Wikipedia:Utwählt Artikel dissen Maand/2012
2012
[Bornkood ännern]Januar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 En Synthesizer is en elektroonsch Reedschop to’n Tügen vun künstliche Töön. Disse so nöömte Klangsysthees warrt al siet en poor Johrteihnten in de moderne Musik insett, man ok Spraak kann mit Synthesizers künstlich tüügt warrn. Vörlöpers vun de hüütigen Synthesizers weern de Elektrophonen, de in de 1940er Johren utklamüstert weern. De eerste speelbore Synthesizer is 1964 vun Robert Moog boet worrn. To de Tiet künnen de Instrumenten blots een Toon to Tiet spelen. Polyphone Synthesizers kemen Mitt vun de 1970er Johren op. Mit Opkamen vun’t digitale Klangtügen hebbt de Reedschoppen en groten Sprung maakt, wat 1979 mit Inföhren vun’t Sound-Sampling noch mol bannig verbetert weer.
|
 Et Markermeer (ok wel: Hoornse Poolder of Zudelik Iesselmeer) is een groot meer van omdebi'j 700 vierkaante kilemeter. Et meer leit tussen Noord-Hollaand, Flevolaand en et (Noordelike) Iesselmeer in. Op de meerste plakken het et meer een diepte tussen de twie en vier meter. Et meer is vernuumd naor et schiereilaand Marken, dat in et zuudwesten van et meer leit. Eerst weren der plannen om et meer in te poolderen in et ruum van de Zuderzeewarken, mar die plannen bin stopzet. Omdat et Iesselmeer en et Markermeer overbliefsels bin van de Zuderzee en de meren eins een gehiel vormen is et Zudelik Iesselmeer een betere naeme veur et meer. |
Februar
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Sabbat (hebrääsch: שבת) is in’t Jödendom de sövente Dag in de Week, an den keen Arbeit doon warrn schall. Woans de Dag begahn warrt kann aver teemlich ünnerscheedlich wesen. Wiel to’n Bispeel orthodoxe Jöden an den Dag nix doot, wat na de Halacha as Arbeit ansehn warrt, wiel konservative Jöden sik minner dull an en Reeg vun Vörschriften ut de Halacha hollen doot. Annere överlaat dat deelwies de Lüüd sülvst, wat se ut den Sabbat maken doot. Anfangen deit de Sabbat an’n Freedag, wenn de Sünn ünnergeiht. To Enn is de ruchweg 25 Stünnen dorna. De orthodoxe Wies den Sabbat to fiern steiht in de Tora un is later in’n Talmud wieter utföhrt worrn. Arbeiten, de an’n Sabbat nich maakt warrn drööft, warrt ünner den Begreep Melacha tosamenfaat. Dorto höört ünner annern, dat een an den Dag keen Auto fohren oder Geld oder Weertpapeeren anröhren dröff. Dat is ok nich verlööft, Musikinstrumenten to spelen oder Füer antoböten un dor Eten op to kaken.
|
 Nen zwöpslag (mangs ook t Engelse whiplash, oet esprökn as ['ʋɪplɛʃ]) is n klacht an n nekke en de rugge duur n oongelukke met voortuuge, of van ne aandere plötslinge gebuurtenisse woerbie't t heuwd met nen zwieperd hen en wier eskudt wörd, net t oeteande van ne zwöppe. Wat leu deankt at nen zwöpslag eankelt met (t beweagn van) n nekke te maakn hef. Vake wörd dr dan vergetn det an n nekke ook nog t heuwd vaste zit, den't inweandig ook nen bestn plear krig. Duur dit te vergetn keump dr ook verskil in wodöanig at aandere klachten nóa nen zwöpslag verkloard wordt. Preuwe met deers hebt vake oetweezn det nen zwöpslag harsenskade en harsenfaaln töt gevolg hef, zoonder at t heuwd wat raakt, of duur t een of t aander eraakt wörd. Disse harsenskade, wat ontsteet duur versnellingskrachten, neumt de gelearde leu diffuse axonale skade. Nen zwöpslag is dus ook te zeen as de beweaging van n nekke met doar nog bie alle skade dee'j kriegn köant an n nekke en t zinnuwstelsel. |
März
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Westfreesch oder Frysk is en Spraak vun de Westgermaanschen Spraken, de nipp un nau to den Twieg vun de Noordseegermaansche Spraken rekent warrt. Snackt warrt Frysk in de Nedderlannen, nauer op dat Fastland vun de Provinz Freesland, woneem dat de Mudderspraak vun ruchweg 55 % vun de Inwahners is. Utnahmen sünd de Rebeden vun Stellingwarven, dat ööstliche Kölmerland un Et Bildt. Mudderspraaklers gifft dat ok en poor in de Provinz Grunneng, un welke, de buten vun de Nedderlannen leevt. Altohopen warrt vun ruchweg 600.000 Lüüd utgahn, de Westfreesch snacken doot. In de Provinz Freesland is Frysk as offizielle Spraak vör Gericht un bi de Behöörden tolaten, so dat hier ok de Schriftverkehr op Westfreesch mööglich is.
|
t Stadsgrunnegs (ook Stadsgrunnegers, Stadjeders of Stadjers naimd) is t Grunnegse dialekt dat in de Stad en de omliggende ploatsen proat wordt. Hoaren, Engelbert en Hoogkèrke binnen veurbeelden van ploatsen dij onder invloud van Stad dit dialekt overnomen hebben. t Beheurt tot de Noordwest-Leegsaksische dialekten woar of ook de andere Grunnegse en Oostfraise dialekten tou heuren.
t Stadsgrunnegs was oorspronkelk de toal dij de boasis vörmd har veur de aandere Grunnegse dialekten. In de 14e eeuw nam dit dialekt lanksoam t Frais oet de Ommelanden over. In dij tied het t Stadsgrunnegs woarschienlek veul leken op t hedendoagse Westerkertaaiers. Ook doar zigt man verschillende kenmarken dij tegenswoordeg nog aal in t Stadsgrunnegs veurkomen, mòr nait in de andere Grunnegse dialekten. Woarschienlek bestonden toun ook de klanken ai en ou veur de zudelke ie/ee en uu/oe nog nait. Dizze binnen loater vanoet de Ommelanden en Westfoalen in t Stadsgrunnegs terechte kommen. t Stadsgrunnegs is stark verwant an t Noordvelds dat ook wel tot t Grunnegs rekend wordt. Toch zollen t Stadsgrunnegs en t Noordvelds nooit hailemoal identiek an t Zuud- of Midden-Drènts west hebben. Der zol altied al n Fraise, of Ingvaeoonse invloud west hebben. |
April
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Alfred Hitchcock (1899-1980) weer en britischen Filmmaker, de to de meist achten Speelbasen in de Filmhistorie tellt. He hett to’n Bispeel ne’e Techniken un Stilmiddels in de Filmkunst inföhrt, as den MacGuffin, Suspense oder den Vertigo-Effekt. Dat Arbeiten ünner Hitchcock weer aver nich eenfach, vunwegen dat he dat nich geern harr, wenn sien Infäll nich akkerat ümsett weern. Ok müch he dat nich geern, wenn de Produkschoonsfirma em to veel vörschrieven de un em in sien künstlerisch Wirken ingrenzen de. Hitchcock is 1939 in de USA översiedelt un hett 1955 tosätzlich de US-amerikaansche Staatsbörgerschap annahmen. To de bekanntsten vun sien alltohopen 53 Speelfilmen tellt ü.a. Rear Window (1954), Psycho (1960) oder The Birds (1963).
|
 Et Fering is et Noordfries van et eilaand Föhr. Ongeveer 3000 meensken spreken et dialekt. Et grootste diel van de sprekers woont op et westelike diel van et eilaand Föhr. Dat is ok et ienigste diel van hiel Noord-Frieslaand waor een meerderhied van de bevolking Friestaolig is. In et westen van et eilaand is et sprekersantal stabiel, an de zuudkaant het et Fering de laeste jaoren een betien terrein wonnen. Et Fering kan mit et Öömrang, et dialekt van Amrum, as ien dialekt van et Noordfries zien wodden. Van de twie dialekten is bi'jgelieks ien woordenboek, et Fering-Öömrang wurdenbuk. |
Mai
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Immen (Apiformes) sünd en Ornen ut de Insekten, de tallrieke Familien ümfaat. De meisten Lüüd verstaht ünner Immen de bekanntste Oort, neemlich de Westliche Honnigimm, man dat is blots een vun negen Orden vun Honnigimmen, de dat över de hele Welt verdeelt geven deit. Weltwiet gifft dat ruchweg verschedene 20.000 Orden vun Immen, warrt annahmen, dorvun sünd üm un bi 700 Orden in Europa tohuus. Woans de Immen mit annere Ornen verwandt sünd, is noch nich recht kloor. Jemehr Ünnerdelen in verschedene Familien geiht aver vör allen na de Oort vun jemehr Mundwarktüüch vör sik. De Honnigimm höört to’n Bispeel to de Apidae, en vun de groten Familien, to de ünner annern ok de Holtimmen, Wöpsenimmen un Hummeln rekent warrt. Nehren doot sik Immen vör allen vun’n Nektar.
|
 De Oostvaardersplassen bint een netuurgebied van um-en-bi'j zesduzend bunder (60 km²) tussen Almere en Lelystad in de Nederlaand pervincie Flevolaand. Ze bint van internationaol belang as meras- en oaverwintergebied, en bint beparkt toegaankelijk veur bezukers. Ie kunt grofweg een nat en een dreug gedielte underscheiden. Toen de Zudelijke Flevopolder dreugvöl, was 't gebied daoras now de Oostvaardersplassen ligt as indestrieterrein bestemd. Umdet d'r veule zaandputten waren en 't laand vri'j leeg lag, was 't een nat gebied daoras hiel rap riet, laampepoetser en willingbomen gruiden. Al gauw vunden 't gaanzen, enten en 't toendertied zeldzaome baordmannegien. Umdet 't al gauw dudelk was det dit een belangriek netuurgebied was, mus 't tracé van de spoorliende Almere-Lelystad um-eleid wörden en in 't zogenaamde badkupe-medel uutevoerd wörden. |
Juni
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Watergate-Schandaal weer en politischen Schandaal Anfang vun de 1970er Johren in de USA. De Naam kummt vun den Watergate-Hüüskomplex, woneem to de Tiet de Demokraatsche Partei jemehrn Hööftsitt harr. Dor weern an’n 17. Juni 1972 fief Inbrekers fastnahmen, de de Partei utspioneren wulln. As sik rutstell, weern de Inbrekers vun Mitarbeiters vun’n Präsident un sien Wahlkampkomitee anhüert. Bi’t Ünnersöken keem togang, dat dat vörher al tallrieke annere Fäll vun Amtsmissbruuk un Verbreken op Anwiesen vun’t Witte Huus geven hett. As Naklapp vun den Schandaal müss Präsident Richard Nixon 1974 vun sien Amt torüchpedden. An’t Rutfinnen vun de Wohrheit weern sünners de beiden Journalisten Bob Woodward un Carl Bernstein, de för jemehr Berichten 1973 mit den Pulitzer-Pries ehrt weern.
|
 ’t Waols is een Romaonse taal die ze praot in België, Fraankriek en ’t noordoosten van de Amerikaanse staot Wisconsin. De Fraanse Gemienschop van België erkent ’t Waols as endogene (daor ontstaone) regionaole taal. ’t Wördt in België espreuken in ’t grootste diel van ’t Waolenlaand. D’r bint vier heufdindielings in de Waolse dialecten en een standaard (schrief)vörm. Naor de sprekers van ’t Waols kuj verwiezen as Waolen, mar umdet dizze term in de eerste plaatse slat op alle inwoners van Wallonië, gebruukt ze meer en meer de term wallonophone (walon-cåzant in ’t Waols). |
Juli
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Handball is en Mannschopssport, de normalerwies in de Sporthall utdragen waart. Dorbi staht sik twee Mannschoppen ut söss Feldspelers un en Doorhöder gegenöver un versöökt in twee Halftieten to dörtig Minuuten mööglichst faken dat Door vun’n Gegner to drapen. Fangspelen, bi de sik Lüüd t. B. en Ball tosmieten doot, un de as Vörlöper vun’t moderne Handball ansehn warrn künnt, geev dat al in de Antike. So kennen de Römers to’n Bispeel dat Speel Harpastum. As Vadder vun’n modernen Handball gellt de Berliner Turnwart Max Heiser, de sik 1915 dat Speel Doorball för Fronslüüd utdacht harr. Dat hett he 1917 denn in Handball ümnöömt un dorför en fast Regelwark utklamüstert.
|
 n Drum & Bugle Corps (meestieds of ekortt tot Drumcorps) is nen groep marsjeernde muzikaantn (te vergeliekn met nen showband) den at besteet oet kopperbloazers, slagwoarkers en vlagnmeakns. Disse bands beent t bekeandst en meest verspreaid in Amerika en Kannada, mear t is ook oawer eweeid noar (deeln van) Europa en Azië. Drumkorpsn beent organisasies dee at neet oet beent op finansjele weenst. Ze doot met an wedstriedn, optochn, festivals en aandere publieke angeleagnheedn. Vuur de Amerikaanse topkorpsn is dr, ofhaankelik van n boond woer at ze lid van beent, ne leaftiedsbeteuning, woerduur de leedn aait tusken de 14 - 22 joar mut wean, mear aandere boondn loatt ook junger en eulder too. Boetn Amerika is dr gin leaftiedbeteuning. |
August
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Bottervagels (Lepidoptera) stellt mit mehr as 180.000 Orden un 127 Familien de tweetsriekste Ornen vun dat Insektenriek dor – achter de Käfers. Bottervagels kamt op meist all Eerddelen vör mit Utnahmm vun de Antarktis. Alleen in Middeleuropa sünd 4.000 Orden bekannt. Tyypsch sünd bi vele Orden de opfallig klöörten Flögels, de bito ok vele ünnerscheedliche Formen utbillt. De Klören kamt vun Pigmenten, de dat Licht breken doot. Bootervagels leegt Eier, ut de denn Rupens slüppen doot. Wenn de utwassen sünd, verpoppt se sik för tomeist twee bit veer Weken. In de Tiet warrt ut de Popp en ne’en Bottervagel.
|
 Heuibröai is t as vanzelf opwoarmen van nen bult grös, heui of aander vergaankelik greun, mangs töt nen temperatuur woerbie t spul in braand kan vleegn. Duurdet heui vake op ne boerderieje kort bie de beestestal of t wonhoes wörd stapeld, is t leawnsgevöarlik vuur de leu en de beeste. As nat greun op estapeld wörd, is det ne ideale umstaandigheaid vuur mikro-organismes, dee't zorget vuur vertearing van vergaankelik materiaal. Disse organismes "ett" t greun en vermenigvuldigt zik. Saamn zorget de organismes det de temperatuur töt boawn de 100 groad Celsius kan oetkomn. Duurdet t greun nat is, kan de wöarmte ginne kaante oet en blif binn de bult. Hier hebt de mikro-organismes zelf baat van, want hierduur gröait ze nog härter, woerduur't de temperatuur nog vlotter oplöp. As dit an de gaank is kö'j det roekn; dr keump ne zeutige locht vanof. |
September
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 De Thermodynamik is dat Deelrebeet vun de klass’schen Physik, dat sik mit de Arbeit in’n naturwetenschopplichen Sinn un mit dat Ümverdelen vun de Energie in ehr verschedene Orden befaat. Dat tyypsche Bispeel för en Apparat, de Energie ümwanneln deit, is de Dampmaschien. De Vörgäng in so en Maschien sünd 1824 vun Sadi Carnot ünnersöcht un theoretiseert worrn. Disse so nöömte Carnotsche Kreisprozess is en Grundkunzept vun de Thermodynamik. Woans sik Tostandsgrötten vun en thermodynaamsch System verhollt, warrt ünner annern dör de Hööftsätz vun de Thermodynamik beschreven.
|
 Asgard (Oldnoords: Ásgarðr) is in de Noord-Europese mythologie de plaatse woar de Asen en Asinnen (de goden) wonden, dee los wodt ezene van de weald woar de mensen wont (Midgard), en zich of in de ruumte, of in et centrum van de weald bevund. Allenig de weald-as Yggdrasil deurdrönk alle sferen (wealden) in de Noordse kosmogonie en verbundt zie op disse manere in de deepte van et heelal. Asgard wöd deur ne unoaverkommeleke mure umgaeven, ebouwd door nen reus, noa den krieg mit de Wanen. Zee ok Svadilfari. Den enige verbinding tussen Midgard en Asgard is deur de Bifröstbrugge, ne reagenboogbrugge, dee deur Heimdall bewaakt wöd. Asgaard wöd in de Noord-Europese mythologie ebouwd deur Wodan en ziene breurs mit de hulpe van enkele Thursen. Dit was noadat de oerweald in den Ginnungagap zich deur de warking van vuur en ies evörmd had en noadat de meeste oerreuzen waren ummekommen deur et opofferen van dee oerweald (Ymir). |
Oktober
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Jamaika is en sülvststännigen Inselstaat in de Karibik un Deel vun de Groten Antillen. Unafhangig worrn is Jamaika an’n 6. August 1962. Dorför hett dat Land to Grootbritannien hört. Dat Binnenland vun Jamaika besteiht to’n groten Deel ut Bargland, so dat de meisten groten Städer an de Küst to finnen sünd, so ok de Hööftstadt Kingston. Mit 2.256 Meter is de Blue Mountain Peak de hööchste Barg vun dat Land. Dat Klima op Jamaika is troopsch, wat över’t Johr to teemlich bestännige Temperaturen in’n Dörsnitt twüschen 25°C un 27°C föhrt. To de Tiet, wenn de Harvst kummt besteiht de Gefohr vun Hurrikans, de in verleden Johren ok al mol bannig veel tonichten maakt hebbt, so as toletzt 1988. Kulturell is Jamaika för allen för sien Reggae-Musik bekannt.
|
 Family Guy is ne Amerikaanse tekenfilmriege aover ne familie in de fiktive stad Quahog. De riege wörd sinds 1999 deur Seth MacFarlane emaakt veur FOX. In 2002 wier de produksie stop-ezet, maor deur positive reaksies op de dvd en de herhalingen wörd der sinds 2005 weer nieje afleveringen produseerd. De riege wörd in Nederland sinds 17 september 2007 uutezonden deur Comedy Central. Eerder wier de riege al uutezonden deur NET 5. In Amerika wörd de riege uutezonden deur FOX. Der is juust bekend emaakt dat der in 2012/2013 n 11e seizoon van Family Guy produseerd wörd. |
November
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 Windhuk is de Hööftstadt vun Namibia in’n Süüdwesten vun Afrika. De Stadt billt nich blots den politischen Middelpunkt vun’t Land man ok den geograafschen un weertschopplichen. In’t Johr 2011 leven dor ruchweg 320.000 Inwahners. Histoorsch hebbt toeerst de Buren en Kolonie in dat hüütige Stadtrebeet opboet. De Stadt weer aver bi en Krieg twüschen de Namas un Hereros tonichten maakt. De Grundsteen vun de modernen Stadt weer an’n 18. Oktober 1890 leegt, as de Olle Fasten as Militärstüttpunkt in de Kolonie Düütsch-Süüdwestafrika op de Ruinen vun de fröheren Stadt opboet weer. In’n Eersten Weltkrieg is de Stadt denn vun Süüdafrika innahmen un besett worrn. Siet de Unafhangigkeit 1990 hett sik Windhuk düchtig entwickelt un sien Inwahnertall meist verdreefackt.
|
 Sunt t ìnde van de 19. aiw begonnen toalkundegen en waitenschoppers ien de genetiek de Leegduutse varianten weer aan tou duden as Saksisch. Hierbie zollen de sprekers van dizze Platduutse varianten ôfstammen van de Saksen. Dizze ainhaid wör doudestieds aanpitjed en doarbie zol ook n Leegsaksische vlaag heuren. Der is aanders nog nait ain offisjele vlaag. Der bestoan wel verschaaidene vlagen en symbolen binnen t Leegsaksische gebied, môr gainent doarvan geldt veur aal gebieden en gainent is offisjeel erkend worden. Veul van dizze vlagen lôten de kleuren rood en wit zain. n Aander traditsjoneel Saksische kleurenkombinoatsie is gruin mit wit, dij noudoags nog veurkomt ien de vlaag van de stad Grunnen en t nijere keurvorstendom/keunenkriek/dailstoat Saksen, dij faailieks niks mit t olle heertogdom of vôlk van de Saksen tou moaken het. |
Dezember
[Bornkood ännern]| Plattdüütsche Wikipedia: „Utwählt Artikel“ |
Nedderlandsch-neddersassische Wikipedia: „Artikel van de maond“ |
|---|---|
 As Granit warrt en Grupp vun Stenen betekent, de dör langsam Verklamen binnen de Eer entstaht un dordör en groffkörnigen Opbo hebbt. Granit tellt dormit to de Plutoniten. Op de Eer kummt Granit teemlich faken vör un warrt wegen sien Bestännigkeit geern as Bostoff bruukt, to’n Bispeel as Plaastersteen oder fein poleert as Boddenbelag oder Wandverkleeden. Ok Graffstenen sünd faken ut Granit. Tosamensett is Granit vör allen ut de dree Mineralen Quarz, Feldspat un Glimmer. Granit kann in verschedene Klören un mit verschedene Koorngrötten vörkamen, wobi de Koorngrött dorvun afhangt, wo gau de Steen verklaamt is: Je langsomer dat passeert is, desto grötter warrt de Köörn. De Klöör hangt vör allen vun de Oort vun den Feldspat af: wenn dat mehr Plagioklas is, denn hett de Granit en graue bit witte Klöör, wenn dat eher Kalifeldspat is, denn is de Granit tomeist root. Dat gifft aver ok noch annere Farven.
|
 n Heliand is n geleuvig episch heldendoad oaver t leevn van Jezus Christus, det eschreven is in t Oldsaksisch, um en noabie 825. n Naam Heliand, det pas um en noabie 1830 deur geleerdn an t gedich wördn toekent, is Oaldsaksisch veur t Duutse en Nederlandse 'heiland' of 'redder'. t Is t enige umvangrieke gedich det in t Oaldsaksisch is oaverleeverd. t Bestiet uut 5983 allitererende varzen en is neet compleet. De tekste van 'n heldendoad is bewaard ebleevn in veer geschriftn: twee grotere, n codex Můnchen Cgm 25 (bekend as M of Monacensis, uut de negende eeuw) en in de British Library, de Codex Cottonianus Caligula A. VII (bekend as C, tiende eeuw), en doarbie twee lösse stukken, dee zich bevindt in n Universiteit van Praag en in t Vaticaan. Van het Cotton manuscript wördt an-enömnn det t in Engeland schreevn is. |