn. . Nadem Belgrad (9. Oktober) un Niš (5. November) fullen weern, hefft sik de lesten bi 150.000 Mann (an’n Anfang vun den Krieg weern dat bi 360.000 Mann ween) vun Serbien siene Armee unner ehren Baas Radomir Putnik mit um un bi 20.000 Kriegsgefangene torüch trocken in de Barge vun Albanien un Montenegro.

Noch annere Fronten 1915

De Slacht vun Sarıkamış an de Kaukasusfront gung an’n 5. Januar 1915 toenne. Dor harr dat Osmaansche Riek en duchtigen Slag bi kregen un verlaren. An de Palästinafront gungen osmaansche Truppen unner Friedrich Freiherr Kreß von Kressenstein vun Enne Januar af an gegen den Suezkanal vor. Man düsse Offensive is steken bleven. An de Front in Mesopotamien (hüdigendags höört dat Rebeet to den Irak to) konn de Briten ehr Vormarsch in de Slacht vun Ktesiphon (22. – 25. November) stoppt weern. De Osmanen stunnen faktisch unner den Befehl vun Colmar Freiherr von der Goltz. De British Indian Army ehr Expeditschoonskorps konn an’n 7. Dezember in Kut inslaten weern

Wat sik in Politik un Sellschop un an de „Heimatfront“ afspeelt hett

Joseph Joffre weer vun Anfang Dezember af an Uppersten Befehlhebber vun all franzöösche Truppen. He hett en Kunferenz vun de Allieerten beropen. De hett stattfunnen vun’n 6. bit 8. Dezember in Chantilly. Dor weer vun Oktober 1914 af an dat Grand Quartier Général. Dor is verafreedt wurrn, sik in dat Johr 1916 jummers good aftosnacken un an all Fronten antogriepen.

In’n Oktober- un Novembermaand geev dat in Düütschland Lawei bi Levensmiddelhökers, Utgavestäen un Freebänke vunwegen, dat Levensmiddel nich mehr good to kriegen weern. To’n groten Deel weern dat Froenslüde, de dor mitmaken döen und later denn ok up’n gröttern Bulten tohopenkemen to Protestversammeln. An’n 30. November sünd in Berlin bi en Protestversammeln „Unter den Linden“ 58 Froensminschen inspeert wurrn. De Presse dröff dor nix over schrieven. Al in’n November 1914 weern de Priese for Koorn, Broot, Botter un Kortuffeln bannig in’e Hööchd kladdert, an de Markten in de Städer is in düsse Tied vun de Buern man knapp oder gor nich mehr levert wurrn. Dat geev allerhand Grünn for de Probleme bi de Versorgung. Eerst mol weern de Behörden nich sunnerlich plietsch an de Saak ran gahn: Numms harr dacht, dat de Krieg so lang duern scholl un numms harr sik dor up instellt. Denn konnen Levensmiddel un ok Salpeter nich mehr inföhrt weern. Salpeter bruukde man to’n Herstellen vun Dünger. Bovenhen sünd unbannig veel Peer un en Barg an Arbeitskraft vun de Buern weg na’n Krieg henstüert wurrn. De Bundsraat hett Enne 1914 Hööchstpriese fastleggt for Broot, Tuffeln un Zucker. In’n Januar 1915 kemen dor annere Levensmiddel to, de jedereen bruken dö. Dor versochen de Buern denn, ehre Waren up’n Swatten Markt to verkopen. Enne 1915 schreev een, de dorbi ween is:

Allens warrt dürder, un dat geiht de Lüde an’t Lief. Se hefft keen Lust :mehr, nadem in de lesten Weken knapp Levensmiddel to kriegen sünd. :Sunnerlich de Froenslüde weert rein dull un schreet “Geevt us to Eten“ :un „wi wüllt use Mannslüde wedder hebben“. Vunwegen, datt up den Swatten Markt allens to kriegen weer, glöövden de Lüde nich mehr, wat de Propaganda offiziell kunnig maken dö, datt de engelsche Seeblockade tostännig weer for dat minne Eten. Vunwegen, datt de Staat mit de Frage vun de Ernährung rein gor nich toranne keem, fungen de Borgerslüde bilüttjen an un gungen suutje up Afstand vun den Staat un snacken dor quaad over un wollen dor nix mehr vun weten. Dor gung dat tominnst um dat Enne vun 1915 mit los.

De SPD ehre Fraktschoon in’n Rieksdag un ok de Vörstand vun de Partei hefft an’n 27. November beslaten, se wollen in’n Rieksdag en „Interpellatschoon to’n Freden“ inbringen mit de Fraag, wonnehr un unner wat for Umstännen Riekskanzler Bethmann-Hollweg vör harr, antofangen un over den Freden to verhanneln. Bethmann-Hollweg versoch vergeevs, de Interpellatschoon aftobugen, man dat bleev dorbi: An’n 9. Dezember is se in den Rieksdag verhannelt wurrn. Philipp Scheidemann hett de Fraag denn stellt un de Riekskanzler hett dor so wiet en Antwoort up geven, datt en Freden ohn „Sekerheiten“ (Annektschonen) in Oost un West nich mööglich weer. Ok in dat neutrale Utland is dat so verstahn wurrn, datt Düütschland dat up de Vörmacht afsehn harr. Na düsse Saak hefft 20 Afordente vun de Sozialdemokraten dat in de Sitten vun den Rieksdag an’n 21. Dezember aflehnt, noch eenmol for Kredite for den Krieg to stimmen. Se verklaarden dor bi, Bethmann-Hollweg stunn achter de Lüde, de dat up Annektschonen afsehn harrn.

Kriegsjohr 1916

Propaganda-Karikatur: Albanien warrt besett dör öösterrieksche Truppen

Bombenkraters um Fort Douaumont rüm, Enne 1916

Gedenkblatt for de Angehörigen vun use doden Helden

Düütschen Sturmtruppsuldaten an de Westfront, Enne 1916

Soldatenkarkhoff an de Oostfront, um 1916 rüm

Montenegro un Albanien weert besett

An‘n 4. Januar hefft öösterrieksche Truppen dat Königriek Montenegro angrepen un al an’n 23. Januar hett König Nikola Bott geven un is in’t Exil na Frankriek gahn. Ok dat Königriek Albanien is to twee Drüddeln dör öösterrieksch-ungaarsche Suldaten innahmen wurrn. De Truppen ut Serbien, de na Montenegro un Albanien utknepen weern, hefft sik denn to’n groten Deel torüch tagen na Durrës. Dor weer in’n Dezember en Expeditschoonskorps ut Italien an Land gahn. In’n März 1916 hefft de Italieners bi 260.000 Lüde ut düssen Haben rutbrocht. Dormank weern bi 140.000 Suldaten ut Serbien. De sünd denn na de Insel Korfu henbrocht wurrn, de vordem al vun de Franzosen innahmen wurrn weer. Dor hefft se de Armee wedder up Schick brocht un in’n Juni na Thessaloniki na de Orientarmee henstüert. De Exilregeerung vun Serbien unner Nikola Pašić hett sik up Korfu duerhaftig inricht. Mank de Lüde, de ut Durrës wegbrocht wurrn weern, weern ok bi 24.000 Kriegsgefangene ut Öösterriek. De sünd na dat Eiland Asinara bi Sardinien henkamen. Dor sünd denn bi 5.000 vun jem sturben. De Italieners konnen in Albanien de Habenstadt Vlora holen un dor ehre Macht in Albanien sien Süden mit utbreden. In Montenegro is Viktor Weber Edler von Webenau vun’n 26. Februar 1916 bit to’n 10. Juli 1917 Militär-Generalgouverneur ween. In Albanien, dat an un for sik nich mitmaakt harr bi’n Krieg, is Generalkunsel August Ritter von Kral to’n Baas vun en zivilen Raat vun de Verwaltung maakt wurrn. De Öösterriekers versochen, de Albaners up ehre Sieten to trecken un hefft Scholen un Infrastruktur in dat Land utboot.

Slacht um Verdun

An‘n 21. Februar gung dat los mit de Slacht um Verdun. Anners, as Erich vun Falkenhayn dat later dorstellt hett un veel Schrievers dat denn overnahmen hefft weer dat toeerst nich de Afsicht, bi düssen Angreep de franzöösche Armee „utblöden“ to laten. Falkenhayn hett dat later, 1920, seggt un woll dor den Angreep achterna en Sinn mit geven, de doch man in’e Büx gahn weer un wo de Lüde em doch as en „Bloodmöhlen“ ankieken döen. De Idee, bi Verdun an to griepen, hefft toeerst Kroonprinz Willem un Konstantin Schmidt von Knobelsdorf harrt. Willem weer Upperkummandöör vun de 5. Armee un Knobelsdorff de Baas vun sien Generalstaff. Dat Upperkummando vun dat düütsche Heer harr sik vornahmen, de vörmols dannigste Festung vun Frankriek an to griepen (siet 1915 stunn de deelwiese nich mehr unner Wapen) un woll dor den Krieg an’e Westfront wedder mit in’e Gangen kriegen. Butendem geev dat rund um Verdun to en Bucht in de düütsche Front twuschen den Frontbogen vun St. Mihiel in’n Osten un Varennes in’n Westen. Dor weer de düütsche Front an ehre Flanken mit in Gefohr. Toeerst dunner acht Stunnen lang en Trummelfüer ut 1.500 düütsche Kanonen. Denn grepen acht Divischonen vun de 5. Armee up en Breede vun 13 Kilometers bi Ornes (hüdigendags verlaten) in’n Norden vun Verdun an. Anners, as de Düütschen dat vorutsehn harrn, weern de Franzosen unbannig beetsch un helen gegenan. Toeerst is rein gor keen Land innahmen wurrn. An’n 25. Februar is dat Fort Douaumont vun düütsche Truppen innahmen wurrn, man dat hett meist nix inbrocht, vunwegen datt düt Fort na Osten to legen hett. As dat Fort fullen weer, hefft de Franzosen beslaten, de Festung Verdun möss up jeden Fall holen weern. Düssen Updrag hett de General Pétain overnahmen. Over de eenzigste Straten, de vun Bar-le-Duc na Verdun lopen dö, is de so nömmte Noria upboot wurrn. Over düsse Straten is allens na de Stadt brocht wurrn, wat dor nödig weer. Man dat hett unbannig Kraft köst. De Slacht is in veer Uptöge verlopen: De eerste weer an’n 4. März toenne, as dat Scheten vun de franzöösche Artillerie vun de Hööchden in’n Westen vun de Maas den düütschen Vormarsch to’n Stollen brocht hett.

In’n tweeten Uptog hett Falkenhayn up de 5. Armee ehre Drängelee höört un hett düsse Hööchden angriepen laten. De Hööchde „Le-Mort-Homme“ (de Dode Mann) is en poor mol innahmen wurrn, man konn denn nich lang holen weern. Le-Mort-Homme un de Hööchde 304 weert vunwegen de brutalen Mordslachten, de dor föhrt wurrn sünd, as Symbole ankeken for de „Höll vun Verdun“. De „Dode Mann“ hett 6 Meters an Hööchde verloren dör de Granaten, wo he mit drapen wurrn is. In den drüdden Uptog gung dat dor wedder um, Verdun sülms in to nehmen. An’n 2. Juni is Fort Vaux störmt wurrn un an’n 23. Juni gung dat los mit en Angreep vun 78.000 Mann up de Lien Vaux-Fleury, de avers steken bleven is. In den veerten Uptog bit to’n 11. Juli hefft düütsche Truppen for en lüttjen Momang schafft, dor over weg to kamen. Moord un Doodslag hett dat bi Fort Thiaumont (just in’n Süden vun Doaumont) geven. An dat Fort de Souville (bi 5 Kilometers noordööstlich vun de Stadt) sünd de Düütschen endgüllig steken bleven. Vundeswegen, un ok vunwegen, datt de Alieerten an’n 1. Juli losleggt harrn un an de Somme angriepen döen, hett Falkenhayn an’n 11. Juli Befehl geven, de Offensive in to stellen.

Tirpitz mutt Bott geven un Skagerrakslacht

Anfang 1916 is in Düütschland al wedder over en dullern U-Boot-Krieg gegen Grootbritannien snackt wurrn. Nadem Serbien ut’n Weg rüümt wurrn weer, meen Falkenhayn, nu weer dat Tied, an de Siet vun siene Offensive in Verdun wat leifiger gegen Grootbritannien an to gahn, ok wenn Düütschland sik dor over mit de USA vertörnen scholl. De Baas vun den Admiralstaff, Henning von Holtzendorff, hett sik achter em stellt un meen, Grootbritannien weer in een Johr unner to kriegen. De Riekskanzler weer dor gegen un verhannel so, datt eerst mol en Kompromiss slaten wurrn is un de Kaiser denn later bestimmen scholl, wie dat wietergung. So is de U-Boot-Krieg wat duller wurrn (u. a. sünd Frachtscheepe unner Wapen ohn Wohrschau versenkt wurrn), man de unbegrenzte U-Boot-Krieg is nich wedder upnahmen wurrn. Anfang März gung dat denn los mit en Kampagne vun Deele vun de Presse for en unbegrenzten U-Boot-Krieg („Lever Krieg mit Amerika, as verhungern“). Dor stunn dat Rieksmarineamt achter. De Kaiser weer dor böös vergrellt over („Dat höört sik nich! Siene Majestät seht dor en Verfahren in, dat tolest den Kaiser siene Person as böversten Baas vun de Riekspolitik un allens, wat wi in’n Krieg unnernehmen doot, vör de Ogen vun dat ganze Volk an’e Sieten schuven deit.“). Vundeswegen möss Alfred von Tirpitz an’n 15. März Bott geven un sien Posten verlaten. De dullere U-Boot-Krieg is al in’n Aprilmaand wedder torüchnahmen wurrn, na de Saak mit de Sussex. An’n 31. Mai un 1. Juni keem dat, an sik ohn Afsicht, to de Skagerrakslacht (engl.: Battle of Jutland). Wenn man de Tonnage vun de Scheepe to Grunne leggt, de dor mitmaakt hefft, weer dat de „gröttste Seeslacht vun de Weltgeschicht“. Dor sünd mehr as 8600 Seelüde bi umkamen, dormank ok de plattdüütsche Schriever Gorch Fock. Dat weer en Slumpslag, datt de düütsche Hoochseeflott dor gegen de brittsche Overmacht nich bi unnergahn un tonicht maakt wurrn is. Se konn de Briten gröttere Verluste bibringen, as annersrum. Man an de strateegsche Lage hett sik dor nix dör ännert un de Briten ehre Herrschop over de See is dor bloß dör faststellt wurrn.

De Allieerten gaht bannig in de Offensive: Brussilow-Offensive un Somme-Slacht

Up de Kunferenz vun Chantilly weer afsnackt wurrn, dat scholl Midden 1916 dree Grootoffensiven geven: De Angreep an de Somme, de Brussilow-Offensive un noch en Slacht an’n Isonzo. An de Somme scholl an’n 1. Juli an un for sik Frankriek dat Leit hebben, man vunwegen de Slacht vun Verdun hefft de Briten dat to’n groten Deel overnahmen. An de Front in Italien gung dat mit de sesste Slacht an’n Isonzo eerst an’n 4. August los. Dat leeg dor an, datt vunwegen den düütschen Angreep up Verdun al an’n 11. März an’n Isonzo angrepen wurrn weer (5. Slacht an’n Isonzo) un de Öösterrieker denn an’n 15. Mai mit de Süüdtiroloffensive anfungen harrn (bit 18. Juni). Just vundeswegen weer ok de Brussilow-Offensive vörtrocken wurrn un gung al an’n 4. Juni los. Mit de Brussilow-Offensive gung an’n 4. Juni de allieerte Grootangreep los, de bit dorhen wieter keem, as all Angreepe vördem. Alexei Brussilow weer vun März af an ne‘en Upperbefehlhebber vun Russland siene Süüdarmee. He harr Konsequenzen trocken ut de Nedderlagen bitherto. Anners, as dat vördem begäng ween weer, hefft de Russen nu up breede Front angrepen (eerst 30 km, achternah denn jummers mehr bit up en Breede vun 400 km Luftlien). So konn de Feend nich nich een Punkt vörutsehn, wo se dörbrecken wollen, un all sien Truppen an düsse Stäe tohopentrecken. De Infantrie is bi ehrn Angreep schuult wurrn dör deepe Unnerstänn, de bit up 50 m an den Feend siene Lienen vördreven wurrn weern. Vördem harrn de Russen normolerwiese över bit to 1.600 m free Land twuschen de Fronten lopen mösst un dor unbannig veel Lüde bi verlaren. Ofschoonst Brussilow de Öösterriekers na Suldatentahl nich veel over weer (for en Angreep weern dat normolerwiese to minne Truppen, de he harr) slump dat, un de 8. Russ’sche Armee konn in’n Osten vun Kowel de 4.k.u.k.-Armee meist heel un deel tweihaun un de Russen ehre 9. Armee hett in’n Süden twuschen den Dnjestr-Stroom un de Karpaten-Barge de 7. K.u.K.-Armee toschannen maakt un wichtige Städer innahmen, as Czernowitz un Kolomea. Öösterriek-Ungarn hett dor 624.000 Mann bi verlaren. Sunnerlich an de Grenz na Rumänien konn Brussilow wiet vorstötten (bit to 120 km) un hett dor de Rumänen mit to brocht, an de Allieerten ehre Sieten in den Krieg in to treden. Denn geev dat avers Probleme mit de Logistik un he is nich wieter kamen, tomalen ok Angreepe bi de Pribjetbröke un bi Baranawitschy steken bleven weern. Dor scholl Brussilow an un for sik mit hulpen weern, man hier grepen de Russen wedder na ole Aart an (up en to engen Afsnitt vun de Front). As de Russen versochen, den Verkehrsknooppunkt Kowel in to nehmen, is dor ok nix vun wurrn. „Liekers weer de Brussilow-Offensive – na dat Maat vun den Eersten Weltkrieg, wo um jedeen Meter Grund streden wurrn is – de gröttste Sieg vun de Allieerten an all Fronten, siet dat an de Aisne mit den Stellungskrieg losgahn weer.“

De British Expeditionary Force unner dat Kummando vun Douglas Haig hett dat Leit bi den Angreep an de Somme in’e Hand harrt, vunwegen datt de doren franzööschen Truppen nich mehr 40, man bloß noch 11 Divischonen stark weern. De annern weern aftrocken wurrn na Verdun. Toeerst hett de Artillerie acht Dage lang sunner Uphören ut 1.500 Geschütte bi 1,5 Mio. Granaten verschaten. Achternah sünd an’n 1. Juli 1916 de düütschen Stellungen angrepen wurrn. Unner dat dannige Füer ut all Geschütte sünd doch tahlrieke düütsche Unnerstänn heel bleven. Vundeswegen konnen de düütschen Suldaten gegen de brittschen Angriepers MG-Füer insetten. Al an de Somme-Slacht ehrn eersten Dag sünd 19.240 brittsche Suldaten sturven, dormank bi 8.000 in de eerste halve Stunne. Liekers hett Haig wieterhen angriepen laten. An’n 15. September sünd to’n eersten Mol in’n Krieg Panzers up engelsche Sieten insett wurrn. De Slacht duer bit to’n 25. November. In Luftlien weer de Front bi düssen Angreep bi 30 km breed un tolest harrn de Allieerten de düütsche Front 8 – 10 km indrücken konnt. For düt beten Land harrn Franzosen un Briten 624.000 Mann verlaren, de Düütschen bi 420.000 Mann. Man over de düütschen Tahlen hefft sik de Forschers in’e Plünnen. Brittsche Schrievers meent, wenn een de Lichtversehrten dor mit inreken deit, as dat bi de Allieerten passeert is (bi de Düütschen avers nich), denn so stunnen ok de düütschen Verluste bi 650.000 Mann. De Slacht an de Somme weer up jeden Fall in’n ganzen eersten Weltkrieg de enkelte Slacht mit de hööchsten Verluste. De 1. Juli as Dag, wo de Slacht anfung, is noch hüdigendags in Grootbritannien en Gedenkdag. De brittsche Historiker John Keegan hett noch 1998 seggt:

„For de Briten bedutt de Somme-Slacht ehre gröttste Militärtragödie in’t 20. Johrhunnert, ja overhoop in ehre ganze Historie [...]. De Somme bedutt for Grootbritannien dat Enn vun en Epoch vun Optimismus un Levensfreid. Dor hett dat Land nie nich wedder hen torüch funnen.“

Süüdtiroloffensive un Isonzoslachten

Vun Mai bit Junimaand weer de öösterrieksch-ungaarsche Armee in Süüdtirol in en Offensive anrückt gegen de Italieners ehre Stellungen. Toeerst gung dat en beten vörut, man denn möss de Angreep afbroken weern, vunwegen de Lage an de Oostfront (Brussilow-Offensive). De italieensche Armee versoch nu, vun Märzmaand bit November in en Reeg vun grode Angreepe an den Isonzo gegen de Öösterriekers gegenan to gahn ( 5.-9. Slacht an’n Isonzo). Dor is de Stadt Görz bi innahmen wurrn un ok dat Hoochland vun Doberdò, man wieter gung dat denn nich mehr. An’n 28. August 1916 hett Italien denn ok dat Düütsche Riek den Krieg verklaart. Al vun Mai bit November 1915 weer en starke düütsche Divischoon (Alpenkorps) an de Sieten vun de öösteriek-ungaarschen Truppen an de Front in Süüdtirol stellt wurrn, vunwegen datt de Düütschen menen, Süüddüütschland weer in Gefohr.

Rumänien maakt mit in’n Krieg

An’n 27. August 1916 is dat Königriek Rumänien an de Allieerten ehre Sieten in den Krieg intreden. Twaars weer Rumänien 1883 in den Dreebund intreden (1879 harrn Düütschland un Öösterriek-Ungarn en geheemen Defensivbund slaten un Italien harr vun 1882 af an dor mitmaakt), man to’n Anfang vun’n Krieg hett Rumänien den Verdrag eerst mol wöörtlich utleggt un is neutral bleven. In de Binnenpolitik geev dat keen Eenigkeit, de Liberalen unner Ministerpräsident Ion Brătianu wollen sik lever bi de Entente anbuken, man de Mehrderheit vun de Konservativen hett dat dor up afsehn, neutral to blieven. Dat geev bloß en poor Politikers, de up de Middelmächte ehre Sieten in den Krieg trecken wollen. Dor höör König Karl I. to. Russland harr mit Rumänien al an’n 1. Oktober 1914 afsnackt, sik achter Rumänien siene Ansprüche up Sevenborgen to stellen. Vunwegen, datt Rumänien na den Tweeden Balkankrieg in’n Freden vun Bukarest 1913 de Dubrudscha tospraken kregen harr, ofschoonst dor to’n groten Deel Törken un Bulgaren in wahnen döen, weer Bulgarien sien Intritt in den Krieg an de Sieten vun de Middelmächte noch en Fakter, de Rumänien na de Allieerten ehre Sieten schaven hett. De „grootrumäänsche Eenheit“ mit de Gemarken vun Sevenborgen, dat Banat un de Bukowina, de all to Öösterriek-Ungarn tohören döen, weer ok bloß gegen Öösterriek-Ungarn hen to kriegen, un nich mit. De Entente hett Rumänien in düsse Saak ok goot tosnackt (avers dor nich an dacht, datt dat heel un deel so kamen scholl, wie Rumänien sik dat vorstell). As dat denn so goot stumm um de Brussilow-Offensive, hett sik Rumänien mit en Verdrag an’n 17. August 1916 an de Entente anslaten. De rumäänsche Armee weer veel grötter, as de Middelmächte ehre, man mit ehre Utrüstung stunn dat nich to’n Besten. Toeerst konn se in Sevenborgen deep na Ungarn rin inbreken, man in de Slacht vun Hermannstadt (22.-29. September) is se vun de 9. düütsche Armee unner dat Kummando vun den vörmoligen Baas vun dat düütsche Upperkummando, Erich von Falkenhayn, slahn wurrn. Bit to’n 8. Oktober konn Kronstadt innahmen weern, un an’n 23. November sünd bulgaarsche, törksche un düütsche Truppen vun Süüdwesten her over den Donau-Stroom trocken. Dör Luftscheepe un Slachtfleegers sünd en poor Mol Bomben up Bukarest smeten wurrn un an’n 6. Dezember konn de Stadt innahmen weern. Rumänien sien Intritt in den Krieg hett de Middelmächte amenn Vordeele brocht, vunwegen, datt se nu de Eerdööl-Feller vun Ploiești un en grote Landweertschops-Produktschoon in’e Hand kregen harrn. So konn Düütschland eerst mol beter versorgt weern. Mit Russland siene Hölp konnen de Rumänen sik bloß in’n Noordosten vun ehr Land holen. König Ferdinand I. is mit siene Regeerung na Iași utknepen.

Falkenhayn mutt Bott geven un de drüdde OHL nümmt de Saak in de Hand

De Entente hett de düütschen Truppen in’n Summer 1916 dör ehren Allfrontenkrieg bannig in’e Bredullje brocht. Kaiser Willem möss sik jedeen Dag anhören, he scholl endlich den Baas vun den Generalstaff rutsmieten, dat weer Erich von Falkenhayn. As Rumänien nu an’n 27. August in’n Krieg intreden weer, weer dat so wiet: Von Falkenhayn möss Bott geven. An´n 29. August is de nee Spitz vun dat Heer unner den Naam 3. OHL (Oberste Heeresleitung, Upperste Spitz vun dat Heer) insett wurrn. Se stunn unner dat Leit vun Paul von Hindenburg un Erich Ludendorff. Stracks hett de nee OHL de Angreepe bi Verdun afbraken un sik dor mit befaat, wie de Weertschop in Düütschland noch mehr for den Krieg inspannt weern kann. An’n 31. August hett se Vörsläge bi dat Kriegsministerium in Preußen vörleggt, wat dor ümsett weern möss. Later hefft düsse Vörsläge den Naam „Hindenburg-Programm“ kregen. As de drüdde OHL beropen wurrn weer, hett dat in de Politik en Wenn brocht un de föhr direktemang hen to en Militärdiktatur: „As de Monark de beiden Feldherren Hindenburg un Ludendorf beropen dö, de vunwegen ehren groden Roop in’n Grunne nich aftosetten weern, is he sülms nich bloß noch mehr, as al bitherto in‘n Krieg na achtern rückt, man he möss de OHL ok in’e Politik maken laten [...]. Ohn dat Feldherrnduo [...] gung dat nich, un dat stunn [...] praat, wiet over de Fragen vun dat Militär in de Politik in to griepen, un kenn ok nix, den Kaiser den Foot up’n Nack to setten un ok in dat Zentrum vun siene Macht – dat weer de Utwahl vun dat Personal – to bestimmen, wo dat langsgahn möss.“

De Franzosen griept bi Verdun an un Joffre mutt Bott geven

In’n Harvst gung de franzöösche Armee bi Verdun in de Offensive. An’n 24. Oktober hefft franzöösche Truppen de Forts Douaumont un Thiaumont innahmen. Se rücken wieter vör un de Düütschen mössen an’n 2. Dezember Fort Vaux rümen. Nadem se afrückt weern, hefft düütsche Pioniers dat Fort in’e Luft jaagt. Bit to’n 16. Dezember hefft de Franzosen meist all Land wedder in’e Hand harrt, dat de Düütschen in’t Vörjohr innahmen harrn. De Slacht vor Verdun hett de Düütschen 337.000 Mann köst (dormank 143.000 Dode). Bi de Franzosen geev dat Verluste vun 377.000 Mann (162.000 Dode). Up dat Slachtfeld, wat bi 30 km breed un 10 km deep weer, sünd tominnst 36 Mio. Granaten affüert wurrn. De franzöösche Upperbefehlhebber Joseph Joffre möss na de Slacht ok Bott geven. Em is vörsmeten wurrn, he harr nich sehn, datt de Düütschen bi Verdun angriepen wollen un he harr siene Tied mit de blödigen Angreepe in de Champagne un an de Somme verbummelt. An’n 3. Dezember is he afsett wurrn un General Robert Nivelle (1853-1924) treed an siene Steed. He harr de Düütschen ut de Forts bi Verdun verjaagt un he scholl an de Spitz vun de Offensive in dat neegste Vörjohr stahn, de vun de Alieerten al plaant weer. Toeerst mol is Nivelle dor an Philippe Pétain mit vorbitrocken, de doch Verdun gegen de Düütschen holen konn un de „Held vun Verdun“ nömmt wurr. Man Pétain, so dach man dormols, konn beter verdeffenderen, as angriepen.

Regenten-Königriek Polen. De Middelmächte wüllt Freden maken

An’n 5. November hefft de Middelmächte den Deel vun Polen, de bit 1915 to Russland tohöört harr, to’n unafhängigen Königriek Polen utropen. Man in’n Krieg weern de Polen keen grote Hölp, bloß man en lüttjen Trupp Freewillige stunnen as Poolsche Legion an de Middelmächte ehre Sieten. Bit Juli stunnen se unner dat Kummando vun Józef Piłsudski. Nu sünd se to de Poolsche Wehrmacht verklaart wurrn. Man Hunnertdusende vun poolsche Suldaten stunnen as „Unnersaten“ in de düütschen, öösterrieksch-ungaarschen, man ok in de russ’schen Truppen, ohn, dat se dor sunnerliche Natschonalverbänne bi utmaken döen.

Na den Sieg over Rumänien hefft de Middelmächte an’n 12. Dezember sik an de Alieerten wennt un wollen Freden maken. De Alieerten hefft an’n 30. Dezember kloorstellt, datt se dor nich up ingahn wollen.

Kriegsjohr 1917

Dat warrt duller mit den U-Boot-Krieg un de USA maakt mit bi ’n Krieg

U-Boot-Krieg: Dat U-Boot SM U 35 füert in’t Vörjohr 1917 up en brittschen Frachter. U 35 hett tominnst 226 Schepe afschaten, wohrschienlich mehr, as all annern Oorlogschepe in’e Weltgeschicht.

An’n 8. un 9. Januar hett de Kaiser up de lange Drängelee vun de Upperste Spitz vun dat Heer (vun Januar 1916 af an, ultimativ vun Dezember 1916 af an) höört un tostimmt, datt vun den 1. Februar af an de unbegrenzte U-Boot-Krieg wedder losgahn scholl. De Middelmächte harrn al dacht, datt de Alieerten dor nich an dachen, sik up den Fredensvörslag in to laten. Dat hett dor nu to bidragen, den Kaiser to besnacken un den U-Boot-Krieg in de Binnen- un Butenpolitik dör to setten. Man eerst, as an’n 12. Januar bekannt wurrn weer, wat de Alieerten antert harrn, as Woodrow Wilson (an’n 18. Dezember 1916) unverwacht vörslahn harr, he woll de beiden Kriegsparteien an een Disch bringen, hefft de Middelmächte sik Schuller an Schuller stellt. Wilson harr unner annern meent, de Staten schollen kloor maken, wat se sik in düssen Krieg vörnahmen harrn un wo se up ut weern. De Hööfdredakteur Theodor Wolff vun dat „Berliner Tageblatt“, de dat sunst nich so harr mit de Regeerung, noteer an’n 12. un 13. Januar:

„Nu is rut, wat de Entente Wilson antert hett. Nu is bekannt, wo de Entente up ut is. De Provinzen un Gemarken schöllt vun Düütschland afsneden weern, de vördem innahmen wurrn sünd. Öösterriek-Ungarn schall na dat Prinzip vun de Natschonen heel un deel uplööst weern, de Törkei schall ut Europa wegjaagt weern etc. Hett unbannigen Indruck maakt. Groot Juhei bi de Alldüütschen u. lieke Elemente. Nu kann numms mehr seggen, de Entente woll us nich toschannen maken u. harr dat up Verhanneln afsehn. [...] Vunwegen de Entente ehre Antwoord hett de Kaiser dat Volk upropen. Allens steiht nu praat for den unbegrenzten U-Boot-Krieg.“

De Middelmächte lehnen Wilson sien Vörslag, over Freden to verhanneln, af. An’n 3. Februar hefft de USA den diplomaatschen Kuntakt to Düütschland afbraken, vunwegen datt de unbegrenzte U-Boot-Krieg nu wedder losgahn weer. An’n 6. April 1917 hefft de USA dat Düütsche Riek den Krieg verklaart. Veer Dage vordem harr Präsident Wilson den US-Kongress upropen, he scholl mitmaken bi den Krüüztog vun de Demokratien, de dat „up den Freden afsehn“ harrn, gegen de Autokratien up de Eer, de ehr „Militär gegen annere insetten“ döen. Beide Hüser vun den Kongress hefft mit unbannige Mehrheit tostimmt.