Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2013
2013
[Bornkood ännern]Januar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Alkanen sünd en Stoffgrupp ut de orgaanschen Chemie un billt en homologe Reeg mit de allgemenen Summenformel CnH2n+2. De Alkanen sünd blots ut de beiden cheemschen Elementen Kohlenstoff un Waterstoff opboet, wobi de Kohlenstoff sik to Keden mit ünnerscheedlich Läng verbinnen (n-Alkanen) kann un mitünner ok Aftwiegen billt (i-Alkanen). Alkanen mit korte Keden sünd Gasen, so as Methan oder Propan. Mit Keden af fief Kohlenstoffatomen (Pentan) warrt de Alkanen fletig, af üm un bi 18 Kohlenstoffatomen warrt dorut Faststoffen. Weertschopplich sünd vör allen de sieteren Alkanen vun grote Bedüden. Se warrt as Brennstoff to’n Heizen, to’n Tügen vun Stroom, as Kraftstoff in Verkehrsmiddel oder as wichtigen Utgangsstoffen in de cheemschen Industrie bruukt.
|
 The Simpsons is een Amerikaanse animatieserie, bedocht duur Matt Groening. De televisieserie et sinds zien debuut in 1989 vule prezen ewonnen, zoas Emmy Awards in Peabody Awards. De serie is te beskreven as een sitcom of situatiekomedie omdat de ofleveringen altoos omme dezelfde personen draaien. 't Is een satire op de (Amerikaanse) samenleving, waorbij voral 't typisch Amerikaanse gezin vor de gek eouwen wort. De reeks draait om de familie Simpson, die bestaot eut Homer, Marge, Bart, Lisa in Maggie. |
Februar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Julius II., börgerlich Giuliano della Rovere, (* 5. Dezember 1443 in Albisola Superiore bi Savona (Ligurien); † 21. Februar 1513 in Rom) weer van‘ 1. November 1503 bit to‘n 21. Februar 1513 Paapst. He hett 1506 de päpstliche Leibwache Swiezergarde grünnd un verstunn sien Amt mehr in‘ Sinne vun en italieenschen Territorialfürsten. Wiels sien Amtstiet hett he dat Fievte Laterankonzil inberopen. Mit de Grundsteenleggen vun den Petersdom an‘ 18. April 1506 wull he de gröttste un prächtigst Kark vun de Eerdkreis bauen laaten.
|
 Kroasië (Kroaties: Hrvatska), offisieel Republiek Kroasië (Republika Hrvatska), is n Zuud-Europees laand, dat in t noorden an t geschei ligt van Slovenië en Hongarije, in t zujen Bosnië en Herzegovina en Montenegro, en Servië in t oosten. In t westen ligt de Adriatiese Zee, waor de Kroatiese territoriale waoters grenzen an die van Italië. Geografies is Kroasië gedeeltelik elegen op t Balkanschiereilaand. t Strek zich uut van de uterste oostelike hellingen van de Alpen in t noordwesten tot de Pannoniese vlakte en de Donau in t oosten. t Sentrale deel wörden bedekt deur de Dinariese Alpen. De heufdstad is Zagreb, aandere belangrieke stejen bin onder aandere Split, Osijek en Rijeka. |
März
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 As dat Röömsche Riek warrt vundaag dat histoorsche Rebeet vun de ollen Römers in de Tiet twüschen dat 8. Johrhunnert v. Chr. un dat 7. Johrhunnert n. Chr. betekent, dat vun de antiken Stadt Rom ut regeert weer. De Historie vun dat Riek lett sik in veer Afsneden indeelen: 753 v. Chr. güng dat mit de Königstiet los, dorna keem 509 v. Chr. de Röömsche Republiek, de 27 v. Chr. vun de Kaisertiet aflööst weer. Toletzt keem de Late Antike, in de ok de groten Völkerwannern fallt. Vun Rom ut hett sik dat Römmsche Riek toeerst in Italien utbreedt un denn wieter ründ um de Middellannsche See. De gröttste Utdehnen harr dat Röömsche Riek in’t 3. Johrhunnert n. Chr. un ümfaat dormols de hele afrikaansche Noordküst, Middeleuropa bit na Süüddüütschland un wiete Deelen vun Britannien, dat Iberische Halfeiland, Grekenland un grote Rebeden üm’t Swarte Meer.
|
Gibraltar (oetsproak: gi-BRAL-tar) is skiereilaand onner t Iberiese Skiereilaand wat onner Brits Oawerzees Bezit vaalt. t Lig bie n ingang van de Middellaandse Zee. t Skiereilaand hef ne öppervlakte van 6.843 km2. In t noordn greanst t an Andalusië in Spanje. De Rots van Gibraltar is t bekeandste herkenningspeunt van de strek. An n voot van de rots lig n drokbevolkt stadsgebeed, woar zowat 30.000 Gibralteezn wont, en annere nasjonaliteitn.
Nen Brits-Nederlaandsen striedmacht verowern Gibraltar van Spanje in 1704 in de Spaanse Opvolgingsoorlog. t Gebeed wör "töt in eeuwigheaid" an Brittanje toodeeld bie de Vreade van Utrecht in 1713. t Was ne belangrieke kazerne veur de Britse Keuninklike Marine. Vandaag n dag dreait de Gibraltese ekonomie veural op toerisme, finansjele dienstverlening en skeepvoart. |
April
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Plaaster is en Oort vun Boddenbelag, de wegen sien grote Bestännigkeit sünners op Verkehrsflachen mitünner aver ok in Hüüs un op Terrassen insett warrt. Tomeist warrt Plaaster ut Stenen maakt, wobi Naturstenen jüst so vörkamt as Klinker oder Beton. Man ok Holt kann dorto bruukt warrn. De Plaasterbelag warrt in jeden Fall dör enkelte Bostenen tohopensett, de normalerwies op en Dreegschicht opbröcht warrt. Dat Plaaster kann in tallrieke ünnerscheedliche Formen un Bowiesen utföhrt warrn. Mol warrt dat in en sünner’t Muster verleggt, mol unregelmatig oder ok as Mosaik in verscheden Farven. Dorbi künnt de Plaasterstenen verschedene Grötten hebben un loos verleggt oder mit bunnen Fogen verleggt warrn.
|
Den Rien (Duuts: Rhein, Nederlaands: Rijn, Fraans: Rhin, Retoromaans: Rein, Zwitserduuts: Rhy, Ripuarisch: Rhing) is mit 1320 kilometer ene van de langste revieren van Europa. Doarvan ligt 800 kilometer in Duutsland, zoas ok et grootste deel van et streumgebeed (120.000 van de 185.000 km²) op Duuts grondgebeed ligt. De name van den Rien kump woarschienlek van et Indo-Europese *rei dat "streumen" betekent. Den Rijn/Rien ontsprönk in Graubünden, in de Zwitserse Alpen, en döt op riege zes landen an: Zwitserlaand, Liechtenstein, Oostenriek, Frankriek, Duutslaand en Nederlaand. |
Mai
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
| Richard Wagner (1813–1883) is vör allen as Komponist bekannt worrn un tellt to de beropensten Düütschen op dit Rebeet. Bito weer he aver ok Dirigent un Philosoph un hett as Schriever Theaterstücken un Gedichten verfaat. To de Musik keem Wagner in sien Jöögd as he de Oper Fidelio keken harr. Sien Anliggen weer, dat sien Ansicht na dekadente Theater to reformeren un bitodrägen, de Welt beter to maken. Kritiseert warrt an sien Persönlichkeit aver, dat he faken ok antisemitische Spröök schreven oder vertellt hett. To sien bekannsten Warken tellt ünner annern de Opern Der Fliegende Holländer un Lohengrin oder dat Musikdrama Tristan und Isolde. Na em sünd de beropenen Bayreuther Festspelen nöömt, de he sülvst mit in’t Leven ropen harr.
|
 Grunnen (ook: Grönnen of verhollaandst Grunningen, Nederlaands: Groningen) is n provìnzie in t noorden van Nederlaand mit sikkom 575.000 inwoner en het as heufdstad de lieknoamege Stad Grunnen. Grunnen grìnst in t noorden aan de Waddenzee, in t noordoosten aan de inhammen Ems en Dollert, in t oosten aan Oostfraislaand (Leegsaksen, Duutslaand), in t zuden aan de Drìnt en in t westen aan Fraislaand. Bie de provìnzie heuren drij leutje Waddenaailanden: t Oog, De Ploat en Zuderdunen. Aal drije binnen onbewoond deur mìnzen, môr binnen n parredies veur vogels en zeehonden. Noar dizze Waddenaailanden worden joarleks n aantal moalen wadlooptochten organiseerd. |
Juni
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 As Ozean warrt en bannig wiet utdehnte Waterflach op de Eer betekent. De Begreep warrt aver ok op annere Himmelskörpers bruukt un beschrifft ok grote Flachen vun annere Fletigkeiten. Op de Eer sünd üm un bi 71 % vun de Böverflach vun Water bedeckt. Disse tosamenhangen Waterflach, de sik vör allen op de Süüdhalfkugel vun kunzentreert, is indeelt in fief Ozeanen, den Pazifischen Ozean, den Atlantischen Ozean, den Indischen Ozean, den Süüdozean un den Arktischen Ozean. Dorto kamt en Reeg vun Nevenmeeren. De Ozeanen hebbt op de Eer en grote Bedüden un warrt wetenschopplich in dat Fackrebeet vun de Ozeanografie utforscht. Se hebbt nich blots groten Influss op dat Klima un dat Weder, man deent ok as Levensruum för vele ünnerscheedliche Oorden vun Deerten.
|
 De bakstiengotiek of Hanzegotiek is een in Noordoost-Nederlaand, Noord-Duutslaand en 't Oostzeegebied verbreide vörm van de gotiek. In dit gebied haj niet genogt natuurstien um as veurnaamste materiaol in de stedenbouw te gebruken; import uut zudelijker streken was te bewarkelijk. 't Gebruuk van bakstiender as bouwmateriaol begunde in Noord-Europa in de 11e ieuw; de oldste gebouwen rèkent ze daorumme nog töt de romaanse bakstienarchitectuur. In de 16e ieuw gunk de bakstiengotiek oaver in de bakstienrenaissance. Bakstiengotische gebouwen viej in Noordoost-Nederlaand en oosterd op in 't Baltische gebied: Noord-Duutslaand, Denemarken, Zweden, Finlaand, Polen, Litouwen, Letlaand, Estlaand, Wit-Ruslaand en Ruslaand. Bakstiengotiek in Noord-Italië stiet bekend as Lombardische gotiek en verschilt van de Noord-Europese bakstiengotiek. Ok aanders is de Mudéjarstiel van 't Iberisch schiereilaand. |
Juli
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Dat Space Shuttle is en Tyyp vun Ruumfähren, de vun de NASA entwickelt un insett worrn is. Dat Teel weer dorbi, en Ruumfähr uttoklamüstern, de in’n Gegensatz to de fröheren Raketen mehrmols bruukt warrn künn. Mit den Orbiter künnen bit to acht Personen flegen, de an Boord Experimenten dörföhren oder ok Bruuklast in’n Weltruum utsetten deen. Tosamen geev dat fief Space Shuttles, de för den Weltruum utleggt weern un vun 1981 an mehr as 130 Flöög maakt hebbt. 2011 is dat Space-Shuttle-Programm instellt worrn. Ofschoonst dat Shuttle en hogen Sekerheitsstandard harr, hett dat in de dörtigjohrige Historie ok twee swore Unfäll geven: 1986 is de Challenger kort na’n Start explodeert un 2003 is de Columbia bi’t Intritt in de Atmosphäär tweibroken un vergleiht. Dorbi sünd tosamen 14 Lüüd Besatten ümkamen.
|
 De chimpansee (Pan troglodytes) is n Afrikaanse meansaap. Zien nauwste verwant is de dwargchimpansee of bonobo (Pan paniscus). Beide chimpansees wöd beschouwd as t nauwst nog leevnde verwant van de meanse. Sommige wetenschappers beschouwt de relatie tussn meanse en chimpansee op basis van DNA-onderzuuk as nauw genog um de chimpansee en de bonobo net as de meanse in t geslacht Homo te plaasn. Vanweeng eure evolutionair nauwe verwantschap met meansn wödt zi'j vake gebruukt veur mediese en gedragsproewm, hoewel dit de leste tied stieds minder gebeurt en verbeudn is in verscheidne laandn, waoronder Nederlaand. De maote waorin chimpansees en meansn geneties an mekare geliek bint is onderwarp van geschil. Opgaawm van t persentage identiek DNA löp uut mekare van 94,6% tot 99,4%. De verwantschap tussn n chimpansee en n meanse is groter as de verwantschap tussn n chimpansee en n gorilla. |
August
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Sylt is en düütsch Eiland, dat to Sleswig-Holsteen höört un vör de Noordsee-Küst liggt. Sylt höört to de Noordfrees’schen Eilannen un is sülvst mit en Flach vun ruchweg 99 km² dat gröttste Eiland vun disse Inselgrupp un dat veertgröttste Eiland vun heel Düütschland. Bekannt is Sylt för en utprägten Tourismus vunwegen de bedüdenen Kuröörd as Kampen oder Westerland, de feinen Stränn un de Laag in’t Watt. Liekers stellt de Noordsee ok en Gefohr dor, vunwegen dat Sylt – vör allen bi Stormfloten – jümmerto mit Landverlusten to kriegen hett. Mit dat Fastland is Sylt siet 1927 dör den Hindenburgdamm verbunnen, över de een mit de Iesenbahn fohren kann. En Stratenanbinnen na Sylt gifft dat dorgegen nich.
|
 De Algemeyne Schryvwys' (vertaeld: Algemiene Schriefwieze) is een spelling die ontwörpen is veur et hiele Nedersaksische taelgebied. Disse spelling is ontwikkeld deur Reinhard Franz Hahn, een Duuts-Australisch-Amerikaans taelkundige, uut et oogpunt dat de spelling vaeke te fonetisch is, en dat de saemenstellers d'r van niet genog kennis hebben over et taelkundige aspekt. Et perbleem is ok dat an de Duutse kaante van de greens de spelling baseerd is op et Duutse spellingssyteem en in Nederlaand op et Nederlaandse, Reinhard wol dit perbleem ommezeilen deur weeromme te gaon naor et Middelnederduuts, een tied doe de tael vaeke opschreven wodde, en het daorin anpassings maekt. Hierin het hi'j keken naor de klaanken en zo veul meugelik daor een teken an geven, zodat ok aanderstaelige meensken krekt weten hoe een woord uutspreuken moet wodden. |
September
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Raumpatrouille weer en in Düütschland produzeerte Science-Fiction-Feernsehreeg, de 1966 to’n eersten mol wiest worrn is. Se is dormols in’t Eerste Düütsche Feernsehn lopen un in weer swart-witt dreiht. In de Reeg geiht dat üm de Aventüren, de Commander McLane un sien Kru mit jemehr Ruumschipp Orion beleevt. In’n Vördergrund steiht in de Reeg en feendliche frömdordige Spezies, de as Frogs betekent warrt un de Eer överfallen un innehmen wöölt. För dormolige Tieten is de Feernsehreeg mit bannig veel Opwand produzeert worrn un wies sik bi’t eerste Utstrahlen as ’n wohren Stratenfeger. To de Hööftdorstellers höörn ünner annern Dietmar Schönherr, Eva Pflug, Claus Holm un Wolfgang Völz. 2003 is mit Raumpatrouille Orion – Rücksturz ins Kino in’t Vörfeld vun’t 40. Jubiläum en Film ut olle Folgen tosammensneden worrn, de aver nich an den fröheren Spood anknütten künn.
|
 De geer is de naam van de melkklieren bie nerekers, vergeliekbaor mit borsten bie de mins. In de geer wort melk evormd waormee tiejens t zeugen t jong evoerd kan worren. De eerste melk die in de geer evormd wort heet biest of kolostrum en is iezig riek an ofweerstoffen. Naor n paor dagen komt de echte melk op gang. De melkvorming vient plaots in de melksellen. t Hormoon prolaktine, dat of-escheien wort deur de hypofyse, zörgt veur de melkproduksie. De groendstoffen veur de melk worren deur t bloed an-evoerd en deur diffusie in de melksellen op-eneumen. Hier worren de groendstoffen um-ezet in melk. Um één kilo melk te maken moen der hoenderden liters bloed deur de geer stromen. De melk wort op-esleugen in de melkboezem, n sponsachtige ruumte oender in de geer. De melk verlaot de geer deur de speunen of titten. |
Oktober
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Radioaktivität betekent de Egenschop vun sünnere Atomen, nich bestännig to wesen un vun sülvst ut’nanner to fallen. Dorbi wannelt sik en cheemsch Element dör verschedene Aflööp in en anner’t üm un Energie warrt in Form vun ioniseeren Strahlen freesett. De Energiefreesetten is de Grund, dat Radioaktivität kritisch diskuteert warrt. Op de een Siet, kann de Energie ut de Radioaktivität in Karnkraftwarken nütt warrn, üm elektrischen Stroom to tügen. Op de annern Siet aver, geiht vun radioaktive Stoffen en grote Gefohr för Gesundheit un Leven ut, vun wegen dat de Strahlen biologische Zellen angriept un tweimaakt. Disse biologsche Wirken kann in de Strahlentherapie ok gegen Krankheiten insett warrn. De Schaadwirken hett aver ok en militäärsche Bedüden in’n Tosamenhang mit Atombomben.
|
 n Naam Vikings (van t Ooldnoorse víkingr) wörd algemeen ebroekt as dr kuierd wörd oawer de Noordse Skandinaviese verkenners, kriegers, haandelsleu en piraatn dee't grote deeln van Europa, Azië en de Noord Atlantiese eilaandn verkenn, plundern, koloniseern of met haandeln deedn van n 8sten eeuw töt midn 11den eeuw. Disse Noormänne warn oonder mear bekeand um öare befaamde langbootn, woermet ze zovear oostweards konn voarn as Konstantinopel en de Wolgarivier in Ruslaand, en zovear westweards as Ieslaand, Greunlaand en Newfoundland en zovear zudelik as Al-Andalus. Disse tied van oetbreaiding steet bekeand as de Vikingtied. t Is n belangriek oonderdeel van de geskiedenisn van Skandinavië, Ierlaand, Groot-Brittanje en de rest van middeleews Europa in t algemeen. |
November
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Enercon is en Hersteller vun Windkraftanlagen, de sien Stammsitt in de oostfreeschen Stadt Auerk hett. Grünnt weer dat Ünnernehmen in Auerk in’t Johr 1984 vun den Ingenieur Aloys Wobben, de in’n Landkreis Emsland boren weer. Vundaag bedrifft dat Ünnernehmen Produkschoonsteden in verschedenste Länner as to’n Bispeel in Sorocaba, Parazinho un Pecém in Brasilien, Malmö in Sweden, Matane in Kanada un eenige annere. Enercon is hüüt de gröttste Hersteller vun Windkraftanlagen in vun Düütschland un vun’n Ümsatz her dat gröttste Ünnernehmen in Oostfreesland. Siet 2001 befaat sik de Firma ok mit dat Tügen vun Energie ut Waterkraft. Dorför weer egens en ne’e Turbine utklamüstert. För den Transport vun de Bodelen vun jemehr Anlagen ünnerholt de Enercon in’n Haven vun Emden ok en egene Reederee.
|
De Hanze was een militair bondgenootskop van handelsgildes die in de late middelieuwen en de vrogmoderne tied (tussen de dartiende en zeubentiende ieuw) een handelsmonopolie vestigden en in de bienen hölden in de Oostzee, een diel van de Noordzee en ’t miest van Noord-Europa.
Oaver ’t algemien voert geschiedkundigen ’t begun van de Hanze terogge op de vestiging van de Noord-Duutse stad Lübeck, in 1158/1159 opericht naodet Hinnerk de Leeuw, de graaf van Saksen, ’t gebied veroverden op de graaf van Schauenburg en Holstien. |
Dezember
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Willy Brandt weer en bundsdüütschen Politiker vun de SPD un de eerste ut sien Partei, de Bundskanzler wesen is. Brandt weer 1913 ünner den Naam Herbert Frahm boren. Al in de Jöögd is he Liddmaat vun de SPD worrn un is denn in de linkssozialistische SAPD aktiv wesen. As de NSDAP an de Macht keem, weer de SAPD verboden un Brandt müss na Norwegen utwannern, 1934 hett he dorüm den Decknaam annahmen, ünner den he bekannt worrn is. 1945 keem Brandt torüch na Düütschland. Enn vun de 1950er Johren is he Regeren Börgermeester vun Berlin worrn. 1969 is Brandt de veerte düütsche Bundskanzler worrn. Sien Amtstiet weer prägt vun en ne’e Oostpolitik, mit de he versöcht hett, de Gefohr vun’n Kollen Krieg to minnern. Weltwieten Respekt hett he sik sünners dör sien Kneefall vun Warschau verdeent. 1972 is he as Kanzler wedderwählt worrn. Twee Johren later müss Brandt wegen den Guillaume-Schandaal torüchpedden.
|
Stellingwarf (ok vaeke andudet as de Stellingwarven) is een regio in et zuudoosten van de perveensie Frieslaand (zudelik van et reviertien de Kuunder). De regio bestaot uut de gemientes Weststellingwarf en Ooststellingwarf. Disse gemientes hebben saemen een oppervlak van 454,56 km² (laand en waeter). Binnen de twie gemienten wonen 51.339 meensken (1 mei 2013).
Laandschoppelik vormt et oosten van Stellingwarf mit een antal omliggende gebieden de Friese Woolden. Naor et westen gaot et gebied over in greiden en waeter. Et hoogste punt van de Stellingwarven is de Bosbarg, zudelik van Appelsche. In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et Nationaol Park Drents-Friese Woold. Dit park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onstonnen kleine heulvelties en duunties. De soms wel 5 meter dikke zaandlaag is in de laeste iestied deur de wiend aanvoerd. De heidevelden wodden zo intensief deur de laandbouw bruukt, waordeur et zaand begon te stoeven. Rond 1850 bedriegden de zaandhopen de dörpen en akkers in de buurt en wodden de eerste groffe dennen pland om et stoeven tegen te gaon |