Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2008
2008
[Bornkood ännern]Januar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Een oelebred (Fries: ûleboerd) is in Frieslaand, Grunning, Drenthe en de Kop van Oaveriessel een dreikaantig bred an de gevel van de schure van boerderi'jen. De dreihoek van holt, op 't heden ok van kunststof, stiet in de boabenhoek van de gevel. Dit diel van 't schuurdak had 't miest verlet van bescharming teeng smerrig weer as wiend en reeng. In de dreihoek kan een gat of meerdere gatten zitten, 't oelegat (Fries: ûlegat). Hierdeur kunden katoelen tussen bred en daok een nussien maken. De katoele was welkom um in de schure op moezen te jagen. Zoas de uutdrokking gunk: 'Hja frette mûzen en sûpe gjin molke', hi'j vret moezen en zöp gien melk. |
Februar/März
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
| Februar/März 2008: | Februar 2008: |
 Ludwig van Beethoven (* 16. Dezember 1770 in Bonn; † 26. März 1827 in Wien) weer een Komponist van de sogenannte Wiener Klassik. He gellt as de Komponist, de de Musik ut disse Stilepoche to de höchste Entwicklung föhrt hett. |
 n Mirreweenterhoorn is n oold bloasinstremeant wat nog völle wördt gebroekt in Tweante, n Achterhook, Westerwolde en sommige plaatsn in Duutslaand kort oawer de greanze. T lik t meest op nen alpenhoorn. T is n met de haand emaakten, lech eböagn hoorn van boarkn-, ealzn- of willingnhoolt, met n moondstuk (de happe) van vlierhoolt. De mirreweenterhoorn is wal van hoolt, mear t wördt toch tot de kopperne bloasinstremeantn erèknd, umdè-j dr op dezelfde meneere geluud oet munn kriegn as oet nen trompet; duur spanning op de lipn te verheugn of te verleegn krie-j nen heugerden of nen leegerden toon. Op disse meneere krie-j dr ook alleenig mear natuurtoonn oet. |
| März 2008: | |
 De scheuvel is n iezer dat onder de schounen bonden wordt of aan de schounen vaastmôkt is, om zok doarmit over t ies te verploatsen, scheuvellopen nuimd. Aine dij de scheuvels broekt wordt n scheuvelloper nuimd. Oet aarcheologische vondsten is bleken dat der aal ien de oertied "scheuvellopen" wuir. t Was dou nog veuraal n kwestie van glieden. De alereerste scheuvels worden doarom glidskers nuimd; glids is n rib of n middenvoutsbain van n kou, peerd of haart. |
April
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Arp Schnitger (* 2. Juli 1648 in Schmalenfleth; ünner de Eer bröcht an’n 28. Juli 1719 in Neenfeld) weer een vun de best beropen Orgelbomeesters vun sien Tiet. He hett de norddüütsche Barockorgel up ehr Hööchte bröcht. De Mester hett in de Tiet bit 1719 an 169 Orgeln arbeidt, un dorbi 18 grote Orgeln, 42 middlere un 34 lütte Orgeln boot. |
Helligen Hendrik is een komisch typegien, espeuld deur zanger/tekstschriever Bert Eeftink uut Goor. Helligen Hendrik hef een wekelijkse Twèentstalige column op de Oaveriesselse radiozender Radio Oost, daoras e zien helligheid in spuit oaver een bepaold underwarp.
Zien stokkien wördt an-ekondigd mit een belkende koe, een kri'jende haone en de woorden: "De twee minuten van Helligen Hendrik." 't Wördt altied of-esleuten mit de kreet "mBâh!" |
Mai
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Karl I., de Grote, latiensch Carolus Magnus oder Karolus Magnus, franzöösch/engelsch Charlemagne (* wohrschienlich 2. April 748 in Prüm; † 28. Januar 814 in Aken) ut dat Huus vun de Karolingers weer vun 768 af an König vun dat Frankenriek (kröönt wurrn is he in Noyon) un is an’n 25. Dezember 800 vun Paapst Leo III. in Rom to’n röömschen Kaiser kröönt wurrn. Den Binaam de Grote hett he al kregen, as he noch leev. Karl hett en langen Krieg gegen de Sassen un Hartog Wittekind föhrt un so den Noordwesten vun dat hüdige Düütschland to en Deel vun dat düütsche Frankenriek maakt. |
 Heed is een soort vegetasie dee veural besteet uut dwargstruken van de heedfemilie en de kreiheedfemilie. Heed kump in een beteund antal lanen veur. Behalven in Nederlaand en Vlaanderen oek in de kusstroke van West-Europa, 't Verenig Koninkriek en Ierlaand. 't Is een typische vegetasie dee zich thuus veult in gebieden waor 't vake breuerig weer is. Neet te warme zoemers en gien strenge wienters. De heed is een cultuurlaandschap. As meensen niks doon zollen, dan ontwikkelt de heed zich tot bos. |
Juni
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Helium is dat cheemsch Element mit dat Atomteken He un de Atomtall 2 un togliek en Eddelgas. Sien Naam hett dat Gas vun’t greeksche Woort ἥλιος (helios) för de Sünn. De eerste Henwies op dat Element Helium is neemlich in de Chromosphäär vun de Sünn opdeckt worrn, as an’n 18. August 1868 de franzöösche Astronom Pierre Janssen wiel en Sünndüsternis de tyypsche gele Spektrallien vun’t Helium funnen hett. Helium is dat tweetfakenste Element in’n Weltruum. De gröttste Deel is in de eersten Minuuten na’n Oorknall tostannen kamen, vundaag entsteiht Helium dör Karnfusion in de Sünn un de annern Steerns. Vun all Elementen hett Helium de sietsten Smölt- un Kaakpunkten un warrt blots bi bannig siete Temperaturen fletig. De faste Phaas kummt blots tostannen, wenn ok noch en bannig hogen Druck dorto kummt. Sünnerbore Egenschoppen winnt Helium in sien suprafluide Phaas: Denn fangt Helium an, ok gegen de Gravitatschoon an’n Wannen hoochtokröpen un kann op de Oort ut Fatten utneihn, wenn de nich akkerat afslaten sünd. Energierieke Atomkarns vun Helium billt de Alphastrahlen. |
t Grunnegs (ook Grönnegs of Grunnegers) is de versoamelnoam veur de Friso-Saksische dialekten dij proat worden in en om de provìnzie Grunnen. t Is n toal dij beheurt tot t Leegsaksisch, ain van de twij streektoalen van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t Oostfrais n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t Grunnegs-Oostfrais te danken aan de ienvloud van t Frais. t Grunnegs is naauw verbonden mit t Drints, t Westlaauwers Frais, t Nederlaands en hail wied t Deens en t Oldenbörgs. t Grunnegs is staark verbonden mit t Oostfrais en t Selterfrais. |
Juli
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Neptun is de achte un vundaag butenste Planet vun uns Sünnsystem. De Gasplanet is 1846 vun den Astronom Johann Gottfried Galle opdeckt worrn, nadem de franzöösche Mathematiker Urbain Le Verrier de Positschoon vun den Planeten vörrut utrekent harr. Neptun is de eerste Planet wesen, de op nipp un nau Bereken hen opdeckt worrn is. Dat mehrste Weten över den Planet un sien dörteihn Maanden hebbt wi vun de Ruumsond Voyager 2 kregen, de in’n August 1989 an’n Neptun in blots 4.950 km Afstand vörbiflagen is. Dordör sünd nich blots de meisten Maanden opdeckt worrn, man ok en Ringsystem as bi de annern groten Planeten un ok Störm in de böversten Atmosphäär. De Planet wiest sik in en blaue Klöör, de to’n groten Deel vun dat Methan in sien Atmosphäär kummt, wat dat rode Licht absorbeert. Neptun warrt vun de Astronomen as Iesresen betekent, ofschoonst sien Mantel wohrschienlich ut hitte Fletigkeiten opboot is, de aver dör den hogen Druck bannig dicht sünd. In sien Mitt bargt Neptun wohrschienlich en Karn ut Steen un Metall, de annerthalf mol so veel Masse as de Eer hett, aver nich grötter is as de Eer. |
Attinsioa (Latain: Hydrangea) is n geslacht bluiende plaanten oet de attinsioafemilie (Hydrangeaceae). Der binnen sikkom 100 soorten verspraaid over de haile wereld, woarvan sommege in t wild veurkommen. Veural in China en Japan kommen attinsioa's veul veur.
De attinsioa is n bekinde toenplaant, veural de soort H. macrophylla is n bekinde heester. Dit binnen opvalende struken mit rôze, witte, rooie of blaauwe bloumschaarmen. |
August
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Ägypten is en noordafrikaansch Land, dat twüschen de Middellannsche See un dat Rode Meer liggt. De gröttste Deel vun’t Land warrt vun Wööst innahmen, man bekannt is Ägypten sünners för’t Sinai-Halfeiland mit den Sueskanal un den bannig langen Nil-Stroom, de dör dat so nöömte Nildaal mit sien fruchtboren Bodden löpt. In’t Öllderdom geev dat in Ägypten en mächtige Hoochkultur mit de Pharaonentiet. De Pharaonen weern to de Tiet de Herrschers över’t Land, de as Söhns vun den Sünngott Re ansehn weern. Na jemehrn Dood kregen se’n Graff in de Pyramiden. De bekannsten staht neeg de Stadt Gizeh. Man, dat ägyptische Grootriek is in de Historie jümmer wedder vun Krieg plaagt worrn un ok besett wesen, so dat de Kultur nich bit in uns Tiet överduert hett. Politisch is Ägypten vundaag en Präsidialrepubliek, de Liddmaat vun de Araabschen Liga is. Ruchweg 80 Millionen Minschen leevt in Ägypten. |
 Breevoort (Nederlands: Bredevoort) is de enige plaatse met stadsrechten in de gemeente Aalten in den Achterhook, previnsie Gelderland in Nederland. 't Olde vestingstadjen Breevoort is vanaf 1818 deel van de gemeente Aalten. In de middeleeuwen was 't stadjen de woonplaatse van borgmannen. Disse kearls waren de verdedigers van 't vroggere kasteel van Breevoort. De heren van Breevoort maken van de vroggere veurburcht een heavig umstreden vesten dèn van 1326 tot 1795 heufdstad van de heerlijkheid Breevoort was (de tenswoordige gemeentes Aalten en Wenters). De Grote Grachte en het Möllebastion herinnert nog aan dissen tied. |
September
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
| De Lichtathletik is en Sportoort un Sammelbegreep för verscheden Worp-, Loop- un Sprung-Disziplinen. De Sport hett sik al in’t Öllerdom entwickelt, vun wegen dat al fröh de Minschen anfüngen sik dorin gegensietig to meten. De Lichtathletik het vele Disziplinen, de to dat olympsche Programm tellt, dorünner Saken as to’n Bispeel Sprint, Middelstrecken- un Langstrecken-Loop, Wiet- un Hoochsprung oder Kugelstöten, Diskus-, Hamer- un Speerworp. Man, ok en Reeg vun nich-olympsche Disziplinen tellt dorto, as ü.a. Crossloop. De mehrsten Disziplinen vun de Lichtathletik warrt normalerwies in en Stadion oder sünnere Wettkampbahnen dörföhrt. In Düütschland is de Lichtathletik in’n Düütschen Lichtathletik-Verband (DLV) organiseert, de internatschonale Verband is de Internatschonale Lichtathletik-Förderatschoon (IAAF). |  De anduding Nedersaksië is een schoft in gebruuk west binnen de SONT, de Federaosie van Streektael-Orgenisaosies in et Nedersaksisch Taelgebied, om dit gebied mit an te duden. Et gebied omvat Grunningen, Drenthe, Stellingwarf, de Kop van Overiessel, Urk, Sallaand, Twente, de Veluwe en de Achterhoek. Omdat 'et Nedersaksische taelgebied binnen Nederlaand' zoe'n mondvol is, vunnen ze een kotte naeme wel haandig. 'Nedersaksen' hebben ze niet keuzen, omreden dat hiel dudelik zol verwiezen naor de Noord-Duutse dielstaot Nedersaksen (Platduuts: Neddersassen; Duuts: Niedersachsen). |
Oktober
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Charlie Chaplin weer en engelschen Schauspeler, Speelbaas un Filmproduzent, de vun 1889 bit 1977 leevt hett. Op sien tweede Tour dör de USA is he 1913 vun en Filmsellschop opdeckt worrn un hett in vele Stummfilmen mitmaakt. Ut de Tiet stammt sien Kleedaasch as de Tramp mit sien to grode Büchs, de ollen Schoh un de to lütte Jack, mit de he beropen worrn is. Chaplin hett vele Filmen mit groden Spood maakt un is ok een vun de Grünners vun de Filmsellschop United Artists. Ünner sien Warken sünd bekannte Filmen as The Kid, Modern Times un The Great Dictator. Chaplin weer aver ok bekannt för sien Geschichten mit – to’n Deel sogor minnerjohrige – Fronslüüd. He weer mehrmols verheiraadt un stünn vun wegen sien Scheden ok fakener in de Daagblööd. Ok politisch harr he in de USA Problemen, vun wegen, dat he ok de US-amerikaansche Sellschop in sien Filmen parodeert hett. |
 't Sallaans is een Nedersaksischee dialectgroep in 't westen van de Nederlaanse pervinsie Overiessel, um percies te wezen in de regio Sallaand en dus ok in de dörpen Ellendoorn, Nieverdal en Olten die vandäge de dag een nauwe baand mit Twente emmen. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. In de Kop van Overiessel praoten ze gien Sallaans mär Stellingwarfs. 't Sallaans is beheurlijk beïnvloed deur 't Ollaans, een invloed die naor 't oosten toe dudelijk minder wört. Daor leg 't grote verskil mit 't veul be-ollenere Twents. Raolte leg midden in 't Sallaanse täälgebied. 't Dialect mit beslis 't grootste antal sprekers is 't Zwols. |
November
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Blood is de Fletigkeit, de vun’t Hart dör de Bloodfatten in’n helen Lief pumpt warrt un en wichtige Grundlaag dorför is, dat kumplexe Organismen leven künnt. De utwassen Minsch bargt ruchweg fief bit söss Liter Blood in sien Bloodkreisloop. Tohopensett is dat Blood ut dat fletige Bloodplasma un de fasten Zellandelen, Rode un Witte Bloodkörpers un de Bloodplattkens. Dat Blood hett vele Opgaven in’n Lief. Dat bedüdenste is de Transport vun Suerstoff un vun Nehrstoffen na de Zellen hen un vun de Stoffwesselprodukten, de vun de Zellen wedder wegbröcht warrt. Man wichtig is jüst so ok dat Reguleeren vun de Temperatur un de Elektrolyten in’n Lief, as nich opletzt ok de Bidrag to dat Immunsystem. |
 Jazz is n meziekstiel den ongevear um en noabiej t begin van n 20sten eeuw is begunn in New Orleans, Louisiana, Verenigde Staatn. t Is nen mengeling tusken verskilnde Afrikaans Amerikaanse, en Westerse stieln. t Is vuural bekeand um t völle improviseern wat de mezikaantn doot. Dàt kwam vuural duurdàt de eerste jazz-mezikaantn zikzelf spöln hadn eleard en dus ginnen noot konnn leazn. Jazz hef völle beteeknd vuur de onwikkeling van laatere stieln. Woer of n naamn jazz vandan kuemp is nit precies bekeand. |
Dezember
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Plattdüütsch (Neddersassisch) höört to de westgermaanschen Spraken. Se hett den tweten germaanschen Luudwannel nich mitmaakt un is dormit ene nedderdüütsche Spraak. De Utdrück Nedderdüütsch un Neddersassisch (Nedersaksisch) warrt denn ok ganz faken jüst so bruukt as Plattdüütsch. De offizielle Sprakenkood na ISO 639-2 is nds. Plattdüütsch is in dat Königriek vun de Nedderlannen un in de Bundsrepublik Düütschland in de Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken opnahmen. |
 Kìrsttied (ook: midwinter, kìrst, joul of karst) is n internatsjonoal feest dat op 25 (en 26) dezìmber vaalt, woarbie de geboorte van Jezus Kristus vaaierd wordt. Dochs wordt tegenswoordeg, deur de ontkìrkelken van de wereld, aal meer dizze betaikenis vergeten en gaait t veuraal om de noflekhaid en de kado's veur de leutjen. t Feest wordt oetbundeg vaaierd mit kìrststaalken, n spesjoale mis en keerzen mit dennetoeksken der omhìn. In (Oost-)Grunnen en Oostfraislaand is t de traditsie om rond kìrst te begunnen mit t bakken van spekdikken. Ook wordt der begonnen mit t bakken van kniepertjes, moar dat gebeurt ook op t Drìnt en Overiesel. De bak hiervan ìndegt mit old en nij. |