Vörlaag:Hööftsiet/utwählt Artikel dissen Maand/Galerie
| nds-nl | nds-de |
|---|---|
| Januar 2008: | |
 Een oelebred (Fries: ûleboerd) is in Frieslaand, Grunning, Drenthe en de Kop van Oaveriessel een dreikaantig bred an de gevel van de schure van boerderi'jen. De dreihoek van holt, op 't heden ok van kunststof, stiet in de boabenhoek van de gevel. Dit diel van 't schuurdak had 't miest verlet van bescharming teeng smerrig weer as wiend en reeng. In de dreihoek kan een gat of meerdere gatten zitten, 't oelegat (Fries: ûlegat). Hierdeur kunden katoelen tussen bred en daok een nussien maken. De katoele was welkom um in de schure op moezen te jagen. Zoas de uutdrokking gunk: 'Hja frette mûzen en sûpe gjin molke', hi'j vret moezen en zöp gien melk. |
|
| Februar 2008: | |
 n Mirreweenterhoorn is n oold bloasinstremeant wat nog völle wördt gebroekt in Tweante, n Achterhook, Westerwolde en sommige plaatsn in Duutslaand kort oawer de greanze. T lik t meest op nen alpenhoorn. T is n met de haand emaakten, lech eböagn hoorn van boarkn-, ealzn- of willingnhoolt, met n moondstuk (de happe) van vlierhoolt. De mirreweenterhoorn is wal van hoolt, mear t wördt toch tot de kopperne bloasinstremeantn erèknd, umdè-j dr op dezelfde meneere geluud oet munn kriegn as oet nen trompet; duur spanning op de lipn te verheugn of te verleegn krie-j nen heugerden of nen leegerden toon. Op disse meneere krie-j dr ook alleenig mear natuurtoonn oet. |
 Ludwig van Beethoven (* 16. Dezember 1770 in Bonn; † 26. März 1827 in Wien) weer een Komponist van de sogenannte Wiener Klassik. He gellt as de Komponist, de de Musik ut disse Stilepoche to de höchste Entwicklung föhrt hett. |
| März 2008: | |
 De scheuvel is n iezer dat onder de schounen bonden wordt of aan de schounen vaastmôkt is, om zok doarmit over t ies te verploatsen, scheuvellopen nuimd. Aine dij de scheuvels broekt wordt n scheuvelloper nuimd. Oet aarcheologische vondsten is bleken dat der aal ien de oertied "scheuvellopen" wuir. t Was dou nog veuraal n kwestie van glieden. De alereerste scheuvels worden doarom glidskers nuimd; glids is n rib of n middenvoutsbain van n kou, peerd of haart. | |
| April 2008: | |
| Helligen Hendrik is een komisch typegien, espeuld deur zanger/tekstschriever Bert Eeftink uut Goor. Helligen Hendrik hef een wekelijkse Twèentstalige column op de Oaveriesselse radiozender Radio Oost, daoras e zien helligheid in spuit oaver een bepaold underwarp.
Zien stokkien wördt an-ekondigd mit een belkende koe, een kri'jende haone en de woorden: "De twee minuten van Helligen Hendrik." 't Wördt altied of-esleuten mit de kreet "mBâh!" |
 Arp Schnitger (* 2. Juli 1648 in Schmalenfleth; ünner de Eer bröcht an’n 28. Juli 1719 in Neenfeld) weer een vun de best beropen Orgelbomeesters vun sien Tiet. He hett de norddüütsche Barockorgel up ehr Hööchte bröcht. De Mester hett in de Tiet bit 1719 an 169 Orgeln arbeidt, un dorbi 18 grote Orgeln, 42 middlere un 34 lütte Orgeln boot. |
| Mai 2008: | |
 Heed is een soort vegetasie dee veural besteet uut dwargstruken van de heedfemilie en de kreiheedfemilie. Heed kump in een beteund antal lanen veur. Behalven in Nederlaand en Vlaanderen oek in de kusstroke van West-Europa, 't Verenig Koninkriek en Ierlaand. 't Is een typische vegetasie dee zich thuus veult in gebieden waor 't vake breuerig weer is. Neet te warme zoemers en gien strenge wienters. De heed is een cultuurlaandschap. As meensen niks doon zollen, dan ontwikkelt de heed zich tot bos. |
 Karl I., de Grote, latiensch Carolus Magnus oder Karolus Magnus, franzöösch/engelsch Charlemagne (* wohrschienlich 2. April 748 in Prüm; † 28. Januar 814 in Aken) ut dat Huus vun de Karolingers weer vun 768 af an König vun dat Frankenriek (kröönt wurrn is he in Noyon) un is an’n 25. Dezember 800 vun Paapst Leo III. in Rom to’n röömschen Kaiser kröönt wurrn. Den Binaam de Grote hett he al kregen, as he noch leev. Karl hett en langen Krieg gegen de Sassen un Hartog Wittekind föhrt un so den Noordwesten vun dat hüdige Düütschland to en Deel vun dat düütsche Frankenriek maakt. |
| Juni 2008: | |
| t Grunnegs (ook Grönnegs of Grunnegers) is de versoamelnoam veur de Friso-Saksische dialekten dij proat worden in en om de provìnzie Grunnen. t Is n toal dij beheurt tot t Leegsaksisch, ain van de twij streektoalen van Nederlaand. Binnen dizze Leegsaksische streektoal vörmt t Grunnegs, soamen mit t Oostfrais n apaart kluster Noordwest-Saksische dialekten. Dizze apaarte stoates het t Grunnegs-Oostfrais te danken aan de ienvloud van t Frais. t Grunnegs is naauw verbonden mit t Drints, t Westlaauwers Frais, t Nederlaands en hail wied t Deens en t Oldenbörgs. t Grunnegs is staark verbonden mit t Oostfrais en t Selterfrais. |  Helium is dat cheemsch Element mit dat Atomteken He un de Atomtall 2 un togliek en Eddelgas. Sien Naam hett dat Gas vun’t greeksche Woort ἥλιος (helios) för de Sünn. De eerste Henwies op dat Element Helium is neemlich in de Chromosphäär vun de Sünn opdeckt worrn, as an’n 18. August 1868 de franzöösche Astronom Pierre Janssen wiel en Sünndüsternis de tyypsche gele Spektrallien vun’t Helium funnen hett. Helium is dat tweetfakenste Element in’n Weltruum. De gröttste Deel is in de eersten Minuuten na’n Oorknall tostannen kamen, vundaag entsteiht Helium dör Karnfusion in de Sünn un de annern Steerns. Vun all Elementen hett Helium de sietsten Smölt- un Kaakpunkten un warrt blots bi bannig siete Temperaturen fletig. De faste Phaas kummt blots tostannen, wenn ok noch en bannig hogen Druck dorto kummt. Sünnerbore Egenschoppen winnt Helium in sien suprafluide Phaas: Denn fangt Helium an, ok gegen de Gravitatschoon an’n Wannen hoochtokröpen un kann op de Oort ut Fatten utneihn, wenn de nich akkerat afslaten sünd. Energierieke Atomkarns vun Helium billt de Alphastrahlen. |
| Juli 2008: | |
| Attinsioa (Latain: Hydrangea) is n geslacht bluiende plaanten oet de attinsioafemilie (Hydrangeaceae). Der binnen sikkom 100 soorten verspraaid over de haile wereld, woarvan sommege in t wild veurkommen. Veural in China en Japan kommen attinsioa's veul veur.
De attinsioa is n bekinde toenplaant, veural de soort H. macrophylla is n bekinde heester. Dit binnen opvalende struken mit rôze, witte, rooie of blaauwe bloumschaarmen. |
 Neptun is de achte un vundaag butenste Planet vun uns Sünnsystem. De Gasplanet is 1846 vun den Astronom Johann Gottfried Galle opdeckt worrn, nadem de franzöösche Mathematiker Urbain Le Verrier de Positschoon vun den Planeten vörrut utrekent harr. Neptun is de eerste Planet wesen, de op nipp un nau Bereken hen opdeckt worrn is. Dat mehrste Weten över den Planet un sien dörteihn Maanden hebbt wi vun de Ruumsond Voyager 2 kregen, de in’n August 1989 an’n Neptun in blots 4.950 km Afstand vörbiflagen is. Dordör sünd nich blots de meisten Maanden opdeckt worrn, man ok en Ringsystem as bi de annern groten Planeten un ok Störm in de böversten Atmosphäär. De Planet wiest sik in en blaue Klöör, de to’n groten Deel vun dat Methan in sien Atmosphäär kummt, wat dat rode Licht absorbeert. Neptun warrt vun de Astronomen as Iesresen betekent, ofschoonst sien Mantel wohrschienlich ut hitte Fletigkeiten opboot is, de aver dör den hogen Druck bannig dicht sünd. In sien Mitt bargt Neptun wohrschienlich en Karn ut Steen un Metall, de annerthalf mol so veel Masse as de Eer hett, aver nich grötter is as de Eer. |
| August 2008: | |
 Breevoort (Nederlands: Bredevoort) is de enige plaatse met stadsrechten in de gemeente Aalten in den Achterhook, previnsie Gelderland in Nederland. 't Olde vestingstadjen Breevoort is vanaf 1818 deel van de gemeente Aalten. In de middeleeuwen was 't stadjen de woonplaatse van borgmannen. Disse kearls waren de verdedigers van 't vroggere kasteel van Breevoort. De heren van Breevoort maken van de vroggere veurburcht een heavig umstreden vesten dèn van 1326 tot 1795 heufdstad van de heerlijkheid Breevoort was (de tenswoordige gemeentes Aalten en Wenters). De Grote Grachte en het Möllebastion herinnert nog aan dissen tied. |
 Ägypten is en noordafrikaansch Land, dat twüschen de Middellannsche See un dat Rode Meer liggt. De gröttste Deel vun’t Land warrt vun Wööst innahmen, man bekannt is Ägypten sünners för’t Sinai-Halfeiland mit den Sueskanal un den bannig langen Nil-Stroom, de dör dat so nöömte Nildaal mit sien fruchtboren Bodden löpt. In’t Öllderdom geev dat in Ägypten en mächtige Hoochkultur mit de Pharaonentiet. De Pharaonen weern to de Tiet de Herrschers över’t Land, de as Söhns vun den Sünngott Re ansehn weern. Na jemehrn Dood kregen se’n Graff in de Pyramiden. De bekannsten staht neeg de Stadt Gizeh. Man, dat ägyptische Grootriek is in de Historie jümmer wedder vun Krieg plaagt worrn un ok besett wesen, so dat de Kultur nich bit in uns Tiet överduert hett. Politisch is Ägypten vundaag en Präsidialrepubliek, de Liddmaat vun de Araabschen Liga is. Ruchweg 80 Millionen Minschen leevt in Ägypten. |
| September 2008: | |
 De anduding Nedersaksië is een schoft in gebruuk west binnen de SONT, de Federaosie van Streektael-Orgenisaosies in et Nedersaksisch Taelgebied, om dit gebied mit an te duden. Et gebied omvat Grunningen, Drenthe, Stellingwarf, de Kop van Overiessel, Urk, Sallaand, Twente, de Veluwe en de Achterhoek. Omdat 'et Nedersaksische taelgebied binnen Nederlaand' zoe'n mondvol is, vunnen ze een kotte naeme wel haandig. 'Nedersaksen' hebben ze niet keuzen, omreden dat hiel dudelik zol verwiezen naor de Noord-Duutse dielstaot Nedersaksen (Platduuts: Neddersassen; Duuts: Niedersachsen). |
De Lichtathletik is en Sportoort un Sammelbegreep för verscheden Worp-, Loop- un Sprung-Disziplinen. De Sport hett sik al in’t Öllerdom entwickelt, vun wegen dat al fröh de Minschen anfüngen sik dorin gegensietig to meten. De Lichtathletik het vele Disziplinen, de to dat olympsche Programm tellt, dorünner Saken as to’n Bispeel Sprint, Middelstrecken- un Langstrecken-Loop, Wiet- un Hoochsprung oder Kugelstöten, Diskus-, Hamer- un Speerworp. Man, ok en Reeg vun nich-olympsche Disziplinen tellt dorto, as ü.a. Crossloop. De mehrsten Disziplinen vun de Lichtathletik warrt normalerwies in en Stadion oder sünnere Wettkampbahnen dörföhrt. In Düütschland is de Lichtathletik in’n Düütschen Lichtathletik-Verband (DLV) organiseert, de internatschonale Verband is de Internatschonale Lichtathletik-Förderatschoon (IAAF). |
| Oktober 2008: | |
 't Sallaans is een Nedersaksischee dialectgroep in 't westen van de Nederlaanse pervinsie Overiessel, um percies te wezen in de regio Sallaand en dus ok in de dörpen Ellendoorn, Nieverdal en Olten die vandäge de dag een nauwe baand mit Twente emmen. Värder praoten ze in Kampen en in de umgeving van Kampen ok Sallaans. In de Kop van Overiessel praoten ze gien Sallaans mär Stellingwarfs. 't Sallaans is beheurlijk beïnvloed deur 't Ollaans, een invloed die naor 't oosten toe dudelijk minder wört. Daor leg 't grote verskil mit 't veul be-ollenere Twents. Raolte leg midden in 't Sallaanse täälgebied. 't Dialect mit beslis 't grootste antal sprekers is 't Zwols. |
 Charlie Chaplin weer en engelschen Schauspeler, Speelbaas un Filmproduzent, de vun 1889 bit 1977 leevt hett. Op sien tweede Tour dör de USA is he 1913 vun en Filmsellschop opdeckt worrn un hett in vele Stummfilmen mitmaakt. Ut de Tiet stammt sien Kleedaasch as de Tramp mit sien to grode Büchs, de ollen Schoh un de to lütte Jack, mit de he beropen worrn is. Chaplin hett vele Filmen mit groden Spood maakt un is ok een vun de Grünners vun de Filmsellschop United Artists. Ünner sien Warken sünd bekannte Filmen as The Kid, Modern Times un The Great Dictator. Chaplin weer aver ok bekannt för sien Geschichten mit – to’n Deel sogor minnerjohrige – Fronslüüd. He weer mehrmols verheiraadt un stünn vun wegen sien Scheden ok fakener in de Daagblööd. Ok politisch harr he in de USA Problemen, vun wegen, dat he ok de US-amerikaansche Sellschop in sien Filmen parodeert hett. |
| November 2008: | |
 Jazz is n meziekstiel den ongevear um en noabiej t begin van n 20sten eeuw is begunn in New Orleans, Louisiana, Verenigde Staatn. t Is nen mengeling tusken verskilnde Afrikaans Amerikaanse, en Westerse stieln. t Is vuural bekeand um t völle improviseern wat de mezikaantn doot. Dàt kwam vuural duurdàt de eerste jazz-mezikaantn zikzelf spöln hadn eleard en dus ginnen noot konnn leazn. Jazz hef völle beteeknd vuur de onwikkeling van laatere stieln. Woer of n naamn jazz vandan kuemp is nit precies bekeand. |
 Blood is de Fletigkeit, de vun’t Hart dör de Bloodfatten in’n helen Lief pumpt warrt un en wichtige Grundlaag dorför is, dat kumplexe Organismen leven künnt. De utwassen Minsch bargt ruchweg fief bit söss Liter Blood in sien Bloodkreisloop. Tohopensett is dat Blood ut dat fletige Bloodplasma un de fasten Zellandelen, Rode un Witte Bloodkörpers un de Bloodplattkens. Dat Blood hett vele Opgaven in’n Lief. Dat bedüdenste is de Transport vun Suerstoff un vun Nehrstoffen na de Zellen hen un vun de Stoffwesselprodukten, de vun de Zellen wedder wegbröcht warrt. Man wichtig is jüst so ok dat Reguleeren vun de Temperatur un de Elektrolyten in’n Lief, as nich opletzt ok de Bidrag to dat Immunsystem. |
| Dezember 2008: | |
 Kìrsttied (ook: midwinter, kìrst, joul of karst) is n internatsjonoal feest dat op 25 (en 26) dezìmber vaalt, woarbie de geboorte van Jezus Kristus vaaierd wordt. Dochs wordt tegenswoordeg, deur de ontkìrkelken van de wereld, aal meer dizze betaikenis vergeten en gaait t veuraal om de noflekhaid en de kado's veur de leutjen. t Feest wordt oetbundeg vaaierd mit kìrststaalken, n spesjoale mis en keerzen mit dennetoeksken der omhìn. In (Oost-)Grunnen en Oostfraislaand is t de traditsie om rond kìrst te begunnen mit t bakken van spekdikken. Ook wordt der begonnen mit t bakken van kniepertjes, moar dat gebeurt ook op t Drìnt en Overiesel. De bak hiervan ìndegt mit old en nij. |
 Plattdüütsch (Neddersassisch) höört to de westgermaanschen Spraken. Se hett den tweten germaanschen Luudwannel nich mitmaakt un is dormit ene nedderdüütsche Spraak. De Utdrück Nedderdüütsch un Neddersassisch (Nedersaksisch) warrt denn ok ganz faken jüst so bruukt as Plattdüütsch. De offizielle Sprakenkood na ISO 639-2 is nds. Plattdüütsch is in dat Königriek vun de Nedderlannen un in de Bundsrepublik Düütschland in de Europääsche Charta vun de Regional- oder Minnerheitenspraken opnahmen. |
| Januar 2009: | |
| Et Skokkers of Skokkelaands is et dialect dat tot in de 19e ieuw espruken worde op Skokkelaand. Et is een Nedersaksisch dialect dat ok vuul op et Hollaands likt, zo'n bietjen as et Urkers.
Nao de ontreuming van Skokkelaand is dit dialect duur de aardere inwoeners van Skokkelaand mie enumen nor eurluiers nije woonplekken, zoas Volendam in Kaampen in et laand van Velo. Tugenwoordig is et Skokkers as omgangstaol niet maar in gebruk, mar de Skokker verienegen prebieren et dialect leved te ouwen. |
 Revel (Tallinn) is de Hööftstadt vun Eestland un höört to de ollen Hansestäder. De Historie vun Revel füng, as dat annahmen warrt, Mitt vun’t 11. Johrhunnert an mit en holten Borg baven op’n hüütigen Dombarg, woneem sik mit de Tiet en Hannelsplatz ümto billt hett. Histoorsch hett de Stadt vele ünnerscheedliche Phasen beleevt, is fröh vun de Dänen innahmen worrn, un stünn later ünner’t Regeer vun Sweden, vun Russland un höör noch later to de Sowjetunion bit Eestland 1991 unafhangig worrn is. Vundaag leevt in Revel ruchweg 400.000 Minschen. In de Ooltstadt, de 1997 vun de UNESCO op de List vun’t Weltkulturarv sett worrn is, kann een sik ok vundaag noch Bowarken ut dat Middelöller ankieken. |
| Februar 2009: | |
| Nedersaksische literetuur beslat de literaire schrieveri'je in de verschillende dialecten van 't Nedersaksisch. Intied det de naodrok in dit artikel lig op 't Nedersaksisch van Nederlaand, wördt ok partie ontwikkelings in de Platduutse literetuur beschreven. Maank de Nedersaksische en de Platduutse literetuur is d'r jao een taalkundige, mar ok een culturele samenhang.
Vake wördt naor Nedersaksische literetuur verwezen mit schrieveri'je. Dit leste woord kuj ok brieder gebruken veur alles wat of d'r in 't Nedersaksisch eschreven wördt, mit of zunder literaire bedoelings. |
 En Eerdbeven is en Vörgang in de spröden Schichten vun de Eer, de an de Bavenflach den Bodden bannig dull to’n Wackeln bringen kann. Dat kann mitünner so dull wesen, dat de Eer an de Bavenflach apenrieten deit oder Hüüs to’n Instörten bröcht warrt. Se künnt ok Eerdrutschen un in enkelte Fäll sogor Tsunamis utlösen. Eerdbeven tellt dorüm to de Naturkatastrophen. Eerdbeven sünd en Utdruck un Folg vun de Platentektonik, dör de de Lithosphärenplaten, ut de de böverste Deel vun de Eer tohopensett is, gegenenanner bewegt un schaven warrt. Dorbi boet sik in’n Steen so lang Spannung op, bit de Steen tweibrickt un de ansammelte Energie in Form vun seismische Bülgen afstrahlt warrt. De meisten Eerdbeven passeert dorüm an de Ränner vun de tektonischen Platten, so dat de geograafsche Verdelen vun de Epizentren op’n Landkoort de Plattengrenzen natekent. |
| März 2009: | |
 Een sleurhutte is een verplaatsbaor husien dä-j mit een trekhake ächter een auto doen kunt, een soort van anhangwagen eigenlijks. Veur de meeste lu is een sleurhutte allene der verbliefplaatse veur de vekansieperiode, mä der bin lu die der altied in wonen. Vake bint dit lu mit wärk waoveur ze de heeltied reizen mot, bieveurbeeld medewärkers van een circus of kärmisse. Sleurhutten die zo groot bint dä-ze niet ächter de auto aover de weg kunt of mag, wordt een woonwagen eneumd. Die wordt deur een slèèpbedrief op een staoplaatse of-elèverd. |
 James Knox Polk (* 2. November 1795 in Pineville, Mecklenburg County, Noord-Carolina; † 15. Juni 1849 in Nashville, Tennessee) weer vun 1845 bit 1849 de elfte Präsident vun de USA. Polk is besünners för sien butenpolitische Erfolge bekannt. In de Striedereen um dat Oregon-Territorium hett he de Briten eerst mit Krieg droht, hett denn aber inlenkt und sück dornah den Besitt mit de Briten deelt. Noch mehr Spood broch hüm de Föhrung in de Mexikaansch-Amerikaansch Krieg: In de Verdrag vun Guadalupe Hidalgo, de de Krieg beenden dee, kregen de Staaten nochmols 3,1 Millionen Quadratkilometer Land un hebbt dormit hör Rebeet üm en Drüddel vergrötert. Disse Expansion weer noch umfangrieker as de Erwerb vun Louisiana, de so nömmt Louisiana Purchase. As Demokrat hett he de geographisch Utbreeden vun sien Land unnerstött („Manifest Destiny“) un de Inwannen vun de Whigs ignoreert. Dat enorme Utbreeden dör de Süüddeel vun dat Oregon-Territorium, mit de hüüdige US-Bundsstaaten Oregon, Washington un Idaho un Delen vun Montana un Wyoming hett aber den Gegensatz tüschen Noord- un Süüdstaaten in de Slaveree-Ansichten harter makt. Eerst mit den Kompromiss vun 1850 wurr de Konflikt weer en beeten entschärft. |
| April 2009: | |
 Een duve of doeve (Latien: Columbidae) is een voegelsoorte dee vake veurkump. In Nederlaand koemen een paor duvesoorten veur, waovan sommigen der stark an de meens an-epas hemmen. De rotsduve bieveurbeeld is een veurouwer van de tamme stadsduve dee-j overal in de grote stejen zien, volgens sommigen luui soms zelfs in te veule. Veur veule meensen is de stadsduve dé duve, mar een duve as de Turkse tortel of de houtduve kump oek aorig vake veur in Europa. |
 De Himmelsschiev vun Nebra is en Metallplatt, de wohrschienlich ut de Bronzetiet stammt un as een vun de bedüdensten archäoloogschen Funnen ut disse Tiet gellt. De Bronzeschiev hett en Dörmeter vun ruchweg 32 cm – ruchweg so groot as’n Schallplatt – un wiest Goldapplikatschonen op, de astronoomsche Teken un Phänomenen dorstellt. Dat warrt vermoodt, dat de Schiev mehrmols överarbeits worrn is. Opdeckt weer de Schiev 1999 in en Steenkamer in de Neeg vun de Stadt Nebra in Sassen-Anholt; siet 2202 höört se dat Landsmuseum för Vörhistorie in Halle to. Över den Bruuk un Sinn vun de Himmelsschiev gifft dat verscheden Interpretatschonen. De Koppel vun söven Punkten warrt as de Steernhopen Plejaden in’t Steernbild Bull düüt, de grote Schiev as Sünn, villicht ok as Vullmaand. Mööglicherwies weer de Himmelsschiev en Denkhelp to’n Fastleggen vun’t Buernjohr vun de Saat bit to de Oorn. |
| Mai 2009: | |
| t Westerwoolds is ein vun de subdialekten vun t Grönnegs en wordt up Westerwoolde snakt. t Is t meist Duutse dialekt vun Grönnen. t Hef Drentse en Emslaandse invlouden. t Wordt binao nich meer snakt, man olle minsken uut Zèlng, Vlagtwedde en Onstwedde dut dat noch wôl. Ook in Traopel hef t dialekt nog wat Westerwooldse invlouden. Tuzzen de dialekten in de Westerwooldse dörpen bestaon ook noch weer verschillen.
t Westerwoolds hef laank bestaon as zulfstendeg dialekt deur sin isolierde liggen. In de Middeleiwen waar Westerwoolde umrinkt deur t Boertanger Moor. t Gaf allendig twei deurgange: eine bi Traopel en eine bi Boertang. Daordeur is Westerwoolde tot de 17e eeuw immer n appaarte heerlekheid wèst en heurde doe noch bi Duutsland. Tegenwoordeg wordt Westerwoolds sein as n Grönnegs dialekt, wiel t binao nich meer snakt wordt. |
 Blie is en cheemsch Element, dat to de Swormetallen tellt. Blie is bannig week un lett sik dorüm goot formen. De Smöltpunkt vun dat Metall is teemlich siet un butendem kummt Blie in de Eerdköst in’n Vergliek to annere swore Elementen faken vör. Dat hett dormit to doon, das Blie an’t Enn vun vele Verfallsregen vun natürlich vörkamen radioaktive Elementen steiht. As Warkstoff weer Blie al bi de Babylonier un de ollen Römer begäng. De Blieverarbeiten vun de Römer hett sogor to’n Ümweltversmudden föhrt, de vundaag noch nawiesbor is. Elementar’t Blie is in kumpakte Form nich gefährlich, giftig sünd aver Blieverbinnen as ok rein Blie in Form vun Pulver oder in Lösen. Wenn een dormit över lange Tiet belast warrt, kann dat to en Blievergiften föhren. |
| Juni 2009: | |
 De boekspieker is n soort piercing, gebroekeleker bi-j vrouwleu als bi-j mansleu, woarbi-j de hoed rondum den navvel deurboord wödt en veurzeen van n sieroad. Afhankelek van hoovölle hoed dr deurboord mot wodden kan de piercing vlot geneazen, zoas bi-j n oorpiercing, of t genös meer as n oppervlakte piercing, met meer risico op afstötting deur het lichaam en ne langere genezingstied. T geneazingsproces van de piercing kan zwoarder emaakt wodden deur irritatie en skaa vereurzaakt door kleare, veural deur boksebanden of strakke kleare, of door de plaatse van de piercing ten opzichte van de taille. In de meeste gevallen wödt neet echt den navvel deurboord, moar de hoed boaven den navvel. |
 Ünner den Begreep Swemmsport warrt de ünnerscheedlichen Oorden vun’t Swemmen as Wettkampsport tosamenfaat. In’t Johr 1789 hett Johann Christoph Friedrich GutsMuths en Book över de Swemmkunst rutbröcht, wat as Wegwieser för de eersten Versöken ansehn warrt, annere Lüüd dat Swemmen bitobringen. Dat moderne Wettkampswemmen keem üm 1837 in de Bäder vun London op, woneem al in’n Bost- un in’n Sietenstil swommen worrn is. Siether is de Swemmtechnik jümmer wieter verbetert worrn un ne’e Oorden weern utklamüstert. Al siet de eersten olympischen Spelen vun de Neetiet, 1896 in Athen, is de Swemmsport olympsche Disziplin. Vundaag warrt Wettkämp över verscheden Strecken in Hallen- un Freebäder maakt. Bito gifft dat ok Langstreckenswemmen över mehrere Kilometer, de tomeist in apen Water afhollen warrt. De Swemmsport is de Grundlaag för vele afleidte Sportoorden as to’n Bispeel Watergymnastik, Waterball oder dat Reddenswemmen. |
| Juli 2009: | |
| Karel Diederik Schönfeld Wichers (Naarden, 1901 - Riesn, 1993), better bekeand met zinnen skeeldnaamn Koarel/Karel van n Notoaris was nen bekeandn skriewer in Riesn en doar boetn. Hee leawdn ofgezeunderd in n hukn boetn Riesn in t bos, kort bie t Tweede Heed. Hierduur is dr mear weainig oawer um bekeand.
De meeste könnigheaid kreeg hee duur zin wöardebook van t Riesns van vuur 1959, woerin hee zinne eegne skriefwieze bedachn, den at slim foneties was, mear toch vuur t gewone volk beheurlik makkelik te leazn. Saamnetrökn wöarde, en wöarde dee at noa eköjerd wördn vanoet t Hollaands leut hee vort. Hiermet was hee n eerstn den at zik bezig heul met t behoold van t (Riesns) Tweants. t Wöardebeukn was neet helemoal volledig, mear t har dan ook n kort könnig wordn met t Riesns as doel. |
 Dschibuti is en lütt Land in’n Oosten vun Afrika an de Meereng vun Bab el Mandeb. In dat Land hebbt anfangs Nomaden leevt, bit dat Rebeet twüschen dat 7. un 10. Johrhunnert vun araabsche Sultanen islamiseert worrn is. Dschibuti weer autonoom, as Frankriek sik dat Land 1892 anegent hett, üm en militäärsch Gegengewicht to den britschen Haven vun Aden to hebben. 1896 is ut dat Rebeet de franzöösche Kolonie Franzöösch-Somaliland worrn, mit Dschibuti as Hööftstadt. Siet den 27. Juni 1977 is Dschibuti nu as Staat wedder unafhangig. Mit de Verfaten vun 1992 is dat hüüt en Präsidialrepubliek. De Landschop is to’n gröttsten Deel Wööst un Bargen. Dschibuti hett dorüm faken mit Drögen to kämpen, un de mehrsten Nehrmiddel mööt – jüst so as dat Eerdööl för de Energieversorgen – in’t Land inföhrt warrn. |
| August 2009: | |
 Erebeie (Latien: Fragaria) is een geslaacht bluuiende plaanten uut de rozefemilie, et staot veural bekend om zien eetbere vrucht. D’r bin meer as twintig soorten. In Nederlaand kommen de kultuurerebeie en de boserebeie veur. Vasse erebeien bin slim gezond vanwegen heur hoge vitamine C-gehalte (60 mg per 100 gr.). Bi’j poppen en slim jonge kiender kan et eten van vasse erebeien een allergische reaktie veroorzaeken. Dus beginnen mit kleine stokkies erebeie, zodat et lichem d’r an kan wennen. Erebeien wodden vaeke bruukt veur et maeken van sjem. Daornaost wodt de erebeie deur zien starke geur as smaekverstarker bruukt in onder aandere yoghurt. |
 Wien is en alkoholischen Drunk, de vun Wiendruven maakt warrt. Dorto warrt toeerst Sapp vun de Druven presst, de den vergährt warrt. Dat gifft vun’n Wien vele ünnerscheedliche Sorten, de ut ünnerscheedliche Wienplanten, de so nöömten Reevsorten, wunnen un deelwies ok mischt warrt. Indeelt warrt dorbi in Rootwien, de ut blaue Druven keltert warrt, un Wittwien, de ut helle Druven maakt warrt. Butendem gifft dat Roséwien, de sünners herstellt, deels aver ok ut Roden un witten Wien tosamenmischt warrt. Wien warrt al bannig lang drunken. Oorsprünglich keen de Wien ut Mesopotamien un breed sik denn över Ägypten na Grekenland un wieter ut. Vundaag warrt Wien in all Eerddelen anboet. Ok in Düütschland hebbt wi eenige Anborebeden. |
| September 2009: | |
 De droeve is de vrucht van de wienstokke (Latien: Vitis). Droeven kunnen rauw egeten wörden, of verwarkt wörden in bieveurbeeld: jam, droevensap, droevenzaodeulie, wien of aandere dingen. Droeven greuien in trossen van 6 tot 300, en kunnen zwart, blauw, gold, greun, paors, rood, roze, bruun, parzik of wit van kleur ween. De witte droeven stammen van de rooie droeven of, mar deur veraanderingen in twee regelerende genen is de anmaak van anthocyanine stop-ezet, dee derveur zörg dat de droeven neet meer rood/paors wörden. De bleuitied van droeven is meestentieds van begin mei tot en mit 't einde van de maond juni. |
 Immanuel Kant hett in’t 18. Johrhunnert leevt. He weer een vun de bedüdensten Philosophen vun Düütschland, de mit sien Wark Kritik der reinen Vernunft en Milensteen in de Entwickeln vun de Philosphie sett hett un togliek ok den Anfang vun de modernen Philosophie. Kant weer bannig intresseert an de Naturwetenschoppen un studeer blangen de Philosophie ok Physik un Mathematik. In sien Warken sett he sik mit dormit uteneen, wat de Minsch mit sien Verstand ruttofinnen vermag un wat he mit sien Weten anfangen kann. Veer Fragen weern dat, mit de sik Kant vör allen befaat hett: „Wat kann ik weten?“ (Kennistheorie), „Wat schall ik doon?“ (Ethik), „Wat dröff ik hapen?“ (Religionsphilosophie) un „Wat is de Minsch?“ (Anthropologie). Kant siene Ideen un Gedanken hebbt de philosophischen Diskusschonen bit in’t 21. Johrhunnert düchtig mitbestimmt. |
| Oktober 2009: | |
 Johanna Frederika van Buren (enuumd Jehanna) (Heldern, 20 december 1881 — Omm, 17 jannewaori 1962) was een Oaveriesselse dichteres die schreef ien 't Helderns, een oavergangsdialect tussen 't Sallaans en 't Twents. Vanof heur moe zien dood dichtten Johanna intensief, mar pas ien 1927 begunden zie heur gedichten te publiceren. Ien december van 't veurgaonde jaor was heur gedicht An oonzen oalen toren, oaver de toren van de Heldernse dörpskarke, ien 't Twentsch Volksblad ofedrokt. Heur variaant van 't plat kenden gien schriftelijke traditie, en zie ontwörp d'r zölf een consequente en leesbere spelling veur. De spelling van heur gedichten hef tot vandage nog een opmarkelijke uutwarking. |
 Aliens is de Titel vun en Science-Fiction-Film ut dat Johr 1986, de as tweete Film ut de Alien-Reeg an den spoodrieken eersten Deel Alien vun 1979 ansluten deit. Den Opdrag för’t Dreihbook harrn de Produzenten David Giler un Walter Hill an James Cameron geven. De hett dissen Deel as en harden Actionfilm anleggt un de Dorstellen vun de Hööftfigur Ellen Ripley, speelt vun Sigourney Weaver in’n Vördergrund stellt. He kreeg denn dat Anbott, de Arbeiden an’n Film ok as Speelbaas to leiden. För siene Kru hett Cameron veel op Lüüd torüchgrepen, de he ut fröhere Filmen al kennen de, dorünner James Horner, de de Filmmusik komponeert hett. Eenige vun de Schauspelers hett Cameron vun sien vörigen Film Terminator mit an’t Set bröcht. Aliens hett in de Kinos weltwiet üm un bi 131 Millionen US-Dollar inspeelt un is mit tallrieke Priesen uttekent worrn, dorünner ok mit twee Oscars för de Toon- un Trickeffekten. Hooch beweert weer ok, dat Sigourney Weaver as beste Hööftdorstellersche för den Oscar vörslahn weer, vun wegen dat Science-Fiction-Filmen to de Tiet normalerwies wenig Acht funnen hebbt. |
| November 2009: | |
 Den Tachtigjoarigen Oorlog is den name veur nen opstaand van de 17 proveensies in Nederlaand teggen de Spaansen könning. Den oorlog duurde van 1568 tot 1648, mit et Twoalfjoarig bestaand in den joaren 1609-1621. Sommige leu zeet den Slag bi-j Oosterweel in 1567 as et beginne; mangsmoal wöd echter den Slag bi-j Heiligerlee in 1568 as "officieel" startpunte van den Tachtigjoarigen Oorlog ezeen. Dizzen oorlog begon as opstaand van ene van den rieksten gebeeden van Europa teagen et machtigsten riek in Europa, et Spaanse Riek under Filips II. In den anvang trokken den uut zeventeene gewesten bestoande Laege Laanden min of meer gezoamenliek op. Noa 1576 greujden den noordelieken en zudeleken Nederlaanden echter steeds meer uut mekaar deur den protestantsen reformatie. Tiedens den oorlog ontstoand in 1581 den noordeleken Republeek der Zeaven Vereanigden Nederlaanden, woar et calvinisme den tone anguf. In 1585 bezeagelden den valle van Antwaarp den scheiding van noord en zuud. |
 De Historie vun Kap Verde betekent tomeist de Tiet na’t Opdecken un Koliniseeren vun de kapverdischen Eilannen dör de Portugesen to’n Anfang vun de Neetiet. Aver ok in antike Borns warrt de Inselgrupp in’n Atlantik al nöömt: Man harr jem en mytholoogsche Bedüden tospraken un höll jem för de Wahnsteed vun de Gorgonen. Dorüm weern se to de Tiet noch as Gorgaden betekent. Dat Besiedeln dör de Portugesen füng denn in’t 15. Johrhunnert an. De Kolonie kreeg vun ruchweg 1500 an en grote Bedüden in’n Slavenhannel över’n Atlantik. Mit de Tiet keem dat to Verbinnen twüschen afrikaansche Slaven un europääsche Siedlers, de nich so’n hogen Stand harrn. Dorbi is de Ethnie vun de Mulatten tostannen kamen as ok de Kreolsche Kultur, de jüst so en Mischen ut afrikaansche un europääsche Leevorden dorstellt un gau to’t Utbilln vun en egene Identität un ok vun en egen Natschonalgeföhl vun disse Volksgrupp föhrt hett. Man, eerst na’n Unafhangigkeitskrieg un na de Nelkenrevolutschoon in Portugal weer an’n 5. Juli 1975 de Unafhangigkeit vun Kap Verde dör Portugal utropen. |
| Dezember 2009: | |
Kìrsttied (ook: midwinter, kìrst, joul of karst) is n internatsjonoal feest dat op 25 (en 26) dezìmber vaalt, woarbie de geboorte van Jezus Kristus vaaierd wordt. Dochs wordt tegenswoordeg, deur de ontkìrkelken van de wereld, aal meer dizze betaikenis vergeten en gaait t veuraal om de noflekhaid en de kado's veur de leutjen. t Feest wordt oetbundeg vaaierd mit kìrststaalken, n spesjoale mis en keerzen mit dennetoeksken der omhìn. In (Oost-)Grunnen en Oostfraislaand is t de traditsie om rond kìrst te begunnen mit t bakken van spekdikken. Ook wordt der begonnen mit t bakken van kniepertjes, moar dat gebeurt ook op t Drìnt en Overiesel. De bak hiervan ìndegt mit old en nij. |
 The Rolling Stones is de Naam vun en Musikgrupp ut England, de sik 1962 grünnt hett un bit vundaag jümmers noch ne’e Alben rutbringt un op Tour gaht. Se tellt dormit to de Gruppen mit de längsten aktiven Loopbohnen. Anfungen hett dat as sik Mick Jagger un Keith Richards 1961, de sik ut de School al kennen, op’n Bahnhoff drapen heebt. Se hebbt afmaakt, sik mol mit’n poor Frünnen to drapen, üm ’n beten Blues un Rockmusik to hören un ok tohopen to spelen. Dorut is denn een vun de Rock-Gruppen mit den gröttsten kommerziellen Spood worrn. Jemehrn eersten Optritt harrn se an’n 12. Juli 1962, as se för de Bluesband Blues Incorporated in’n Londoner Marquee Club insprungen sünd. In’n Februar 1964 keem jemehr eerste Single op’n Markt. De „Stones“ sünd bekannt worrn för en teemlich exzessiven Levenswannel, wat jem in’t Musikgewarf den Roop as „Bad Boys“ inbröcht hett. Mit de Johren hett sik de Besetten mehrfack ännert. Blots Jagger un Richards sünd all de Tiet dorbi bleven. |
| Januar 2010: | |
 Stöppelhaene is een oogstdankfeest, of kleine viering, die aj vanolds hadden in Sallaand en de Graofschop Benthem nao ’t inhalen van de rogge. Nao een tiedlaank hard wark, as ’t graon vanof de akkers naor de boerderieje was ebrocht, wördden in kleine kring feest evierd, beveurbield mit euliekrappen of een flesse foezel. ’t Ni’jmoodse Stöppelhaenefeest viert ze sund 1951 elk jaor in Raolte in de leste volle weke van augustus. ’t Feest perbeert de olde oogstgebruken lèvendig te holden. |
 Pisa is de Hööftstadt vun de italieenschen Provinz Toskana. Mit ruchweg 90.000 Inwahners is de Stadt nich sünners groot, man dör ehr Wahrteken, den Scheven Toorn, is se wiethen bekannt. Pisa liggt an den Stroom Arno, de de Stadt in twee Hälften deelt. De Ooltstadt liggt an dat rechte Arno-Över, woneem in de Antike de Stadt Pisae legen hett. De fröheste Överlevern vun disse Stadt geiht op dat Johr 225 v. Chr. torüch, as en röömsche Armee an dissen Oort an Land gahn is. Bekannt is Pisa aver ok as Universitätsstadt. Ruchweg de Hälft vun de Inwahners sünd Studenten. An de Universität Pisa hett fröher ok al de beropene Astronom un Physiker Galileo Galilei (1554-1642) arbeit. Sien Huus kann een sik ok vundaag noch in de Ooltstadt vun Pisa ankieken. En wieteren Söhn vun de Stadt Pisa weer Leonardo Fibonacci (~1180-1241), de as een vun de bedüdensten Mathematikers vun’t Middelöller gellt. |
| Februar 2010: | |
| Graofschopper plat is de verzamelname veur de dialecten van de Graofschop Benthem in de Duutse dielstaot Nedersaksen. Dizze dialecten heurt bi’j de Westfaolse groep van ’t Platduuts. Mit name de taalkundige Arnold Rakers hef ’t Graofschopper plat bestudeerd en vastelegd.
Daoras de revier de Vechte löp, nuumt ze de spraoke Waterplat. Det liekt stark op ’t Vechtdals van de Nederlaandse pervincie Oaveriessel. ’t Verkleinwoord vörmt ze mit -ie(n). Zo drag de oldste bewaord ebleven schoele van de Nedergraofschop (’t noordelijke diel van de Graofschop Benthem) de name ’het Schöltien' (in Wielen). |
 De Epilepsie, de mitünner ok as Fallsucht betekent warrt, is en Krankheitsbild ut de Neurologie. Dorvun snackt een, wenn de Patient tomindst een Rammanfall dörmaken deit. En Rammanfall kann en klore Oorsaak hebben, as’n Vergiften, en Stroomslag oder en Sweer. Man, jüst so kann en Rammanfall ok spontan kamen ahn sünnern Grund. För de Diagnoos warrt en EEG maakt. De Medizin ünnerscheedt vele verschedene Orden vun Epilepsien, de ünnerscheedlich swore Utwirken hebbt. Eenige gaht vun sülvst wedder vörbi, annere künnt de Levensduer verkörten un de Levensgööd bannig minnern. Tomeist warrt versöcht, de Rammanfäll mit Heelmiddels (Antikonvulsiva) to ünnerdrücken. In swore Fäll kann en epilepsiechirurgischen Ingreep nödig warrn, bi den deelwies Bregengeweev wegnahmen warrt. |
| März 2010: | |
 Löss is ne eolies ofzetting van silt. Silt is de textuurfraksie met ne körrelgreutte dee tussen dee van zaand en lutum in ligt. Van samenstelling hef löss veurnoamelek siliciclastica (kwarts en andere silicoaten), moar et kan ok n klein betjen kleimineroalen hebben. Mangs is dat betjen groter ewodden vanof de tied van sedimentasie as gevolg van chemiese verwering. In et dagelekse sproakgebruuk wödt de benaming löss of Limburgsen klei mangsmoal ebruukt veur groanden dee bieveurbeeld veurkomt in Nederlaands Limburg, Belgisch-Limburg, langs den Veluwezoom bi-j Rheden en op et vlak bi-j Groosbekke zuudoostelek van Nimweage. Den Nederlaandsen löss hef ne kenmarkende gealrode kleure. |
 Dat Lord-Howe-Eiland is mit en Flach vun 14,6 km² en teemlich lütt Eiland, dat in de Tasmansee (’n Deel vun’n Pazifik) liggt un to dat Staatsrebeet vun Australien höört. Ümto gifft dat noch en poor lüttere Eilannen, de to de gliek nöömte Inselgrupp tosamenfaat warrt. Tostannen kamen is dat Land dör en Hotspot, wat en sünnere Oort vun Vulkanismus is. De See ümto is 2.000 m deep, in’t Tasman-Becken in’n Westen sogors bit 4.000 m. Dat Eiland sülvst besteiht ut Basalt. Wietaf vun annere Eilannen oder vun’t Fastland wiest dat Lord-Howe-Eiland sünnere tyypsche Orden an Deerten un Planten op. Siet 1982 staht ruchweg dree Veerdel vun’t Eiland ünner Naturschuul. In’t glieke Johr is de hele Inselgrupp dör de UNESCO in de List vun’t Weltnaturarv opnahmen worrn. Op dat Eiland leevt ruchweg 300 Minschen. |
| April 2010: | |
 Keulkes (Latiens: Brassica oleracea convar. oleracea var. gemmifera) wördn vuur t eerst in 1821 noabie Brussel ekweekt, en wör doarnoa al gaaw ne belangrieke weentergreunte in Europa. n Oorsproonkliken naamn is "choux de Bruxelles", wat nog aait in t Engelse Brussels sprout of t Zweedse brysselkål te zeen is. Keulkes wordt binn Europa vuural in Engelaand, Fraankriek, Neerlaand en België getn. Keulkes wordt in Neerlaand vuural in Zuud-Hollaand, Flevolaand, Zeelaand en Noord-Broabaant ekweekt. |
 Goldpeer is de Naam vun en Ornen mank de Insekten, in de 4.700 Orden weltwiet tosamenfaat sünd. Goldpeer hebbt twee Poren vun Flunken, de se unafhangig vunenanner bewegen künnt. Dordör sünd se in de Laag, gediegene Flaagmanövers to maken, as in de Luft stahn blieven oder op’n Slag ümtodreihn. Jemehr Maden bruukt Water to’n leven, so dat Goldpeer tomeist dicht an’t Water leevt. Dat gifft liekers ok Orden, de sik an de Tostännen in Moorrebeden mit’n sieten pH-Weert un wenig Suerstoff anpasst hebbt un blots in’t Moor levt. Goldpeer sünd Rövers, de sik jemehr Büüt bi’t Flegen fangen doot. De Oppers griept se sik mit jemehr Been. Freten doot se vör allen annere Insekten, wobi sik sünners de Heken ok faken as Kannibalen wiest: Se freet neemlich ok annere Goldpeer, mitünner sogor vun de egen Oort. |
| Mai 2010: | |
 De Kuunder (Nederlaans: Tjonger of Kuinder, Fries: Tsjonger) is een reviertien dat kotbi'j de Drentse greens leit, et lopt van zuudoost naor zuud-Frieslaand. Vrogger mondde de Kuunder uut in de Zuderzee bi'j et Overiesselse plakkien De Kuunder. Deur de anleg van de Ofsluutdiek en de Noordoostpoolder is de monding blokkeerd. Waeter uut de Kuunder komt sund die tied tot ofvoer via de Friese boezem, onder aandere deur de spuisluzen in Harlingen en et J.L. Hooglandgemael bi'j Stavoren. |
 Edgar Allan Poe weer en US-amerikaanschen Schriever ut dat 19. Johrhunnert, de bekannt worrn is dör sien Krimi-, Science-Fiction- un Horror-Geschichten. Poe hett fröh sien Öllern verloren un is dorüm vun John Allan un den sien Fro Francis groottagen worrn, den Naam Allan hett he later eerst annahmen. To Leevtieten hett Poe nich recht en Foot op’n Bodden kregen, vun wegen dat he mit Geldnoot to kämpen harr, un he sik bito noch dör sien Superee sien Roop toschannen maken dee. Liekers sünd de Warken, de he schreven hett hüüt veel acht, as to’n Bispeel The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket, wat vundaag as’n Vörlöper vun de Science-Fiction-Literatur ansehn warrt. Dat dat Leven dat nich jümmers goot mit em meent hett, spegelt sik ok in sien Warken wedder, as t. B. King Pest oder The Masque of the Red Death, in de he de Cholera-Epidemie vun 1831 verarbeit hett. To sien bekannsten Geschichten höört ok The Gold-Bug, de he op Sullivan’s Island spelen leet, woneem he bi’t Militär deent harr. Poe is in’t Öller vun 40 Johren doodbleven, kort nadem man em in’n verwohrlosten Tostand opfunnen harr. Wat vörfallen weer, is nienich rutkamen. |
| Juni 2010: | |
 n Appelsien is de vrucht dij aan appelsienenboom gruit en beheurt tou t geslaacht Sitrus. De appelsien wordt ien Nederlaand en Floandern voak ienvouerd oet Spanje. De appelsien verkleurt tiedens riepensprozes van gruin noar oraanje tou, môr sums worden de vruchten kunstmoateg oraanje kleurd. Bie bomen dij ien tropen gruien blift de vrucht gruin of gruingeel, ook as zie riep binnen. Dat komt deurdat man veur de oraanje kleur verlet het van kollere nachten, dij der nait binnen ien tropen. De kleur van de schil het gain ìnkelde ienvloud op smoak. |
 Bündnis 90/De Grönen sünd en politische Partei vun de Bundsrepubliek Düütschland, de sik 1993 ut de beiden Parteien De Grönen un Bündnis 90 tohopen slaten hett. Wiel dat Bündnis 90 eerst 1990 to de Tiet vun de Wenn in de DDR entstahn is, sünd De Grönen al in de 1970er Johren in de Bundsrepubliek ut verscheden Börgerbewegen tostannen kamen. Politisch staht se vör allen för Ümweltschuul un den Utstieg ut de Atomenergie. Se sett sik wieter för en multikulturelle Sellschop un de Börgerrechten in un ünnerstütt t. B. dat Achten vun gliekgeslechtliche Levenspartnerschoppen. 1985 weern De Grönen in Hessen to’n eersten mol in en Regerenskoalitschoon in Landdag. Joschka Fischer is dormols Ümweltminster worrn un dormit de eerste gröne Minister överhaupt. |
| Juli 2010: | |
 't Äärdvärken (van 't Afrikaanse woord aardvark, Latien: Orycteropus afer) is een vremdsoortig zoogdier dät veurkump in zwat iel Afrika, in 't zuden van de Se-ara. Ondanks de näme is 't äärdvärken gien femilie van 't värken, mä is nauwer verwant an dieren as de olifanten, zeekoen en klipdassen. 't Is de ienigste overlèvende vertegenwoordiger van de orde van de buistandigen (Tubulidentata). |
 De Gregoriaansche Klenner is de Klenner, na denn vundaag in den gröttsten Deel vun de Welt de Tietreken aflest warrt. Torüch geiht de op den Paapst Gregor XIII., de em Enn vun’t 16. Johrhunnert utklamüstern laten hett. De Grund leeg in de tonehmen Problemen mit dat Fastleggen vun’n „richitgen“ Dag för de Oosterfier na den Juliaanschen Klenner, de to de Tiet noch gellt hett. Na denn weer aver dat Johr ölven Minuuten länger as dat astronoomsche troopsche Johr, so dat de astronoomsche Fröhjohrsanfang all 130 Johren üm een Dag na vörn schaven weern. Christopherus Clavius hett dorüm de Order kregen, en ne’en Klenner uttofinnen. He hett sik dorbi tomeist an de Vörslääg vun den Astronom Aloisius Lilius hollen. De Reform weer in’t Johr 1582 maakt, wobi teihn Daag eerstmol utlaten worrn sünd, üm wedder op’n richtigen Dag to kamen. Dör ne’e Regeln för de Schaltjohren is dorbi ok de Läng vun’t Johr nee fastleggt worrn. |
| August 2010: | |
| ’t Swieniegeltje was een literair tiedskrift veur skrieveri'je in de verskillende Nedersaksische/Platduutse dialecten, det van 1954 töt 1959 in Knoal uutegèven weur bi'j J.A. Eerelman. Onder de (wisselnde) redacteurs waren Willem Diemer, Jan Niehoff, Arnold Rakers, Gerard Vloedbeld, Simon van Wattum en Harm Werners. In ’t Swieniegeltje stunden gedichten, verhalen, opstellen, teniel, liedties, boekbesprekings en ummezettings. Ok de bekende/beruchte Vosbergenspelling stund as eerst in dit boek vermeld. |  De Lakota sünd en noordamerikaansch Indianervolk, dat to de Spraakfamilie vun de Sioux rekent warrt. Dat Stammrebeed vun de Lakota leeg in’t 19. Johrhunnert twüschen de Strööm Missouri, Little Missouri un Platte, wat Deelen vun de hüütigen US-Bundsstaten Noord-Dakota, Süüd-Dakota un Nebraska inslutt. De Middelpunkt vun jemehr Rebeet weern de Black Hills in Süüd-Dakota, de as Sitt vun jemehr Geisters ansehn weern un dorüm as hillig gelln. Dat Volk ünnerdeelt sik vundaag in söven Stämm. As jümmer mehr witte Siedlers in dat Land vun de Lakota kemen, geev dat Striet un Schandaal, faken ok verbunnen mit Oppers op beide Sieten. Dat töög sik hen bit 1868, as de Fredensverdrag vun Fort Laramie slaten worrn is. Dorbi is de Grote Sioux Reservatschoon tostannen kamen un de US-Soldaten müssen sik torüch tehn. |
| September 2010: | |
 Den könning is noa keizer den heugsten vörsteleken titel, en mit dizzen titel wöd et (mannelek) stoatsheufd van n könninkriek angeduud. Den vrouweleken geliekweerdegen name is könningin. Mangs wödt n könninkriek monarchie eneumd. Weliswoar is n könninkriek ne monarchie, moar neet iedere monarchie hef nen könning of könningin as stoatsheufd: in Monaco en Liechtenstein wöd den betrekking van stoatsheufd woar-enommen deur nen vörst en in Luxembarg deur nen groothartog. |
 De Pubertät (vun lat. „Mannborkeit“) is de Afsnitt vun de Adoleszenz, in de junge Lüüd geslechtlich riepen doot un in den sik jemehr Lief in en utwassen Tostand entwickelt. De Pubertät geiht los, wenn de Lief anfangt in gröttere Mengde Sexualhormonen to produzeeren, wat bi Jungs vör allen dat Testosteron is un bi Deerns dat Östrogen. Dör disse Hormonen warrt de Entwickeln vun de Geslechtsorganen mit dat Teel vun de Geslechtsriep stüert: Bi Deerns entwickelt sik de Bost un dat kummt to’n eerste Menstruatschoon un later ok to’n eersten Eisprung (Ovularche). Bi Jungs warrt in de Klöten nu de eersten Spermien produzeert, de ’n beten later den „Samenafgang“ (Ejakularche) utlöst. Bi Deerns in Düütschland löpt de Pubertät ruchweg twüschen 10 un 18 Johren af un bi Jungs twüschen 12 un 20 Johren. Man, vun Minsch to Minsch kann dat mitünner düchtige Ünnerscheden geven, as dat Insetten vun de Pubertät vun verschedene Saken afhangt, as genetische Fakters, Nehren, Gesundheit oder ok dat soziale Ümfeld. |
| Oktober 2010: | |
 Donar, ook vake Thor eneumd, (Ooldnoors: Þōrr, Þunarr; Ooldengels: Þunor, Þūr; Ooldsassies: Þunær; Freesk: Tonger, Ooldneerlaands: Donar; Ooldhoogduuts: Donar; Proto-Germaans: *Thunaraz) is n roodhöarigen en roodböardigen god van n doonder en beskoarmhear van Midgoard in de Germaanse mythologie en t Germaanse headendom en de verwaante geleuwe: Noors headendom, Angelsassies headendom en vastelaandsheadendom. De meeste van de nog bekeande verhaaln dee't met Germaanse mythologie te maakn hebt, neumt Donar, of dreeit um Donar. Donar was nen völle anbeedn god van de oolde Germaann vanof de euldste nog bestoande geskriftn van de inheemse Germaanse stämme töt an doezend joar later in de tied van de Noormänne. Donar wör völle an erop vuur beskoarming op verskeaidene vuurwoarpn dee't van verskeaidene Germaanse stämme eveundn zeent. Kleaine oetvoerings van Donar's hamer Mjöllnir wördn as sierroad n oetdagend teekn van headendom tiedns de kerstening van Skandinavië. |
 Sparta weer in de Antike de Hööftstadt vun den glieknöömten Staat un vun dat Land Lakonien op’n Peloponnes in Grekenland. Se leeg nich wiet weg vun den Stroom Eurotas in de Utlöpers vun de Taygetos-Bargen. To ehr Hoochtieten, so üm 600 v. Chr. rüm, leven in de Stadt bit to ruchweg 50.000 Minschen. Grünnt worrn is de Stadt Sparta üm 1104 v. Chr. vun de Doriers, de to de Tiet na Lakonien kemen un sik toeerst bit an’t rechte Över vun’n Eurotas fastsetten künnen un later denn en grote militäärsche Macht worrn sünd mit veel politisch Gewicht. Dat geev jümmer wedder Krieg, üm dat Land un de Macht to hollen. In’n Peloponnes’schen Krieg (431 – 421 v. Chr.) föhr Sparta den Bund vun’n Peloponnes to’n Sieg gegen den Attischen Seebund ünner dat Regeer vun Athen un harr denn dat Seggen in’t olle Grekenland. In’t Johr 377 v. Chr. is de tweete Attische Seebund grünnt worrn, un dat güng langsom bargdaal mit Sparta. Dör de anduern Kriegen geev dat bald nich mehr noog Mannslüüd un so weer dat to Enn mit de Macht vun Sparta. |
| November 2010: | |
 Et Nationaol Park De Weerribben is een 35 km² groot park in Nederlaand, dat grotendiels in hanen is van Staotsbosbeheer. Et nationaole park is op 17 jannewaori 2007 uutbreided mit et gebied De Wieden dat in et zuden d'r van leit en grotendiels in hanen is van Netuurmonementen. Tegere mit park De Wieden vormen ze et Nationaole Park Weerribben-Wieden i.o. dat 100 km² groot is. Tegere bin ze ien van de belangriekste moerasgebieden van Europa. De planning is dat d'r nao twie jaor de definitieve instelling van et park volgt. Dit nationaole park leit in de Overiesselse gemiente Stienwiekerlaand. |
 Coleman Hawkins weer en US-amerikaanschen Jazz-Musiker, de vun 1904 bot 1969 leevt hett. Siene Instrumenten weern dat Tenorsaxophon un de Klarinett. Wohrhaftig warrt he as de „Vadder“ vunt Tenorsaxophonspeel ansehn un weer blangen Lester Young en vun de eersten Saxophonsolisten mit en egen Stil. De Karn vun sien Wark is 1939 bit in de fröhen 1940er Johren tostannen kamen. Man, al in de 1930er Johren weer sien Stil Vörbild för annere Muskanten as Ben Webster oder Chu Berry. Later stünnen hele Generatschonen ünner den Influss vun siene Musik, wat in de Biografie vun Teddy Doehring as „Hawkins-School“ beschreven warrt. |
| Dezember 2010: | |
 Oljoar vaalt op 31 dezìmber en markeert de ôfsluten van t gregorioanse klìnderjoar en t begun van t nije joar, dit wordt vaaierd mit nijjoarsdag. Oljoar wordt in de westerse kultuur van de 21. aiw vaaierd mit vuurwaark en champagne en in Nederlaand voak ook mit euliebollen en appelflappen. t Ôfsteken van vuurwaark is ontstoan deurdat de Chinezen geleufden dat t ôfsteken van vuurwaark de kwoade gaisten zol verjoagen. |
 En Orgel is en Musikinstrument ut de Klass vun de Aerophonen. Dat heet, dat hier de Toon anregt warrt dör dat Anblasen vun so nöömte Tungenblööd, de dordör to’n Swingen bröcht warrt. Speelt warrt dat de Orgel över Tasten, wobi de Toonhööch un de Klangfarv (Registers) ännert warrn künnt. De Toon warrt in de Orgelpiepen tüügt. Tomeist sünd Orgeln grote Apparaten, de veel Platz bruukt. Man finnt jem dorüm vör allen in Karken, woneem Orgelspeel begäng is, as ok in Kunzerthüüs. Mitünner gifft dat ok Privatlüüd, de en Huusorgel hebbt. Orgeln gifft dat al siet de Antike, sünd aver vör allen in’t Barock un in de Romantik in jemehr hüütige Form bröcht worrn. |
| Januar 2011: | |
 Et Markermeer (ok wel: Hoornse Poolder of Zudelik Iesselmeer) is een groot meer van omdebi'j 700 vierkaante kilemeter. Et meer leit tussen Noord-Hollaand, Flevolaand en et (Noordelike) Iesselmeer in. Op de meerste plakken het et meer een diepte tussen de twie en vier meter. Et meer is vernuumd naor et schiereilaand Marken, dat in et zuudwesten van et meer leit. Eerst weren der plannen om et meer in te poolderen in et ruum van de Zuderzeewarken, mar die plannen bin stopzet. Omdat et Iesselmeer en et Markermeer overbliefsels bin van de Zuderzee en de meren eins een gehiel vormen is et Zudelik Iesselmeer een betere naeme veur et meer. |
 En Containerschipp is en Frachtschipp, dat för den Transport vun Containers insett warrt. Moderne Containerscheep künnt vundaag mehrere dusend TEU an Fracht opnehmen. Ruchweg 90 % vun’t weltwiet hannelte Stückgoot warrt vundaag mit Containerscheep transporteert. För’n Ümslag vun de Göder sünd Havens mit sünnere Reedschoppen as Containerbrüchen nödig. As de Containerscheep aver jümmer grötter warrt, tekent sik af, dat de Seehannel jümmer mehr vun grote, zentrale Containerhavens lopen deit, de in de Laag sünd, disse Reedschoppen vörtohollen. De gröttste düütsche Containerschipp-Reederee is de Hapag-Lloyd mit Sitt in Hamborg. |
| Februar 2011: | |
| Graofschopper plat is de verzamelname veur de dialecten van de Graofschop Benthem in de Duutse dielstaot Nedersaksen. Dizze dialecten heurt bi’j de Westfaolse groep van ’t Platduuts. Mit name de taalkundige Arnold Rakers hef ’t Graofschopper plat bestudeerd en vastelegd.
Daoras de revier de Vechte löp, nuumt ze de spraoke Waterplat. Det liekt stark op ’t Vechtdals van de Nederlaandse pervincie Oaveriessel. ’t Verkleinwoord vörmt ze mit -ie(n). Zo drag de oldste bewaord ebleven schoele van de Nedergraofschop (’t noordelijke diel van de Graofschop Benthem) de name ’het Schöltien' (in Wielen). |
 Gold is en cheemsch Element, dat to de Övergangselementen höört. Sien Naam hett dat vun sien gele Klöör. Gold weer een vun de eersten Metallen, dat vun Minschenhand bearbeit worrn is, wat nich toletzt ok doran liggt, dat dat schön week is un sik dorüm mechaansch goot bearbeiden lett. Butendem is Gold as Eddelmetall bestännig gegen Korrosion. Gold hett vele Anwennen. Bekannt is dat vör allen as Smuck- un Müntmetall un hett ok ’n grote Bedüden för’n Hannel. Ok för Legeeren – sünners mit Sülver un Kopper – speelt Gold en grote Rull. De künnt veel verschedene Klören hebben un laat sik ok bannig goot bearbeiden. As tosätzlich go’en Leider warrt Gold geern in de Elektronikindustrie insett un warrt wegen sien Egenschoppen as Reflekter in de Optik bruukt. |
| März 2011: | |
 Klingon (oetsproak in Klingon: thlIngan Hol), is ne sproak dee deur de biej mekoar edachte Klingons in de Amerikaanse SF-riege Star Trek sprökn wordt. De sproak is verzönnen duur Marc Okrand. Hee wol t heelmoal oeteards maakn, en doarumme hef hee d'r n antal vreamde dinge in zet dee'j duur mekoar enömn nich völ in de eardse sproakn veendn könt. De earste klankn van t Klingon warn t öntwarp van akteur James Doohan veur Star Trek: The Motion Picture, en dit was dus ok n earsten film woarin t Klingon te heurn was. In de veurige oetgaawn sprökn de Klingons aalmoal Engels. Noadet n film oetköm hef Marc Okrand de sproak oetbreidt noar ne volledig opzikzölfstoande sproak. |
 Berthe Morisot weer een vun de bedüdensten Malersches ut dat 19. Johrhunnert. De Französin stamm ut en rieke Familie mit hoog Ansehn un weer in de 1860er Johren en Schölersche vun Camille Corot. Den sien Stil hett se aver aflehnt un wenn sik den Impressionismus to. Se weer goot befrünnt mit den Maler Édouard Manet, de ehr twüschen 1868 un 1874 mehrfack maalt hett. Se hett sik in de Maleree op Manet tobewegt, wohr sik togliek aver ehrn egenen sülvststännigen Stil, in den se Weert legg op de graafschen Middels un op en milden Utdruck vun Geföhl. Geern hett se Familienszenen un Porträts vun Fronslüüd oder Kinner maalt, man ok Landschoppen, sünners an de Küst, hett se veel dorstellt. |
| April 2011: | |
| De Orde van de aarme ridders van Kristus en van de Tìmpel van Solomon (Latain: Pauperes commilitones Christi Templique Solomonici), ook de Tìmpelders (Fraans: les Tempeliers) of de Tìmpelridders, wazzen ien begunnen n Reumskatholieke ridderorde dij ien tied van de kruustochten n hillege oorlog vouerden om t Hillege Laand. t Beston zowel oet mìnsken van de adel (eerste stand) as oet munneks (twijde stand), entegen de maiste kruusvoardersordes. De orde wör oprichten doan om en bie 1120 noa aanlaaiden van de eerste kruustocht van 1096 en het sikkom 2 aiven bestoan. De keern van de tìmpelders was ien Zuudfrankriek ien wat nou vernuimd is as Languedoc ien de regioon Languedoc-Rousillon. |  De Bremer Münten sünd Münten, de in de Tiet vun’t 9. Johrhunnert bit 1872 in un dorna noch vun’t Düütsche Riek för Bremen rutgeven worrn sünd. De Münthoheit hett in de Stadt Bremen wiel dat Middelöller blots de Arzbischop hatt. Dat Recht Münten to slahn weer vun’n Kaiser rutgeven. De Stadt hett dat Müntregal in’t Johr 1541 överdragen kregen. Dorto weer later denn Müntrecht to seggt. Toeerst weern blots Pennige ut Sülver präägt, later kemen annere Münten dorto as de Witte, de Scherf oder de Groten un noch vele annere mehr. Na dat Johr 1872 künnen Bremer Münten ok na de Geldsoort vun’t Düütsche Riek präägt warrn. |
| Mai 2011: | |
 Den Saksenspegel is n rechtsbook uut de 13de eeuwe woarin ridder Eike van Repgow et geweunterecht in Saksen beskref. Den skriever van den Saksenspegel, den Saksiesen ridder Eike van Repgow, hef dit book dizzen name egoaven, zoas blik uut et vri-j vertaalde, beriemde veurweurd (Vorrede in Reimparen) dat in éne van de ofskriften steet dee tot uns bunt ekommen. Tot op den dag van vandage goat ze doarvan uut dat et veurweurd op riem later is too-evoogd deur iemand den net döt as-of e Eike van Repgow is. |
 Dat Rad is een vun de Milensteen in de Historie vun’t Utfinnen. In sien eenfachste Form is en Rad nix anners as en runne Schiev mit’n Lock in de Mitt, dör dat en Ass steken warrn kann. Dordör entsteiht en beweglich Deel, dat so in de Natur keen Vörbild hett. Lange Tiet weer vermoodt, dat dat Rad üm 4.000 v. Chr. vun de Sumerer utklamüstert worrn is, man, wohrschienlich is dat Kunzept an verschedene Öörd gliektietig opdeckt worrn. Dat Rad warrt op verscheden Wiesen bruukt, so as Helpsmiddel bi’n Transport (t. B. Wagen) oder as Bodeelen in Maschienen (ü.a. Tähnrad, Schüffelrad oder Talje). |
| Juni 2011: | |
 ’t Waols is een Romaonse taal die ze praot in België, Fraankriek en ’t noordoosten van de Amerikaanse staot Wisconsin. De Fraanse Gemienschop van België erkent ’t Waols as endogene (daor ontstaone) regionaole taal. ’t Wördt in België espreuken in ’t grootste diel van ’t Waolenlaand. D’r bint vier heufdindielings in de Waolse dialecten en een standaard (schrief)vörm. Naor de sprekers van ’t Waols kuj verwiezen as Waolen, mar umdet dizze term in de eerste plaatse slat op alle inwoners van Wallonië, gebruukt ze meer en meer de term wallonophone (walon-cåzant in ’t Waols). |
 Steffi Graf is en ehmolige un de wohrschienlich bekanntste Tennisspelersche vun Düütschland. Ehr grote Tiet füng Enn vun de 1980er Johren an un duer bit Enn vun de 1990er Johren. Se harr wiel ehr Profi-Loopbahn bannig veel Spood un domineer kloor dat Tennis vun de Fronslüüd: 377 Weken lang stünn se an de Spitz vun de Tennis-Weltranglist. Bit hüüt is se ok de eenzige, de den Golden Slam wunnen hett. Vele beropene Gegners hett se in’n Verloop vun de Johren achter sik laten, dorünner Naams as Martina Navrátilová, Monica Seles oder Gabriela Sabatini, mit de se faken uk Dubbel speelt hett. Na ehr Loopbahn hett se den Tennisspeler Andre Agassi heiraat, mit den se twee Kinner hett. Se hett de Stiftung „Children for Tomorrow“ grünnt un leevt vundaag in Las Vegas. |
| Juli 2011: | |
 n Drum & Bugle Corps (meestieds of ekortt tot Drumcorps) is nen groep marsjeernde muzikaantn (te vergeliekn met nen showband) den at besteet oet kopperbloazers, slagwoarkers en vlagnmeakns. Disse bands beent t bekeandst en meest verspreaid in Amerika en Kannada, mear t is ook oawer eweeid noar (deeln van) Europa en Azië. Drumkorpsn beent organisasies dee at neet oet beent op finansjele weenst. Ze doot met an wedstriedn, optochn, festivals en aandere publieke angeleagnheedn. Vuur de Amerikaanse topkorpsn is dr, ofhaankelik van n boond woer at ze lid van beent, ne leaftiedsbeteuning, woerduur de leedn aait tusken de 14 - 22 joar mut wean, mear aandere boondn loatt ook junger en eulder too. Boetn Amerika is dr gin leaftiedbeteuning. |
 Mit Ultravigelett warrt en sünner’t Rebeet vun’t elektromagneetsche Spektrum betekent, dat twüschen dat sichtbore Licht un de Röntgenstrahlen liggt. De Beteken bedüüt „achter dat Vigelett“, wat de Klöör an’t een Enn vun’t sichtbore Spektrum is. Ultravigelett-Licht bargt veel Energie, de aver afhangt vun de Bülgenläng. Dorüm warrt technisch noch wat fiener ünnerscheedt in UV-A, UV-B, UV-C, Vakuum-UV un Extrem-UV. UV-Strahlen kamt to’n Bispeel in’t Sünnlicht vör un künnt över längere Tiet Sünnbrand maken. Vun de UV-Strahlen kamt ok de brune Klöör vun de Huut, vun wegen dat dör de Strahlen dat Billn vun Melanin utlöst warrt, wat dat Geweev vör de UV-Instrahlen schulen deit. As Dekoratschoon in’n Düstern warrt af un to Swartlichtlampen bruukt. Dat is nix anners as UV-A-Licht. |
| August 2011: | |
 't Zwols is 't stadsdialect van de Aoveriesselse eufdstad Zwolle. 't Be-eurt töt de Sallaanse dialectgroep, die weer diel uutmaakt van 't Nedersaksisch. Kenmärkend veur 't Zwols is 't vörtlaoten van de h (wat ook in de umringende gebieden veurkump, töt in 't Urkers) en de bri'jende (Franse) uutspraak van de r (typisch veur stadsdialecten, kump värder onder andere veur in 't Kampers, Dèventers en Zutfens). Zwollenären wörren/wieren in de umliggende dörpen dan ook bri'jbekken enuumd. Een riempien dät ze onder de rook van Zwolle wel gebruken, gaot: Bri'j, brood en proemen, kunt de Zwolsen niet noemen. Naodät de Amerikaanse taalkundige William Shetter deur de Nederlaanse taalkundige G.G. Kloeke met-eneumen wier naor Zwolle, skreef e 't artikel "Phonemics of the Zwolle Dialect: Synchronic and Diachronic", dät in 1958 verskeen in Language, 't miest gezagebbende tiedskrift op 't gebied van de taalwetenskoppen. |
 Dat ZDF (hoochdüütsche Afkörten för dat Tweete Düütsche Feernsehn) is en apentlich-rechtliche Feernsehanstalt in Düütschland, de an’n 1. April 1963 ehrn offiziellen Bedrief opnahmen hett. De Studios vun’t ZDF weern to Anfang noch in Eschborn ünnerbröcht, tögen na een Johr aver na Wiesbaden üm. Siet 1984 sünd all Afdelen vun de Feernsehanstalt tosamen in Mainz ünnerbröcht, woneem siet de 1970er Johren de Sitt vun’t ZDF is. An de Spitz vun’t Gewarf steiht de Intendant, wat siet 2002 Markus Schächter is. Finanzeert warrt dat ZDF över de Geböhren, de dör de GEZ intogen warrt. Dorvun kriggt de Senner ruchweg 26 %. Blangen jemehr Hööftprogramm driggt dat ZDF tosamen mit annere Senners Programmen as t. B. 3sat, ARTE, KI.KA oder Phoenix un is mit tosätzliche fre’e Kanaals in’t digitale Feernsehn vertreden. |
| September 2011: | |
 Een sprenge of sprengbeke is een beke die deur mensen egraven of verleg is. Sprengen kommen veul veur op de Veluwe en wödden gebruuk veur de andrieving van watermeules, veur 't maken van pepier en/of 't gebruuk van water veur de wasseriejen. Sprengen wödden emaak deur een gat te graven in de helling van een bulte totda-j bie de grondwaterspiegel zit. Uut disse sprengkop streump dan 't bronwater deur een kenalenstelsel naor de gewunste plaatse. Vake wödden sprengen evormd uut meerdere sprengkoppen. |
 Chile is en Staat in Süüdamerika, de in’t Johr 1818 sien Unafhangigkeit kregen hett. Vörher weer dat en Kolonie vun Spanien. De Oorinwahners vun Chile weern indiaansch. De meisten Indianers in’t Land höört to dat Volk vun de Mapuche. Politisch hett dat Land veel Kriegen beleevt, as den Salpeterkrieg oder den Börgerkrieg vun 1891. En düstern Afsnitt in de chileenschen Historie weer de Diktatur ünner Augusto Pinochet vun 1973 bit 1990, ünner den sien Regeeren eenige dusend Lüüd doodmaakt worrn oder verswunnen sünd. Dat Land liggt to’n gröttsten Deel in de Bargkeed vun de Anden an de Pazifik-Küst, wat en Grund dorför is, dat dat Land in de Historie jümmer wedder mit starke Eerdbeven to kriegen harr, dorünner dat vun 1960 bi Valdivia, wat bit hüüt dat dullste Eerdbeven weer, dat op de Eer je meten worrn is. Dat letzte starke Beven hett 2010 groten Schaden maakt. |
| Oktober 2011: | |
| Et Enkhuzens is et dialekt van de Noord-Hollaandse stad Enkhuzen. Et Wödt ezeen as n West-Frees dialekt, maor hef wal n heel eigen karakter. Et Enkhuzens is naomelek op 'n antal punten veul beholdener as de dialekten in de naobi-je umgaevink van de stad.
De aparte kenmarken van 't Eilaand-West-Frees bunt de uutspraoke van ie veur "ij" en uu veur "ui". Kenmarken, dee ok typies bunt veur et Enkhuzer dialect. Net as in et Tessels en et Wierings sprekt leu in Enkhuzen van diek, tied, muus en duuf. De umrengende darpen gebruukt vormen as duif en taid (of toid). Et aparte karakter van et Enkhuzens löt zich histories verklaoren. As olde, umwalde stad was Enkhuzen n eslotten centrum, dat veural in de Golden Eeuwe tot grote bleuj kwam. Nao dizze golden tied raken et staedjen in verval en in ofzundering van de rest van et laand. Vergeliekbaor met vissersplaetse as Urk en Volendam (met de alderbastend aparte dialekten Urkers en Volendams). Op bepaolde punten wik 't Enkhuzens van de aandere Noord-Hollaandse dialekten of, dusdäoneg, dat onderzeukers n invlood van buutenof vermood. Dit zol dan et oosten van Nederlaand waen, waor Nedersaksische dialekten wodt esprokken. |
 Franz Liszt weer en vun de bedüdensten Komponisten un Klavierspelers vun dat 19. Johrhunnert. Boren weer he 1811 in den ungaarschen Deel vun’t dormolige Kaiserdom Öösterriek. Al mit söven Johren hett sik dat „Wunnerkind“ sülvst de Noten bibröcht un kreeg ok al fröh dat Klaveerspelen lehrt. Liekers weer he to Anfang vun annere bedüden Komponisten ut de Tiet nich hooch acht. Liszt is wiel sien jungen Johren veel reist un rümkamen, eh he in Weimar Kapellmeester worrn is. Vundaag tellt Liszt sien Warken to en Mielensteen in de Historie vun de Klaviermusik. He hett de dormols traditschonelle Speelwies ännert un nee prägt. Sien Hööftwark warrt to de „Needüütsche School“ torekent. Sien Samtwark ümfaat wiet över hunnert Klavierkompositschonen un tosamen nochmal wiet över hunnert Chor- un Orchesterwarken, Melodramen, Orgelstücken, Kamerkonzerten un männig mehr. |
| November 2011: | |
| De Oosters-Orthodoxe Karke of de Orthodoxe Karke (officieel: de Orthodox-Kattelieke Karke) ziet heurzels as vortzetting van de iene, heilige, kattelieke en apostolische Karke die deur Jezus Kristus en zien apostels opricht is, zoe'n 2.000 jaor weeromme. De Griekse naeme 'orthodox' betekent letterlik 'rechtgeleuvig', 'et waore geleuf behooldend' en 'juuste leer', en wodt in die zin ok wel bruukt as synoniem veur 'rechtzinnig' of 'streng in de leer'.
Disse Karke vormt de groep Chalcedonenzische Orthodoxe Karken: Karken die de leer van et koncilie van Chalcedon volgen. Et woord orthodox betekent taelkundig 'juuste anbidding' en 'juuste leer', en wodt in die zin ok wel bruukt as synoniem veur 'rechtzinnig' of 'streng in de leer'. In die zin wodt et ok veur protestaanse groepen en stromings binnen et kattelicisme bruukt. |
 De Stadt Esens liggt in Landkreis Wittmund in Neddersassen un hett hüüt knapp 7.000 Inwahners. De Oorsprung vun Esens reckt torüch bit ruchweg in’t Johr 800. Dat eerste mol duukt de Oort 1310 in en Oorkunn op. Lange Tiet weer Esens de Hööftoort vun’t Harlingerland, dat ok lange Tiet na’t Vereenigen mit Oostfreesland noch egenstännig bleven is. As dat Rebeet an Preußen gahn is, güng dat aver vun 1744 an bargdaal mit den Oort, bit sik in’t 20. Johrhunnert mit den Tourismus ok de Weertschop entwickeln de. De Inwahnertall vun Esens is in de Nakriegstiet düchtig anstegen dör de Flüchtlingen to de Tiet. Meten an de Inwahnertall is de Stadt liekers vundaag een vun de lüttsten Städer in Oostfreesland. |
| Dezember 2011: | |
| n Nijjoarsrollechie is n oprold kniepertje dij eten wordt om en bie nijjoar. Van oldsheer was t n tradietsie om rollechies pas noa de joarwizzelen te eten, maor tegenswoordig worden zai, net as kniepertjes, al vanaof kearst af aan eten. De gedachte achter t eten noa de joarwizzelen is dat t nije joar nog onbekend was en dat t olle joar uutvaauwen was (as kniepertje).
Vrouger wuiren der ook hoorntjes van maokt, maor dij worden tegenswoordig bienoa nait meer maokt, veuraal ook deurdat kniepertjes ien grote getoalen maokt worden kinnen, o.a. bie deur kearkgemainschoppen, en rollechies voak kant-en-kloar ien de supermaarkt tou koop binnen, binnen de hoorntjes wat op achtergrond kommen. |
 De vun Roald Amundsen leit Fram-Expeditschoon weer en norweegsch Antarktisexpeditschoon, de eerstmals bit to’n Süüdpool kommen is. In de Johren van 1910 bit 1913 is Amundsen mit de Fram, de all tweemal in de Arktis insett wurrn weer, in de Bucht vun de Wale, wo he Reeschopp un Hunnen an Land broch un sien Winterquartier upslahn dee. Vun dor truck he mit Hunnenschledden vun sien Basis Framheim ut to’n Süüdpool, de he an’ 14. Dezember 1911, 35 Daag vör sien Konkurrenten Robert Falcon Scott vun de britisch Terra-Nova-Expeditschoon, erreicht hett. Dormit harr he dat „Rennen um den Pool“ wunnen.
|
| Januar 2012: | |
Et Markermeer (ok wel: Hoornse Poolder of Zudelik Iesselmeer) is een groot meer van omdebi'j 700 vierkaante kilemeter. Et meer leit tussen Noord-Hollaand, Flevolaand en et (Noordelike) Iesselmeer in. Op de meerste plakken het et meer een diepte tussen de twie en vier meter. Et meer is vernuumd naor et schiereilaand Marken, dat in et zuudwesten van et meer leit. Eerst weren der plannen om et meer in te poolderen in et ruum van de Zuderzeewarken, mar die plannen bin stopzet. Omdat et Iesselmeer en et Markermeer overbliefsels bin van de Zuderzee en de meren eins een gehiel vormen is et Zudelik Iesselmeer een betere naeme veur et meer. |
 En Synthesizer is en elektroonsch Reedschop to’n Tügen vun künstliche Töön. Disse so nöömte Klangsysthees warrt al siet en poor Johrteihnten in de moderne Musik insett, man ok Spraak kann mit Synthesizers künstlich tüügt warrn. Vörlöpers vun de hüütigen Synthesizers weern de Elektrophonen, de in de 1940er Johren utklamüstert weern. De eerste speelbore Synthesizer is 1964 vun Robert Moog boet worrn. To de Tiet künnen de Instrumenten blots een Toon to Tiet spelen. Polyphone Synthesizers kemen Mitt vun de 1970er Johren op. Mit Opkamen vun’t digitale Klangtügen hebbt de Reedschoppen en groten Sprung maakt, wat 1979 mit Inföhren vun’t Sound-Sampling noch mol bannig verbetert weer.
|
| Februar 2012: | |
 Nen zwöpslag (mangs ook t Engelse whiplash, oet esprökn as ['ʋɪplɛʃ]) is n klacht an n nekke en de rugge duur n oongelukke met voortuuge, of van ne aandere plötslinge gebuurtenisse woerbie't t heuwd met nen zwieperd hen en wier eskudt wörd, net t oeteande van ne zwöppe. Wat leu deankt at nen zwöpslag eankelt met (t beweagn van) n nekke te maakn hef. Vake wörd dr dan vergetn det an n nekke ook nog t heuwd vaste zit, den't inweandig ook nen bestn plear krig. Duur dit te vergetn keump dr ook verskil in wodöanig at aandere klachten nóa nen zwöpslag verkloard wordt. Preuwe met deers hebt vake oetweezn det nen zwöpslag harsenskade en harsenfaaln töt gevolg hef, zoonder at t heuwd wat raakt, of duur t een of t aander eraakt wörd. Disse harsenskade, wat ontsteet duur versnellingskrachten, neumt de gelearde leu diffuse axonale skade. Nen zwöpslag is dus ook te zeen as de beweaging van n nekke met doar nog bie alle skade dee'j kriegn köant an n nekke en t zinnuwstelsel. |
 De Sabbat (hebrääsch: שבת) is in’t Jödendom de sövente Dag in de Week, an den keen Arbeit doon warrn schall. Woans de Dag begahn warrt kann aver teemlich ünnerscheedlich wesen. Wiel to’n Bispeel orthodoxe Jöden an den Dag nix doot, wat na de Halacha as Arbeit ansehn warrt, wiel konservative Jöden sik minner dull an en Reeg vun Vörschriften ut de Halacha hollen doot. Annere överlaat dat deelwies de Lüüd sülvst, wat se ut den Sabbat maken doot. Anfangen deit de Sabbat an’n Freedag, wenn de Sünn ünnergeiht. To Enn is de ruchweg 25 Stünnen dorna. De orthodoxe Wies den Sabbat to fiern steiht in de Tora un is later in’n Talmud wieter utföhrt worrn. Arbeiten, de an’n Sabbat nich maakt warrn drööft, warrt ünner den Begreep Melacha tosamenfaat. Dorto höört ünner annern, dat een an den Dag keen Auto fohren oder Geld oder Weertpapeeren anröhren dröff. Dat is ok nich verlööft, Musikinstrumenten to spelen oder Füer antoböten un dor Eten op to kaken.
|
| März 2012: | |
| t Stadsgrunnegs (ook Stadsgrunnegers, Stadjeders of Stadjers naimd) is t Grunnegse dialekt dat in de Stad en de omliggende ploatsen proat wordt. Hoaren, Engelbert en Hoogkèrke binnen veurbeelden van ploatsen dij onder invloud van Stad dit dialekt overnomen hebben. t Beheurt tot de Noordwest-Leegsaksische dialekten woar of ook de andere Grunnegse en Oostfraise dialekten tou heuren.
t Stadsgrunnegs was oorspronkelk de toal dij de boasis vörmd har veur de aandere Grunnegse dialekten. In de 14e eeuw nam dit dialekt lanksoam t Frais oet de Ommelanden over. In dij tied het t Stadsgrunnegs woarschienlek veul leken op t hedendoagse Westerkertaaiers. Ook doar zigt man verschillende kenmarken dij tegenswoordeg nog aal in t Stadsgrunnegs veurkomen, mòr nait in de andere Grunnegse dialekten. Woarschienlek bestonden toun ook de klanken ai en ou veur de zudelke ie/ee en uu/oe nog nait. Dizze binnen loater vanoet de Ommelanden en Westfoalen in t Stadsgrunnegs terechte kommen. t Stadsgrunnegs is stark verwant an t Noordvelds dat ook wel tot t Grunnegs rekend wordt. Toch zollen t Stadsgrunnegs en t Noordvelds nooit hailemoal identiek an t Zuud- of Midden-Drènts west hebben. Der zol altied al n Fraise, of Ingvaeoonse invloud west hebben. |
 Westfreesch oder Frysk is en Spraak vun de Westgermaanschen Spraken, de nipp un nau to den Twieg vun de Noordseegermaansche Spraken rekent warrt. Snackt warrt Frysk in de Nedderlannen, nauer op dat Fastland vun de Provinz Freesland, woneem dat de Mudderspraak vun ruchweg 55 % vun de Inwahners is. Utnahmen sünd de Rebeden vun Stellingwarven, dat ööstliche Kölmerland un Et Bildt. Mudderspraaklers gifft dat ok en poor in de Provinz Grunneng, un welke, de buten vun de Nedderlannen leevt. Altohopen warrt vun ruchweg 600.000 Lüüd utgahn, de Westfreesch snacken doot. In de Provinz Freesland is Frysk as offizielle Spraak vör Gericht un bi de Behöörden tolaten, so dat hier ok de Schriftverkehr op Westfreesch mööglich is.
|
| April 2012: | |
 Et Fering is et Noordfries van et eilaand Föhr. Ongeveer 3000 meensken spreken et dialekt. Et grootste diel van de sprekers woont op et westelike diel van et eilaand Föhr. Dat is ok et ienigste diel van hiel Noord-Frieslaand waor een meerderhied van de bevolking Friestaolig is. In et westen van et eilaand is et sprekersantal stabiel, an de zuudkaant het et Fering de laeste jaoren een betien terrein wonnen. Et Fering kan mit et Öömrang, et dialekt van Amrum, as ien dialekt van et Noordfries zien wodden. Van de twie dialekten is bi'jgelieks ien woordenboek, et Fering-Öömrang wurdenbuk. |
 Alfred Hitchcock (1899-1980) weer en britischen Filmmaker, de to de meist achten Speelbasen in de Filmhistorie tellt. He hett to’n Bispeel ne’e Techniken un Stilmiddels in de Filmkunst inföhrt, as den MacGuffin, Suspense oder den Vertigo-Effekt. Dat Arbeiten ünner Hitchcock weer aver nich eenfach, vunwegen dat he dat nich geern harr, wenn sien Infäll nich akkerat ümsett weern. Ok müch he dat nich geern, wenn de Produkschoonsfirma em to veel vörschrieven de un em in sien künstlerisch Wirken ingrenzen de. Hitchcock is 1939 in de USA översiedelt un hett 1955 tosätzlich de US-amerikaansche Staatsbörgerschap annahmen. To de bekanntsten vun sien alltohopen 53 Speelfilmen tellt ü.a. Rear Window (1954), Psycho (1960) oder The Birds (1963).
|
| Mai 2012: | |
 De Oostvaardersplassen bint een netuurgebied van um-en-bi'j zesduzend bunder (60 km²) tussen Almere en Lelystad in de Nederlaand pervincie Flevolaand. Ze bint van internationaol belang as meras- en oaverwintergebied, en bint beparkt toegaankelijk veur bezukers. Ie kunt grofweg een nat en een dreug gedielte underscheiden. Toen de Zudelijke Flevopolder dreugvöl, was 't gebied daoras now de Oostvaardersplassen ligt as indestrieterrein bestemd. Umdet d'r veule zaandputten waren en 't laand vri'j leeg lag, was 't een nat gebied daoras hiel rap riet, laampepoetser en willingbomen gruiden. Al gauw vunden 't gaanzen, enten en 't toendertied zeldzaome baordmannegien. Umdet 't al gauw dudelk was det dit een belangriek netuurgebied was, mus 't tracé van de spoorliende Almere-Lelystad um-eleid wörden en in 't zogenaamde badkupe-medel uutevoerd wörden. |
 De Immen (Apiformes) sünd en Ornen ut de Insekten, de tallrieke Familien ümfaat. De meisten Lüüd verstaht ünner Immen de bekanntste Oort, neemlich de Westliche Honnigimm, man dat is blots een vun negen Orden vun Honnigimmen, de dat över de hele Welt verdeelt geven deit. Weltwiet gifft dat ruchweg verschedene 20.000 Orden vun Immen, warrt annahmen, dorvun sünd üm un bi 700 Orden in Europa tohuus. Woans de Immen mit annere Ornen verwandt sünd, is noch nich recht kloor. Jemehr Ünnerdelen in verschedene Familien geiht aver vör allen na de Oort vun jemehr Mundwarktüüch vör sik. De Honnigimm höört to’n Bispeel to de Apidae, en vun de groten Familien, to de ünner annern ok de Holtimmen, Wöpsenimmen un Hummeln rekent warrt. Nehren doot sik Immen vör allen vun’n Nektar.
|
| Juni 2012: | |
’t Waols is een Romaonse taal die ze praot in België, Fraankriek en ’t noordoosten van de Amerikaanse staot Wisconsin. De Fraanse Gemienschop van België erkent ’t Waols as endogene (daor ontstaone) regionaole taal. ’t Wördt in België espreuken in ’t grootste diel van ’t Waolenlaand. D’r bint vier heufdindielings in de Waolse dialecten en een standaard (schrief)vörm. Naor de sprekers van ’t Waols kuj verwiezen as Waolen, mar umdet dizze term in de eerste plaatse slat op alle inwoners van Wallonië, gebruukt ze meer en meer de term wallonophone (walon-cåzant in ’t Waols). |
 De Watergate-Schandaal weer en politischen Schandaal Anfang vun de 1970er Johren in de USA. De Naam kummt vun den Watergate-Hüüskomplex, woneem to de Tiet de Demokraatsche Partei jemehrn Hööftsitt harr. Dor weern an’n 17. Juni 1972 fief Inbrekers fastnahmen, de de Partei utspioneren wulln. As sik rutstell, weern de Inbrekers vun Mitarbeiters vun’n Präsident un sien Wahlkampkomitee anhüert. Bi’t Ünnersöken keem togang, dat dat vörher al tallrieke annere Fäll vun Amtsmissbruuk un Verbreken op Anwiesen vun’t Witte Huus geven hett. As Naklapp vun den Schandaal müss Präsident Richard Nixon 1974 vun sien Amt torüchpedden. An’t Rutfinnen vun de Wohrheit weern sünners de beiden Journalisten Bob Woodward un Carl Bernstein, de för jemehr Berichten 1973 mit den Pulitzer-Pries ehrt weern.
|
| Juli 2012: | |
n Drum & Bugle Corps (meestieds of ekortt tot Drumcorps) is nen groep marsjeernde muzikaantn (te vergeliekn met nen showband) den at besteet oet kopperbloazers, slagwoarkers en vlagnmeakns. Disse bands beent t bekeandst en meest verspreaid in Amerika en Kannada, mear t is ook oawer eweeid noar (deeln van) Europa en Azië. Drumkorpsn beent organisasies dee at neet oet beent op finansjele weenst. Ze doot met an wedstriedn, optochn, festivals en aandere publieke angeleagnheedn. Vuur de Amerikaanse topkorpsn is dr, ofhaankelik van n boond woer at ze lid van beent, ne leaftiedsbeteuning, woerduur de leedn aait tusken de 14 - 22 joar mut wean, mear aandere boondn loatt ook junger en eulder too. Boetn Amerika is dr gin leaftiedbeteuning. |
 Handball is en Mannschopssport, de normalerwies in de Sporthall utdragen waart. Dorbi staht sik twee Mannschoppen ut söss Feldspelers un en Doorhöder gegenöver un versöökt in twee Halftieten to dörtig Minuuten mööglichst faken dat Door vun’n Gegner to drapen. Fangspelen, bi de sik Lüüd t. B. en Ball tosmieten doot, un de as Vörlöper vun’t moderne Handball ansehn warrn künnt, geev dat al in de Antike. So kennen de Römers to’n Bispeel dat Speel Harpastum. As Vadder vun’n modernen Handball gellt de Berliner Turnwart Max Heiser, de sik 1915 dat Speel Doorball för Fronslüüd utdacht harr. Dat hett he 1917 denn in Handball ümnöömt un dorför en fast Regelwark utklamüstert.
|
| August 2012: | |
 Heuibröai is t as vanzelf opwoarmen van nen bult grös, heui of aander vergaankelik greun, mangs töt nen temperatuur woerbie t spul in braand kan vleegn. Duurdet heui vake op ne boerderieje kort bie de beestestal of t wonhoes wörd stapeld, is t leawnsgevöarlik vuur de leu en de beeste. As nat greun op estapeld wörd, is det ne ideale umstaandigheaid vuur mikro-organismes, dee't zorget vuur vertearing van vergaankelik materiaal. Disse organismes "ett" t greun en vermenigvuldigt zik. Saamn zorget de organismes det de temperatuur töt boawn de 100 groad Celsius kan oetkomn. Duurdet t greun nat is, kan de wöarmte ginne kaante oet en blif binn de bult. Hier hebt de mikro-organismes zelf baat van, want hierduur gröait ze nog härter, woerduur't de temperatuur nog vlotter oplöp. As dit an de gaank is kö'j det roekn; dr keump ne zeutige locht vanof. |
 De Bottervagels (Lepidoptera) stellt mit mehr as 180.000 Orden un 127 Familien de tweetsriekste Ornen vun dat Insektenriek dor – achter de Käfers. Bottervagels kamt op meist all Eerddelen vör mit Utnahmm vun de Antarktis. Alleen in Middeleuropa sünd 4.000 Orden bekannt. Tyypsch sünd bi vele Orden de opfallig klöörten Flögels, de bito ok vele ünnerscheedliche Formen utbillt. De Klören kamt vun Pigmenten, de dat Licht breken doot. Bootervagels leegt Eier, ut de denn Rupens slüppen doot. Wenn de utwassen sünd, verpoppt se sik för tomeist twee bit veer Weken. In de Tiet warrt ut de Popp en ne’en Bottervagel.
|
| September 2012: | |
 Asgard (Oldnoords: Ásgarðr) is in de Noord-Europese mythologie de plaatse woar de Asen en Asinnen (de goden) wonden, dee los wodt ezene van de weald woar de mensen wont (Midgard), en zich of in de ruumte, of in et centrum van de weald bevund. Allenig de weald-as Yggdrasil deurdrönk alle sferen (wealden) in de Noordse kosmogonie en verbundt zie op disse manere in de deepte van et heelal. Asgard wöd deur ne unoaverkommeleke mure umgaeven, ebouwd door nen reus, noa den krieg mit de Wanen. Zee ok Svadilfari. Den enige verbinding tussen Midgard en Asgard is deur de Bifröstbrugge, ne reagenboogbrugge, dee deur Heimdall bewaakt wöd. Asgaard wöd in de Noord-Europese mythologie ebouwd deur Wodan en ziene breurs mit de hulpe van enkele Thursen. Dit was noadat de oerweald in den Ginnungagap zich deur de warking van vuur en ies evörmd had en noadat de meeste oerreuzen waren ummekommen deur et opofferen van dee oerweald (Ymir). |
 De Thermodynamik is dat Deelrebeet vun de klass’schen Physik, dat sik mit de Arbeit in’n naturwetenschopplichen Sinn un mit dat Ümverdelen vun de Energie in ehr verschedene Orden befaat. Dat tyypsche Bispeel för en Apparat, de Energie ümwanneln deit, is de Dampmaschien. De Vörgäng in so en Maschien sünd 1824 vun Sadi Carnot ünnersöcht un theoretiseert worrn. Disse so nöömte Carnotsche Kreisprozess is en Grundkunzept vun de Thermodynamik. Woans sik Tostandsgrötten vun en thermodynaamsch System verhollt, warrt ünner annern dör de Hööftsätz vun de Thermodynamik beschreven.
|
| Oktober 2012: | |
 Family Guy is ne Amerikaanse tekenfilmriege aover ne familie in de fiktive stad Quahog. De riege wörd sinds 1999 deur Seth MacFarlane emaakt veur FOX. In 2002 wier de produksie stop-ezet, maor deur positive reaksies op de dvd en de herhalingen wörd der sinds 2005 weer nieje afleveringen produseerd. De riege wörd in Nederland sinds 17 september 2007 uutezonden deur Comedy Central. Eerder wier de riege al uutezonden deur NET 5. In Amerika wörd de riege uutezonden deur FOX. Der is juust bekend emaakt dat der in 2012/2013 n 11e seizoon van Family Guy produseerd wörd. |
 Jamaika is en sülvststännigen Inselstaat in de Karibik un Deel vun de Groten Antillen. Unafhangig worrn is Jamaika an’n 6. August 1962. Dorför hett dat Land to Grootbritannien hört. Dat Binnenland vun Jamaika besteiht to’n groten Deel ut Bargland, so dat de meisten groten Städer an de Küst to finnen sünd, so ok de Hööftstadt Kingston. Mit 2.256 Meter is de Blue Mountain Peak de hööchste Barg vun dat Land. Dat Klima op Jamaika is troopsch, wat över’t Johr to teemlich bestännige Temperaturen in’n Dörsnitt twüschen 25°C un 27°C föhrt. To de Tiet, wenn de Harvst kummt besteiht de Gefohr vun Hurrikans, de in verleden Johren ok al mol bannig veel tonichten maakt hebbt, so as toletzt 1988. Kulturell is Jamaika för allen för sien Reggae-Musik bekannt.
|
| November 2012: | |
 Sunt t ìnde van de 19. aiw begonnen toalkundegen en waitenschoppers ien de genetiek de Leegduutse varianten weer aan tou duden as Saksisch. Hierbie zollen de sprekers van dizze Platduutse varianten ôfstammen van de Saksen. Dizze ainhaid wör doudestieds aanpitjed en doarbie zol ook n Leegsaksische vlaag heuren. Der is aanders nog nait ain offisjele vlaag. Der bestoan wel verschaaidene vlagen en symbolen binnen t Leegsaksische gebied, môr gainent doarvan geldt veur aal gebieden en gainent is offisjeel erkend worden. Veul van dizze vlagen lôten de kleuren rood en wit zain. n Aander traditsjoneel Saksische kleurenkombinoatsie is gruin mit wit, dij noudoags nog veurkomt ien de vlaag van de stad Grunnen en t nijere keurvorstendom/keunenkriek/dailstoat Saksen, dij faailieks niks mit t olle heertogdom of vôlk van de Saksen tou moaken het. |
 Windhuk is de Hööftstadt vun Namibia in’n Süüdwesten vun Afrika. De Stadt billt nich blots den politischen Middelpunkt vun’t Land man ok den geograafschen un weertschopplichen. In’t Johr 2011 leven dor ruchweg 320.000 Inwahners. Histoorsch hebbt toeerst de Buren en Kolonie in dat hüütige Stadtrebeet opboet. De Stadt weer aver bi en Krieg twüschen de Namas un Hereros tonichten maakt. De Grundsteen vun de modernen Stadt weer an’n 18. Oktober 1890 leegt, as de Olle Fasten as Militärstüttpunkt in de Kolonie Düütsch-Süüdwestafrika op de Ruinen vun de fröheren Stadt opboet weer. In’n Eersten Weltkrieg is de Stadt denn vun Süüdafrika innahmen un besett worrn. Siet de Unafhangigkeit 1990 hett sik Windhuk düchtig entwickelt un sien Inwahnertall meist verdreefackt.
|
| Dezember 2012: | |
 n Heliand is n geleuvig episch heldendoad oaver t leevn van Jezus Christus, det eschreven is in t Oldsaksisch, um en noabie 825. n Naam Heliand, det pas um en noabie 1830 deur geleerdn an t gedich wördn toekent, is Oaldsaksisch veur t Duutse en Nederlandse 'heiland' of 'redder'. t Is t enige umvangrieke gedich det in t Oaldsaksisch is oaverleeverd. t Bestiet uut 5983 allitererende varzen en is neet compleet. De tekste van 'n heldendoad is bewaard ebleevn in veer geschriftn: twee grotere, n codex Můnchen Cgm 25 (bekend as M of Monacensis, uut de negende eeuw) en in de British Library, de Codex Cottonianus Caligula A. VII (bekend as C, tiende eeuw), en doarbie twee lösse stukken, dee zich bevindt in n Universiteit van Praag en in t Vaticaan. Van het Cotton manuscript wördt an-enömnn det t in Engeland schreevn is. |
 As Granit warrt en Grupp vun Stenen betekent, de dör langsam Verklamen binnen de Eer entstaht un dordör en groffkörnigen Opbo hebbt. Granit tellt dormit to de Plutoniten. Op de Eer kummt Granit teemlich faken vör un warrt wegen sien Bestännigkeit geern as Bostoff bruukt, to’n Bispeel as Plaastersteen oder fein poleert as Boddenbelag oder Wandverkleeden. Ok Graffstenen sünd faken ut Granit. Tosamensett is Granit vör allen ut de dree Mineralen Quarz, Feldspat un Glimmer. Granit kann in verschedene Klören un mit verschedene Koorngrötten vörkamen, wobi de Koorngrött dorvun afhangt, wo gau de Steen verklaamt is: Je langsomer dat passeert is, desto grötter warrt de Köörn. De Klöör hangt vör allen vun de Oort vun den Feldspat af: wenn dat mehr Plagioklas is, denn hett de Granit en graue bit witte Klöör, wenn dat eher Kalifeldspat is, denn is de Granit tomeist root. Dat gifft aver ok noch annere Farven.
|
| Januar 2013: | |
 The Simpsons is een Amerikaanse animatieserie, bedocht duur Matt Groening. De televisieserie et sinds zien debuut in 1989 vule prezen ewonnen, zoas Emmy Awards in Peabody Awards. De serie is te beskreven as een sitcom of situatiekomedie omdat de ofleveringen altoos omme dezelfde personen draaien. 't Is een satire op de (Amerikaanse) samenleving, waorbij voral 't typisch Amerikaanse gezin vor de gek eouwen wort. De reeks draait om de familie Simpson, die bestaot eut Homer, Marge, Bart, Lisa in Maggie. |
 De Alkanen sünd en Stoffgrupp ut de orgaanschen Chemie un billt en homologe Reeg mit de allgemenen Summenformel CnH2n+2. De Alkanen sünd blots ut de beiden cheemschen Elementen Kohlenstoff un Waterstoff opboet, wobi de Kohlenstoff sik to Keden mit ünnerscheedlich Läng verbinnen (n-Alkanen) kann un mitünner ok Aftwiegen billt (i-Alkanen). Alkanen mit korte Keden sünd Gasen, so as Methan oder Propan. Mit Keden af fief Kohlenstoffatomen (Pentan) warrt de Alkanen fletig, af üm un bi 18 Kohlenstoffatomen warrt dorut Faststoffen. Weertschopplich sünd vör allen de sieteren Alkanen vun grote Bedüden. Se warrt as Brennstoff to’n Heizen, to’n Tügen vun Stroom, as Kraftstoff in Verkehrsmiddel oder as wichtigen Utgangsstoffen in de cheemschen Industrie bruukt.
|
| Februar 2013: | |
 Kroasië (Kroaties: Hrvatska), offisieel Republiek Kroasië (Republika Hrvatska), is n Zuud-Europees laand, dat in t noorden an t geschei ligt van Slovenië en Hongarije, in t zujen Bosnië en Herzegovina en Montenegro, en Servië in t oosten. In t westen ligt de Adriatiese Zee, waor de Kroatiese territoriale waoters grenzen an die van Italië. Geografies is Kroasië gedeeltelik elegen op t Balkanschiereilaand. t Strek zich uut van de uterste oostelike hellingen van de Alpen in t noordwesten tot de Pannoniese vlakte en de Donau in t oosten. t Sentrale deel wörden bedekt deur de Dinariese Alpen. De heufdstad is Zagreb, aandere belangrieke stejen bin onder aandere Split, Osijek en Rijeka. |
 Julius II., börgerlich Giuliano della Rovere, (* 5. Dezember 1443 in Albisola Superiore bi Savona (Ligurien); † 21. Februar 1513 in Rom) weer van‘ 1. November 1503 bit to‘n 21. Februar 1513 Paapst. He hett 1506 de päpstliche Leibwache Swiezergarde grünnd un verstunn sien Amt mehr in‘ Sinne vun en italieenschen Territorialfürsten. Wiels sien Amtstiet hett he dat Fievte Laterankonzil inberopen. Mit de Grundsteenleggen vun den Petersdom an‘ 18. April 1506 wull he de gröttste un prächtigst Kark vun de Eerdkreis bauen laaten.
|
| März 2013: | |
| Gibraltar (oetsproak: gi-BRAL-tar) is skiereilaand onner t Iberiese Skiereilaand wat onner Brits Oawerzees Bezit vaalt. t Lig bie n ingang van de Middellaandse Zee. t Skiereilaand hef ne öppervlakte van 6.843 km2. In t noordn greanst t an Andalusië in Spanje. De Rots van Gibraltar is t bekeandste herkenningspeunt van de strek. An n voot van de rots lig n drokbevolkt stadsgebeed, woar zowat 30.000 Gibralteezn wont, en annere nasjonaliteitn.
Nen Brits-Nederlaandsen striedmacht verowern Gibraltar van Spanje in 1704 in de Spaanse Opvolgingsoorlog. t Gebeed wör "töt in eeuwigheaid" an Brittanje toodeeld bie de Vreade van Utrecht in 1713. t Was ne belangrieke kazerne veur de Britse Keuninklike Marine. Vandaag n dag dreait de Gibraltese ekonomie veural op toerisme, finansjele dienstverlening en skeepvoart. |
 As dat Röömsche Riek warrt vundaag dat histoorsche Rebeet vun de ollen Römers in de Tiet twüschen dat 8. Johrhunnert v. Chr. un dat 7. Johrhunnert n. Chr. betekent, dat vun de antiken Stadt Rom ut regeert weer. De Historie vun dat Riek lett sik in veer Afsneden indeelen: 753 v. Chr. güng dat mit de Königstiet los, dorna keem 509 v. Chr. de Röömsche Republiek, de 27 v. Chr. vun de Kaisertiet aflööst weer. Toletzt keem de Late Antike, in de ok de groten Völkerwannern fallt. Vun Rom ut hett sik dat Römmsche Riek toeerst in Italien utbreedt un denn wieter ründ um de Middellannsche See. De gröttste Utdehnen harr dat Röömsche Riek in’t 3. Johrhunnert n. Chr. un ümfaat dormols de hele afrikaansche Noordküst, Middeleuropa bit na Süüddüütschland un wiete Deelen vun Britannien, dat Iberische Halfeiland, Grekenland un grote Rebeden üm’t Swarte Meer.
|
| April 2013: | |
| Den Rien (Duuts: Rhein, Nederlaands: Rijn, Fraans: Rhin, Retoromaans: Rein, Zwitserduuts: Rhy, Ripuarisch: Rhing) is mit 1320 kilometer ene van de langste revieren van Europa. Doarvan ligt 800 kilometer in Duutsland, zoas ok et grootste deel van et streumgebeed (120.000 van de 185.000 km²) op Duuts grondgebeed ligt. De name van den Rien kump woarschienlek van et Indo-Europese *rei dat "streumen" betekent. Den Rijn/Rien ontsprönk in Graubünden, in de Zwitserse Alpen, en döt op riege zes landen an: Zwitserlaand, Liechtenstein, Oostenriek, Frankriek, Duutslaand en Nederlaand. |  Plaaster is en Oort vun Boddenbelag, de wegen sien grote Bestännigkeit sünners op Verkehrsflachen mitünner aver ok in Hüüs un op Terrassen insett warrt. Tomeist warrt Plaaster ut Stenen maakt, wobi Naturstenen jüst so vörkamt as Klinker oder Beton. Man ok Holt kann dorto bruukt warrn. De Plaasterbelag warrt in jeden Fall dör enkelte Bostenen tohopensett, de normalerwies op en Dreegschicht opbröcht warrt. Dat Plaaster kann in tallrieke ünnerscheedliche Formen un Bowiesen utföhrt warrn. Mol warrt dat in en sünner’t Muster verleggt, mol unregelmatig oder ok as Mosaik in verscheden Farven. Dorbi künnt de Plaasterstenen verschedene Grötten hebben un loos verleggt oder mit bunnen Fogen verleggt warrn.
|
| Mai 2013: | |
 Grunnen (ook: Grönnen of verhollaandst Grunningen, Nederlaands: Groningen) is n provìnzie in t noorden van Nederlaand mit sikkom 575.000 inwoner en het as heufdstad de lieknoamege Stad Grunnen. Grunnen grìnst in t noorden aan de Waddenzee, in t noordoosten aan de inhammen Ems en Dollert, in t oosten aan Oostfraislaand (Leegsaksen, Duutslaand), in t zuden aan de Drìnt en in t westen aan Fraislaand. Bie de provìnzie heuren drij leutje Waddenaailanden: t Oog, De Ploat en Zuderdunen. Aal drije binnen onbewoond deur mìnzen, môr binnen n parredies veur vogels en zeehonden. Noar dizze Waddenaailanden worden joarleks n aantal moalen wadlooptochten organiseerd. |
Richard Wagner (1813–1883) is vör allen as Komponist bekannt worrn un tellt to de beropensten Düütschen op dit Rebeet. Bito weer he aver ok Dirigent un Philosoph un hett as Schriever Theaterstücken un Gedichten verfaat. To de Musik keem Wagner in sien Jöögd as he de Oper Fidelio keken harr. Sien Anliggen weer, dat sien Ansicht na dekadente Theater to reformeren un bitodrägen, de Welt beter to maken. Kritiseert warrt an sien Persönlichkeit aver, dat he faken ok antisemitische Spröök schreven oder vertellt hett. To sien bekannsten Warken tellt ünner annern de Opern Der Fliegende Holländer un Lohengrin oder dat Musikdrama Tristan und Isolde. Na em sünd de beropenen Bayreuther Festspelen nöömt, de he sülvst mit in’t Leven ropen harr.
|
| Juni 2013: | |
 De bakstiengotiek of Hanzegotiek is een in Noordoost-Nederlaand, Noord-Duutslaand en 't Oostzeegebied verbreide vörm van de gotiek. In dit gebied haj niet genogt natuurstien um as veurnaamste materiaol in de stedenbouw te gebruken; import uut zudelijker streken was te bewarkelijk. 't Gebruuk van bakstiender as bouwmateriaol begunde in Noord-Europa in de 11e ieuw; de oldste gebouwen rèkent ze daorumme nog töt de romaanse bakstienarchitectuur. In de 16e ieuw gunk de bakstiengotiek oaver in de bakstienrenaissance. Bakstiengotische gebouwen viej in Noordoost-Nederlaand en oosterd op in 't Baltische gebied: Noord-Duutslaand, Denemarken, Zweden, Finlaand, Polen, Litouwen, Letlaand, Estlaand, Wit-Ruslaand en Ruslaand. Bakstiengotiek in Noord-Italië stiet bekend as Lombardische gotiek en verschilt van de Noord-Europese bakstiengotiek. Ok aanders is de Mudéjarstiel van 't Iberisch schiereilaand. |
 As Ozean warrt en bannig wiet utdehnte Waterflach op de Eer betekent. De Begreep warrt aver ok op annere Himmelskörpers bruukt un beschrifft ok grote Flachen vun annere Fletigkeiten. Op de Eer sünd üm un bi 71 % vun de Böverflach vun Water bedeckt. Disse tosamenhangen Waterflach, de sik vör allen op de Süüdhalfkugel vun kunzentreert, is indeelt in fief Ozeanen, den Pazifischen Ozean, den Atlantischen Ozean, den Indischen Ozean, den Süüdozean un den Arktischen Ozean. Dorto kamt en Reeg vun Nevenmeeren. De Ozeanen hebbt op de Eer en grote Bedüden un warrt wetenschopplich in dat Fackrebeet vun de Ozeanografie utforscht. Se hebbt nich blots groten Influss op dat Klima un dat Weder, man deent ok as Levensruum för vele ünnerscheedliche Oorden vun Deerten.
|
| Juli 2013: | |
 De chimpansee (Pan troglodytes) is n Afrikaanse meansaap. Zien nauwste verwant is de dwargchimpansee of bonobo (Pan paniscus). Beide chimpansees wöd beschouwd as t nauwst nog leevnde verwant van de meanse. Sommige wetenschappers beschouwt de relatie tussn meanse en chimpansee op basis van DNA-onderzuuk as nauw genog um de chimpansee en de bonobo net as de meanse in t geslacht Homo te plaasn. Vanweeng eure evolutionair nauwe verwantschap met meansn wödt zi'j vake gebruukt veur mediese en gedragsproewm, hoewel dit de leste tied stieds minder gebeurt en verbeudn is in verscheidne laandn, waoronder Nederlaand. De maote waorin chimpansees en meansn geneties an mekare geliek bint is onderwarp van geschil. Opgaawm van t persentage identiek DNA löp uut mekare van 94,6% tot 99,4%. De verwantschap tussn n chimpansee en n meanse is groter as de verwantschap tussn n chimpansee en n gorilla. |
 Dat Space Shuttle is en Tyyp vun Ruumfähren, de vun de NASA entwickelt un insett worrn is. Dat Teel weer dorbi, en Ruumfähr uttoklamüstern, de in’n Gegensatz to de fröheren Raketen mehrmols bruukt warrn künn. Mit den Orbiter künnen bit to acht Personen flegen, de an Boord Experimenten dörföhren oder ok Bruuklast in’n Weltruum utsetten deen. Tosamen geev dat fief Space Shuttles, de för den Weltruum utleggt weern un vun 1981 an mehr as 130 Flöög maakt hebbt. 2011 is dat Space-Shuttle-Programm instellt worrn. Ofschoonst dat Shuttle en hogen Sekerheitsstandard harr, hett dat in de dörtigjohrige Historie ok twee swore Unfäll geven: 1986 is de Challenger kort na’n Start explodeert un 2003 is de Columbia bi’t Intritt in de Atmosphäär tweibroken un vergleiht. Dorbi sünd tosamen 14 Lüüd Besatten ümkamen.
|
| August 2013: | |
 De Algemeyne Schryvwys' (vertaeld: Algemiene Schriefwieze) is een spelling die ontwörpen is veur et hiele Nedersaksische taelgebied. Disse spelling is ontwikkeld deur Reinhard Franz Hahn, een Duuts-Australisch-Amerikaans taelkundige, uut et oogpunt dat de spelling vaeke te fonetisch is, en dat de saemenstellers d'r van niet genog kennis hebben over et taelkundige aspekt. Et perbleem is ok dat an de Duutse kaante van de greens de spelling baseerd is op et Duutse spellingssyteem en in Nederlaand op et Nederlaandse, Reinhard wol dit perbleem ommezeilen deur weeromme te gaon naor et Middelnederduuts, een tied doe de tael vaeke opschreven wodde, en het daorin anpassings maekt. Hierin het hi'j keken naor de klaanken en zo veul meugelik daor een teken an geven, zodat ok aanderstaelige meensken krekt weten hoe een woord uutspreuken moet wodden. |
 Sylt is en düütsch Eiland, dat to Sleswig-Holsteen höört un vör de Noordsee-Küst liggt. Sylt höört to de Noordfrees’schen Eilannen un is sülvst mit en Flach vun ruchweg 99 km² dat gröttste Eiland vun disse Inselgrupp un dat veertgröttste Eiland vun heel Düütschland. Bekannt is Sylt för en utprägten Tourismus vunwegen de bedüdenen Kuröörd as Kampen oder Westerland, de feinen Stränn un de Laag in’t Watt. Liekers stellt de Noordsee ok en Gefohr dor, vunwegen dat Sylt – vör allen bi Stormfloten – jümmerto mit Landverlusten to kriegen hett. Mit dat Fastland is Sylt siet 1927 dör den Hindenburgdamm verbunnen, över de een mit de Iesenbahn fohren kann. En Stratenanbinnen na Sylt gifft dat dorgegen nich.
|
| September 2013: | |
 De geer is de naam van de melkklieren bie nerekers, vergeliekbaor mit borsten bie de mins. In de geer wort melk evormd waormee tiejens t zeugen t jong evoerd kan worren. De eerste melk die in de geer evormd wort heet biest of kolostrum en is iezig riek an ofweerstoffen. Naor n paor dagen komt de echte melk op gang. De melkvorming vient plaots in de melksellen. t Hormoon prolaktine, dat of-escheien wort deur de hypofyse, zörgt veur de melkproduksie. De groendstoffen veur de melk worren deur t bloed an-evoerd en deur diffusie in de melksellen op-eneumen. Hier worren de groendstoffen um-ezet in melk. Um één kilo melk te maken moen der hoenderden liters bloed deur de geer stromen. De melk wort op-esleugen in de melkboezem, n sponsachtige ruumte oender in de geer. De melk verlaot de geer deur de speunen of titten. |
 Raumpatrouille weer en in Düütschland produzeerte Science-Fiction-Feernsehreeg, de 1966 to’n eersten mol wiest worrn is. Se is dormols in’t Eerste Düütsche Feernsehn lopen un in weer swart-witt dreiht. In de Reeg geiht dat üm de Aventüren, de Commander McLane un sien Kru mit jemehr Ruumschipp Orion beleevt. In’n Vördergrund steiht in de Reeg en feendliche frömdordige Spezies, de as Frogs betekent warrt un de Eer överfallen un innehmen wöölt. För dormolige Tieten is de Feernsehreeg mit bannig veel Opwand produzeert worrn un wies sik bi’t eerste Utstrahlen as ’n wohren Stratenfeger. To de Hööftdorstellers höörn ünner annern Dietmar Schönherr, Eva Pflug, Claus Holm un Wolfgang Völz. 2003 is mit Raumpatrouille Orion – Rücksturz ins Kino in’t Vörfeld vun’t 40. Jubiläum en Film ut olle Folgen tosammensneden worrn, de aver nich an den fröheren Spood anknütten künn.
|
| Oktober 2013: | |
 n Naam Vikings (van t Ooldnoorse víkingr) wörd algemeen ebroekt as dr kuierd wörd oawer de Noordse Skandinaviese verkenners, kriegers, haandelsleu en piraatn dee't grote deeln van Europa, Azië en de Noord Atlantiese eilaandn verkenn, plundern, koloniseern of met haandeln deedn van n 8sten eeuw töt midn 11den eeuw. Disse Noormänne warn oonder mear bekeand um öare befaamde langbootn, woermet ze zovear oostweards konn voarn as Konstantinopel en de Wolgarivier in Ruslaand, en zovear westweards as Ieslaand, Greunlaand en Newfoundland en zovear zudelik as Al-Andalus. Disse tied van oetbreaiding steet bekeand as de Vikingtied. t Is n belangriek oonderdeel van de geskiedenisn van Skandinavië, Ierlaand, Groot-Brittanje en de rest van middeleews Europa in t algemeen. |
 Radioaktivität betekent de Egenschop vun sünnere Atomen, nich bestännig to wesen un vun sülvst ut’nanner to fallen. Dorbi wannelt sik en cheemsch Element dör verschedene Aflööp in en anner’t üm un Energie warrt in Form vun ioniseeren Strahlen freesett. De Energiefreesetten is de Grund, dat Radioaktivität kritisch diskuteert warrt. Op de een Siet, kann de Energie ut de Radioaktivität in Karnkraftwarken nütt warrn, üm elektrischen Stroom to tügen. Op de annern Siet aver, geiht vun radioaktive Stoffen en grote Gefohr för Gesundheit un Leven ut, vun wegen dat de Strahlen biologische Zellen angriept un tweimaakt. Disse biologsche Wirken kann in de Strahlentherapie ok gegen Krankheiten insett warrn. De Schaadwirken hett aver ok en militäärsche Bedüden in’n Tosamenhang mit Atombomben.
|
| November 2013: | |
| De Hanze was een militair bondgenootskop van handelsgildes die in de late middelieuwen en de vrogmoderne tied (tussen de dartiende en zeubentiende ieuw) een handelsmonopolie vestigden en in de bienen hölden in de Oostzee, een diel van de Noordzee en ’t miest van Noord-Europa.
Oaver ’t algemien voert geschiedkundigen ’t begun van de Hanze terogge op de vestiging van de Noord-Duutse stad Lübeck, in 1158/1159 opericht naodet Hinnerk de Leeuw, de graaf van Saksen, ’t gebied veroverden op de graaf van Schauenburg en Holstien. |
 Enercon is en Hersteller vun Windkraftanlagen, de sien Stammsitt in de oostfreeschen Stadt Auerk hett. Grünnt weer dat Ünnernehmen in Auerk in’t Johr 1984 vun den Ingenieur Aloys Wobben, de in’n Landkreis Emsland boren weer. Vundaag bedrifft dat Ünnernehmen Produkschoonsteden in verschedenste Länner as to’n Bispeel in Sorocaba, Parazinho un Pecém in Brasilien, Malmö in Sweden, Matane in Kanada un eenige annere. Enercon is hüüt de gröttste Hersteller vun Windkraftanlagen in vun Düütschland un vun’n Ümsatz her dat gröttste Ünnernehmen in Oostfreesland. Siet 2001 befaat sik de Firma ok mit dat Tügen vun Energie ut Waterkraft. Dorför weer egens en ne’e Turbine utklamüstert. För den Transport vun de Bodelen vun jemehr Anlagen ünnerholt de Enercon in’n Haven vun Emden ok en egene Reederee.
|
| Dezember 2013: | |
| Stellingwarf (ok vaeke andudet as de Stellingwarven) is een regio in et zuudoosten van de perveensie Frieslaand (zudelik van et reviertien de Kuunder). De regio bestaot uut de gemientes Weststellingwarf en Ooststellingwarf. Disse gemientes hebben saemen een oppervlak van 454,56 km² (laand en waeter). Binnen de twie gemienten wonen 51.339 meensken (1 mei 2013).
Laandschoppelik vormt et oosten van Stellingwarf mit een antal omliggende gebieden de Friese Woolden. Naor et westen gaot et gebied over in greiden en waeter. Et hoogste punt van de Stellingwarven is de Bosbarg, zudelik van Appelsche. In et greensgebied van Drenthe en Frieslaand leit et Nationaol Park Drents-Friese Woold. Dit park bestaot uut bos, heide en stoefzaanden. Veural op de stoefzaanden onstonnen kleine heulvelties en duunties. De soms wel 5 meter dikke zaandlaag is in de laeste iestied deur de wiend aanvoerd. De heidevelden wodden zo intensief deur de laandbouw bruukt, waordeur et zaand begon te stoeven. Rond 1850 bedriegden de zaandhopen de dörpen en akkers in de buurt en wodden de eerste groffe dennen pland om et stoeven tegen te gaon |
 Willy Brandt weer en bundsdüütschen Politiker vun de SPD un de eerste ut sien Partei, de Bundskanzler wesen is. Brandt weer 1913 ünner den Naam Herbert Frahm boren. Al in de Jöögd is he Liddmaat vun de SPD worrn un is denn in de linkssozialistische SAPD aktiv wesen. As de NSDAP an de Macht keem, weer de SAPD verboden un Brandt müss na Norwegen utwannern, 1934 hett he dorüm den Decknaam annahmen, ünner den he bekannt worrn is. 1945 keem Brandt torüch na Düütschland. Enn vun de 1950er Johren is he Regeren Börgermeester vun Berlin worrn. 1969 is Brandt de veerte düütsche Bundskanzler worrn. Sien Amtstiet weer prägt vun en ne’e Oostpolitik, mit de he versöcht hett, de Gefohr vun’n Kollen Krieg to minnern. Weltwieten Respekt hett he sik sünners dör sien Kneefall vun Warschau verdeent. 1972 is he as Kanzler wedderwählt worrn. Twee Johren later müss Brandt wegen den Guillaume-Schandaal torüchpedden.
|
| Januar 2014: | |
| n Ploatsnoambred is n bred dij bie de iengaang van n ploats staait. Onder de ploatsnoam staait de noam van de gemainte woar of de ploats ien ligt, behaalve as de ploatsnoam liek is aan gemaintenoam. n Ploatsnoambred betaikent ook aaltieds n maximumsnelhaid van 50 km/u, môr voak wordt der veur de dudelkhaid nog n verkeersbred mit de maximumsnelhaid onder n ploatsnoambred zet. Sums wordt der toch n hogere toustoane snelhaid aangeven, bieveurbeeld op rondwegen. |  Benoit Clapeyron weer en franzööschen Physiker, de sien Utbilln an de École Polytechnique un de École des Mines kregen hett. Tosamen mit den Mathematiker un Physiker Gabriel Lamé güng he eerst na St. Petersburg, keem aver later wedder na Frankriek torüch. Dor weer he 1935 as Boingenieur an’n Bo vun de eersten franzööschen Iesenbahn bedeeligt. Mitt vun de 1940er Johren is he Professer an de École des Ponts et Chaussées in Paris worrn. As Physiker is he sünners bekannt worrn för’t Opstellen vun de mathemaatschen Form vun de Tostandssglieken för ideale Gasen ut de Thermodynamik, de op de Arbeiten vun Sadi Carnot baseert.
|
| Februar 2014: | |
| Ne bekke of beake is nen min of meer natuurleken streum water dee vanuut nen eursprong, mangs ne bronne, streumofweerts vleujt. Wanneer meer beaken samenkomt en ne zekere greutte kriegt sprekt zie van ne reviere. Nen voestreagel um te bepoalen of nen waterlöp noo ne beake of ne reviere eneumd möt wödden, is dat ne beake op alle plaatsen deurwoadboar is en ne revier moar op enkele ploatsen. In laeglaandgebeeden in Europa, zoas Nederland, hebt völle beaken eure natuurleke uutstroaling verloaren deur ingriepende kanoalisaties.
|
 Somalia (Somali: Soomaaliya; الصومال aṣ-Ṣūmāl) is en Land ganz in’n Osten vun Afrika, an dat Hoorn vun Afrika. In’n Osten grenzt dat an den Indischen Ozean, in’n Norden an den Golf vun Aden, in’n Westen an Dschibuti un Äthiopien un in’n Süden an Kenia. De Naam vun dat Land kümmt vun dat Volk vun de Somali vun her. Dor höört de meisten Inwahners to un ok in de Länner ümto leevt düt Volk. Somalia is tostanne kamen, as de beiden Kolonien Britisch- un Italieensch Somaliland tohopenslaten wurrn sünd. De beiden sünd 1960 unafhängig wurrn. Vun den Momang af an, dat Siad Barre sien autoritäre Regeerung 1991 afsett wurrn is, hett dat Land in en Börgerkrieg leevt un dat hett bit to’n Upstellen vun en Regeerung för’n Övergang in dat Johr 2000 keen Regeeren geven, de annerwegens gellen laten wurrn is.
|
| März 2014: | |
 n Klompenmaker is iene die ambachtelik klompen maakt deur n blok holt te snieden en uut te hollen. De klompen wördt daornao vake versierd of beskilderd. Klompenmaken is n uutstarvend beroep. t Maken van klompen, uutslutend mit de haand, wördt allenig nog edaone deur enthousiaste amateurs, miestal veur tentoonstellings en evenementen. In t Aenterse klompenmuseum Buisjan wördt al jaoren kursussen egeven veur lu die t handwark wilt leren. Tegenwoordig wördt klompen bienao uutslutend fabrieksmaotig emaakt.
|
 The Professionals (op plattdüütsch so veel as „De Professchonellen“; dt. Titel: Die Profis) is de Titel vun en britische Krimi- un Agenten-Actionreeg, de Enn vun de 1970er Johren na en Idee vun Brian Clemens produzeert worrn is. De Hööftrullen weern speelt vun Gordon Jackson, Lewis Collins un Martin Shaw.
|
| April 2014: | |
 n Fotografie is het met hulpe van lech en andere vormen van straling maken van afbeeldingen van veurwarpen en verschienselen. Het woord is af-eleid van het Grieks en betekent letterlek schrieven met lech. (φωτος phootos=licht, γραφειν grafein=schrieven) Iemand den (beroepsmoateg) fotografie verricht wördt fotograf enuumd. Veur et maken van nn foto wöd gebruuk emaakt van nen kamera. Nen afdruk van een veurwarp dat direct op lichtgeveuleg materiaal elegd is en doarnoa belicht, is een fotogram.
|
 De Eiffeltoorn (frz.: la tour Eiffel [la tuʀ ɛˈfɛl) is en Wohrteken vun de franzöösch Hööftstadt Paris un steiht weltwiet as Symbol för ganz Frankriek. He wurr in de Johren 1887 bit 1889 to dat hunnertjohrig Jubiläum vun de franzöösch Revolution un de ünner dit Motto afhollen Weltutstellung Paris 1889 baut. De Stahlfakwarktoorn is nah sien Erbauer Gustave Eiffel nömmt un steiht an de glieknaamig Avenue Gustave Eiffel in’ Parc du Champ de Mars, direkt an de Stroom Seine. De 10.000 Tünnen swoor Toorn is 300 Meter, wenn man de Feernsehantenn noch mitreken deiht sogor 324 Meter, hooch. De Touristenattraktion wurrd vun mehr as söss Million Personen jedes Johr besöcht. 2002 wurr de insgesamt 200-millionste Besöker empfangen.
|
| Mai 2014: | |
| Een autorodeo is een evenement daoras ze in Oost-Nederlaand drok op bint, waorbi'j een stok of vieftien olde auto's rondriedt op een deur een gröppel umringd grösveld en tègen mekare anknalt. De leste auto die as nog rieden kan, is de winnaar.
't Evenement is vake köppeld an een karmse, een feesttent mit meziek, enzowieder.
|
 De Flagg vun de Bundsrepubliek Düütschland oder Bundsflagg is en Trikolore ut dree gliekgroot horizontaal Balken in Swart, Root un Gold (van baben; heraldisch: „Deelt to Swart, Root un Gold“) mit en Proportschoon 3:5. De heraldisch Kombinatschoon vun Swaart, Root un Gold is all siet dat Middelöller betüügt. En Vörlöper vun de düütsch Flaggen is dat Rieksbanner vun dat Hillig Röömsch Riek. In‘ Kriegsfall keemen wiedere Flagge, as de Rieksstormfahn oder, wenn de Kaiser involveert weer, de Rieksrennfahn, dorto.
|
| Juni 2014: | |
 De eeknprosessieroepe (Thaumetopoea processionea, ook wal es stekkelroepe neumd) is de roepe van n nachtuulken den't völle vuurkeump in België, mer seend 1990 ook in Neerland ne vaste stea hef. Disse roepe hef gevöarlike höare dee't bie n meanske breanderige jökkerieje geewt. Um de zovölle tied he'j dr ne ploage van. Nöast eeknbeume zitt ze ook gearne in baarkn- kastanje- en beuknbeume.
|
 De Rhodesian Ridgeback is en vun de FCI anerkannt Hunnenrass ut Süüdafrika un Simbabwe (FCI-Gruppe 6, Sektion 3, Standard Nr. 146). De Rass wurrd in völ Deelen vun de Welt to de Jagd vun Wild bruukt, aber ok as Waakhund un Familienhund hollen. De Rhodesian Ridgeback is de eenzig anerkannt Hunnenrass, de ut dat süüdlich Afrika entstammt. Se baseert up oll Rassen vun de ehmalge Kapkolonie.
|
| Juli 2014: | |
| Apokope is in de fonologie n benaeming veur n stielfiguur waorbi'j de laeste lettergrepe van n woord vortvaalt, veural bi'j onbeklemtoonde lettergrepen. t Begrip apokope komt van t Griekse apokoptein, dat "ofknippen" betekent, t is in feite n starke vorm van elisie.
Apokope komt ok veur in de dichtkeunst (mar dan hiet t elisie), t wordt vaeke toepast om n goed ritme, riem en/of metrum te kriegen, t diel dat dan vortvaalt wordt dan angeven mit n ofkappingsteken (') of n dakkien (^), bv. (...), meer hebt ge niet noô (noô = neudig, J. Nolet de Brauwere van Steeland) aandere veurbielden binnen: dees' aard' of Neêrlands vreê.
|
 De Eerste Weltkrieg weer en Krieg, de vun 1914 bet 1918 in Europa, den Nohen Osten, Afrika un Oostasien föhrt worrn is un in den över negen Millionen Minschen doodbleven sünd. Dat weer de eerste Krieg, in den massiv Maschinen, as Panzer, Fleger un Luftscheep to'n Insatz kamen sünd un in den Giftgas insett weer. De Fronten bewegen sik ober kuum; in'n Stellungskrieg reven sik de Truppen gegensietig op. Sünnerlich op de Slachtfeller vör Verdun un in Flannern bleven op beide Sieten Millionen vun Soldaten dood, ahn dat sik an de militärische Laag wat ännern dei. Ok dorüm is de Eerste Weltkrieg en Krieg, de an Grugen allens achter sik laten hett, wat dormals bekannt weer. De Krieg keem in Gang dör den Anslag vun Sarajevo op Franz Ferdinand an'n 28. Juni 1914. He weer de Thronfolger vun Öösterriek-Ungarn. Utöövt wurr de Anslag dör den Serben Gavrilo Princip. Dat weer Grund noog för Öösterriek, en Ultimatum to stellen, wat de Souveränität vun Serbien angriepen dö. As de Serben dat Ultimatum nich vull inhollen wullen, verkloor Österriek-Ungarn an'n 28. Juli Serbien den Krieg. Russland verkloor dorop Österriek-Ungarn den Krieg un Düütschland muss vun wegen de Blankovullmacht, de dat Land gegen Österriek-Ungarn över afgeven harr, ok in den Krieg instiegen. Düütschland fung nu an, in Belgien intomarscheern, üm Frankriek antogriepen. De Düütschen weern bang, dat Frankriek op de Siet von Russland an den Krieg deelnehm, so dat dat to'n Tweefrontenkrieg kömen kunn. No den Angreep op Belgien verkloor ober ok Grootbritannien Düütschland den Krieg, vun wegen dat de Neutralität vun Belgien angrepen worrn weer. Dat Enn vun'n eersten Weltkrieg weer an'n 11. November 1918.
|
| August 2014: | |
 Marken (Markers: Mereke) is n vuurmaolig eilaand, in nou n skiereilaand, in t Markermeer dat sinds 1957 via n dik mit t vastelaand verboenden is. t Beoort tot de gemiente Waoterlaand van de Nederlaandse provinsie Noord-Ollaand. t Eilaand ad in 2004 1.846 inwoeners. Al minstens n ieuw is t vuurmaolige vissersdörp n belangrikke toeristiese trekpleister. De opvallende kliederdracht et daoran bijedroegen. Karakteristiek binnen de outen euzen op paolen. Nog ouwer binnen de zogenaamde "warven", kunstmaotige verogingen waorop ewoend worde. In godsdienstig opzicht is de bevolking van Marken protestants. Der binnen twie protestantse karken op t eilaand.
|
 Heidi Kabel, verehelichte Mahler (* 27. August 1914 in Hamborg; † 15. Juni 2010 in Hamborg; eegentlich Heidi Bertha Auguste Kabel) weer en vun de bekanntste düütsche Volkschauspelersche. Leven un WarkHeidi Kabel is in dat Huus an de Groten Bleeken Nr. 30 in Hamborg, direkt tegenöver van dat Huus wo later dat Ohnsorg-Theater drin weer, boren. Hör Vader harr een Druckeree (sien Bedriev un sien Verlag gifft dat vandaag noch), ehr Moder weer Huusfru. Se harr eenig Klaveerspelen leern sullt, harr aber kien Talent dorför. 1932 hett se bi de Nedderdüütsche Böhne vörspraaken un is nahmen wurrn. Ut dat Theater is nahst dat Ohnsorg-Theater wurrn. Dornah hett see Ünnerricht in Schauspeel nommen un hett 66 Johr up de Bühn stahn. Hör Schauspeelkarriere düer sogor 75 Johr.
|
| September 2014: | |
De geer is de naam van de melkklieren bie nerekers, vergeliekbaor mit borsten bie de mins. In de geer wort melk evormd waormee tiejens t zeugen t jong evoerd kan worren. De eerste melk die in de geer evormd wort heet biest of kolostrum en is iezig riek an ofweerstoffen. Naor n paor dagen komt de echte melk op gang. De melkvorming vient plaots in de melksellen. t Hormoon prolaktine, dat of-escheien wort deur de hypofyse, zörgt veur de melkproduksie. De groendstoffen veur de melk worren deur t bloed an-evoerd en deur diffusie in de melksellen op-eneumen. Hier worren de groendstoffen um-ezet in melk. Um één kilo melk te maken moen der hoenderden liters bloed deur de geer stromen. De melk wort op-esleugen in de melkboezem, n sponsachtige ruumte oender in de geer. De melk verlaot de geer deur de speunen of titten. |
 De Euskadi Ta Askatasuna (Up Platt: Baskenland un Freeheit), beter bekannt unner ehren korten Naam ETA is en Bewegung, de för de Unafhängigkeit vun dat Baskenland mit Hölp vun Terrorismus un Ansläge strieden deit. Se hett dat afsehn up en unafhängigen, sozialistischen, baskischen Staat. De schall sik tohopensetten ut de sülvstännigen Kuntreien vun dat Spaansche Baskenland, vun Navarra un ok vun dat Franzöös'sche Baskenland. Grünnt wurrn is se 1959 as en Grupp to'n Wedderstand gegen de faschistische Diktatur vun Franco. De ETA geiht in ehren Striet tokehr gegen de spaanschen Eenheiten vun Polizei un Militär, de na ehre Meenung dat Baskenland besett' hefft. Just so, as de IRA ut Irland, warrt vör de Bombenansläge tomeist Wohrschau geven, so dat de Schaden faken nich so dull is. Vun den Dag af an, wo se grünnt wurrn is, bit 2003 hett de ETA 339 Zivilisten un 478 Lüde vun de Polizei un dat Militär ümbröcht. Dat Teken vun de ETA is en Slang, de üm en Biel ümto wickelt is. De Wahlspröök vun de Bewegung is Bietan jarrai (Up Platt: Wi maakt wieder mit beiden). Dor is mit meent, dat de ETA mit den politischen Striet (sien Teken is de Slang) un mit den Striet unner Wapen (sien Teken is dat Biel) fuddermaken will bit to'n Sieg. De politische Twieg vun de ETA is de Batasuna.
|
| Oktober 2014: | |
 Mercosur (spaansch Utspraak: ˌmeɾ.ko.ˈsuɾ) is de afkört Beteken för den Gemeensamen Markt in Süüdamerika. De spaansch Bedüüden för de Afkörten is Mercado Común del Sur (Gemeensam Markt vun den Süüden). De jüst so offiziell portugiesch Beteken is Mercosul för Mercado Comum do Sul, un in dat in Paraguay snackt Guaraní is Ñemby Ñemuha de begäng Beteken. De Mercosur is dör dat Ünnerteken vun den Verdrag vun Asunción van‘ 26. März 1991 tostannen kommen. Dat hannelt sück um en Binnenmarkt mit mehr as 260 Millionen Minschen (Stand 2006), de to Tiet 12,8 Millionen Quadratkilometer umfaat, wat ungefähr 72 % vun de Flach vun Süüdamerika bzw. 56 % vun de Flach vun Latienamerika is. De Mercosur schafft en Bruttoinlandsprodukt vun etwa 1 Billion US-Dollar (rund 75 Perzent vun dat gesamt BIP vun den latienamerikaanschen Kontinent, in’ Butenhannel bedrocht de Weert vun de Exporte üm 200 Mrd. US-Dollar un de för Importe ruchweg 130 Mrd. Dollar.
| |
| November 2014: | |
 Metamorphe Stenen oder ok Metamorphiten sünd en Klass vun Stenen, de ut öllere Stenen – egal wat dat för’n Tyyp wesen is – dör Metamorphoos tostannen kamt. Se warrt af un to ok as Ümwannelstenen betekent. De Ümwanneln vun’n Utgangssteen kann ünner hogen Druck, hoge Temperatur, dör cheemsch Stoffverännern in’n fasten Tostand oder dör Kombinatschonen ut disse Möglichkeiten aflopen. Dör de Metamorphoos warrt de Mineraltohopensetten in’n Steen ännert, vun wegen dat sik Mineralen billt, de ünner de ne’en Druck- un Temperaturbedingen bestännig sünd. Butendem warrt bi den Vörgang normalerwies ok de Föög vun’n Steen ännert. Tyypsch för metamorphe Stenen is de Schivern.
| |
| Dezember 2014: | |
Kìrsttied (ook: midwinter, kìrst, joul of karst) is n internatsjonoal feest, woarbie de geboorte van Jezus Kristus vaaierd wordt. Dochs wordt tegenswoordeg, deur de ontkìrkelken van de wereld, aal meer dizze betaikenis vergeten en gaait t veuraal om de noflekhaid en de kado's veur de leutjen. Op 25 dezìmber wordt de geboorte van t kindke Jezus vaaierd. t Feest wordt oetbundeg vaaierd mit kìrststaalken, n spesjoale mis en keerzen mit dennetoeksken der omhìn. |
 Betlehem (ok Bethlehem, Broothusen; hebrääsch: בית לחם, Bet Lechem) is en Stadt in' Westjordanland mit 29.930 Inwahners. De Stadt hörrt to de Palästinensisch Autonomierebeden un grenzt in' Noorden an Jerusalem. Se hett twee Universitäten. To de Agglomeratschoon Betlehem hörrn ok Beit Dschala un Beit Sahur; de letzte Oort hett as Betlehem ok biblisch Bedüüden. Börgermeester vun de Stadt Betlehem is siet Mai 2005 de röömsch-kathoolsch Christ un Dokter in Ruhstand Victor Batarseh. För de 2,1 Mrd. Christen is de Stadt vun en besünner Bedüüden, wiel se nah de Överleefern nah as de Gebortsoort vun Jesus Christus gellt.
|
| Januar 2015: | |
 De Orion is een vun de 88 modernen Steernbiller un liggt in de Neeg vun’n Himmelsäquater. Dat Steernbild Orion liggt twüschen Eridanus un Eenhoorn op den Himmelsäquater, woneem he vun Düütschland ut vun’n laten Harvst bit to’n Anfang vun’t Fröhjohr to sehn is. Orion is dat Wintersteernbild, dat an dullsten opfallen deit, vun wegen de grote Tall vun helle Steerns un jemehr Anorden, de licht to marken un to finnen is. Dorstellen schall dat Steernbild en mythischen Jager: De Steerns Beteigeuze, de ok to dat Winter-Dreeeck, höört un Bellatrix (γ Orionis) billt de Schuller, Rigel, de ok en Eckpunkt vun’t Winter-Sösseck is, un Saiph (κ Orionis) stellt de Fööt dor. An’n opfalligsten is aver de Reeg vun dree helle Steerns in de Mitt vun’t Steernbild. Dat sünd Alnitak, Alnilam un Mintaka (ζ, ε und δ Orionis), de mitünner ok de Dree Königen nöömt warrt un den Gördel billt. De Steerns warrt ok as Jakobsstaff oder Jakobsledder betekent un leegt in en groten, hellen apenen Steernhopen Cr 70. Mit Utnahm vun Beteigeuze hebbt all Hööftsteerns vun Orion dat lieke Öller un lieke Tostandsgrötten. Dat düüdt dorop hen, dat se all to de lieken Tiet tostannen kamen sünd.
| |
| Februar 2015: | |
 Stood is de Kreisstadt vun’n Landkreis Stood in Neddersassen. Se liggt twüschen Cuxhoben un Hamborg. Stood liggt an den westlichen Rand vun Oolland an de Swing, blangen de Elv. In’n Noorden liggt Kehdingen. De Stadt liggt in en Landschap vun flache Maschen un dorin op en Geestspoor, de in de Maschen rinragen deit un bet 14 Meter (Spegelbarg, Steed vun de fröhere Borg) över de Masch ruutkickt. In Stood sünd hüüt vele fröher egenstännige Öört ingemeent, so as Bützfleet, Haddörp, Hagen un Wiepenkathen. De Stadtdeel Oollanner Veerdel liggt in’n Oosten von de Ooldstadt un is in de Johren 1960 anleggt worrn.
| |
| März 2015: | |
 De Nedderlannen sünd en parlamentaarsche Monarkie un Deel vun dat Königriek vun de Nedderlannen. Anners höört dor noch Aruba un de Nedderlannschen Antillen as sülvstännige Länner mit to. Se liggt in dat nöördlich Europa an de Noordsee. Dat Land is to’n gröttsten Deel relativ flach. Bi en Veerdel vun dat Land an de Waterkant liggt ünnerhalv vun den Seespegel. In den Süüdoosten is dat Land höger, de höögste Fleck is de Vaalserberg mit 321 m. Navers sünd Belgien un Düütschland. Tosommen mit Belgien un Luxemborg billen de Nedderlannen de Benelux-Staaten. De Hööftstadt vun dat Land is Amsterdam. De Regeren sitt in Den Haag. To de Nedderlannen hörrt ok noch de dree Karibikinseln Bonaire, Sint Eustatius un Saba. De Nedderlannen sünd indeelt in Provinzen.
| |
| April 2015: | |
 Helmut Josef Michael Kohl (* 3. April 1930 in Ludwigshafen) is en düütschen CDU-Politiker. He weer van 1969 bit 1976 Ministerpräsident vun dat Land Rhienland-Palz un van 1982 bit 1998 de sösste Bunnskanzler vun de Bunnsrepubliek Düütschland. Van 1973 bit 1998 weer he todem Parteivörsitter vun de CDU. Kohl hett den Prozess vun de Düütsch Weddervereenigen mitgestalt un hett maatgevend to de europääsch Eenigungsprozess bidragen.
| |
| Mai 2015: | |
 De Tweete Weltkrieg weer de tweete up global Ebene führt Krieg vun sämtlich Grootmächte vun dat 20. Johrhunnert un stellt den bitlang gröttsten un verheerendsten Konflikt in de Minschheitsgeschichte dor. De Krieg düer van 1939 bit 1945. In' Kriegsverloop hebbt sück twee militärisch Allianzen bildt, de as Assenmächte un Allieerte betekent wurrn. Unmiddelbor weern över 60 Staaten an' Krieg direkt oder indirekt bedeeligt, över 110 Million Minschen stunnen ünner Wappen. De Opfertallen swanken afhängig vun de Born tüschen 60 un 70 Million Dooden. De Tweete Weltkrieg wurr ünner annern dör den Holocaust, Kriegsverbreken, Flachenbombardements un den eersten Insatz vun Atomwappen kenntekent.
| |
| Juni 2015: | |
 De Slacht bi Waterloo [[ˈvɑːtərloː]] (ok Slacht bi Belle-Alliance) van’ 18. Juni 1815 weer de letzte Slacht vun Napoleon Bonaparte. Se funn ca. 15 km südlich vun Brüssel dicht bi dat Dörp Waterloo statt, dat dormals to dat Königriek vun de Vereenigten Nedderlannen hörr un in dat hüüdig Belgien liggt. De Nedderlaag vun de vun Napoleon führt Franzoosen gegen de allieerten Truppen ünner General Wellington un de mit ehr verbündt Preußen ünner Feldmarschall Blücher hett de Herrschap vun de Hunnert Daag vun Napoleon beend un führ mit de sien endgüldig Afdanken an’ 22. Juni 1815 to dat Enn’ vun dat Franzöösch Kaiserriek. Nah disse tweete völlige militärisch Nedderlaag binnerhalv vun en kört Tiet wurrn Frankriek in’ Tweeten Pariser Freeden scharper Freedensbedingen upgeven. Napoleon sülvst wurr as Kriegsfangen vun de Briten up de Atlantikinsel St. Helena brocht, wo he as Verbannter an’ 5. Mai 1821 storven is. De Reedwennen „Sien Waterloo beleeven“ as Synonym för en totale Nedderlaag hett ehrn Oorsprung in disse Slacht. In de franzöösch Spraak wurrd se „Bataille de Waterloo“ (oder seltener „Bataille de mont Saint-Jean“) nömmt; in dat Engelsche „Battle of Waterloo“. In Preußen-Düütschland weer bit in dat 20. Johrhunnert de Beteeken „Schlacht bei Belle-Alliance“ begäng. Vör de Slacht bi Waterloo gung an’ 9. Juni 1815 de Wiener Kongress mit dat Ünnerschrieven vun de Kongressakte to Enn’.
| |
| Juli 2015: | |
 Tennis is en Ballspeel dat to de Klass vun de Torüchslagspelen höört. Disse Sportoort kann mit twee Spelers (as Enkel) oder mit veer Spelers (as Dubbel) utöövt warrn. En sünnere Oort vun’t Dubbel is dat Mixed, wobi en Mannschop ut een Fro un een Mann besteiht. De Spelers staht sik op en dör en Nett in de Mitt in twee Hälften deelt Speelfeld un versöökt, den Tennisball mit Help vun den Tennissläger so in dat gegnerische Feld to slahn, dat de Gegner nich in de Laag is, den Ball op regelgerechte Oort un Wies wedder torüchtospelen. Tennis gifft dat in’n Bredensport as ok in’n Profisport un wart ok to de Olympschen Sportoorden rekent, de bi de Sommerspelen utdragen warrt.
| |
| August 2015: | |
 De Eerdköst is de butenste faste Schicht vun de Eer. Se liggt över den taag-plastischen Eerdmantel. Wenn man de Gröttenproportschonen verglieken will, denn is de Eerdköst för de Eer ruugweg dat, wat bi en Appel de Schell is. De Eerdköst billt tohopen mit den böversten Deel vun’n Eerdmantel de so nöömte Lithosphäär. Dat Utforschen vun dat Binnere vun de Eer hett vör so bi 200 Johren anfungen. Aver ok de greekschen Naturphilosophen hebbt sik al Gedanken doröver maakt, woans de Eer binnen in opboot is. Mit en eenfach physikaalsch Modell hett Isaac Newton de Eerdafplatten utrekent, un ok de Vulkanismus un de Eerdbeven geven al eerste Henwiesen. Üm 1900 hebbt sik denn na un na de modernen Methoden to’n Utforschen vun de Eer entwickelt as de Gravimetrie, de Seismologie un de Eerdmagnetik.
| |
| September 2015: | |
 Helmut Schön (* 15. September 1915 in Dresden; † 23. Februar 1996 in Wiesbaden) weer en düütsch Footballspeler un de bitlang spoodriekste Bundstrainer. As aktiv Footballspeler vun den Dresdner SC wunn Schön in de Runden 1942/43 un 1943/44 tweemal de Düütsch Footballmeesterschap un in de Johren 1940 un 1941 tweemal den Tschammer-Pokal. Tüschen 1937 un 1941 hett hüm Natschonalmannschapstrainer Sepp Herberger in 16 Länderspelen insett, bi de Helmut Schön 17 Doren schaaten hett. As Spelertrainer keem he ahn Probleme in den Övergang in dat Traineramt un wurr as Bundstrainer van 1964 bit 1978 en vun de spoodrieksten Natschonaltrainer vun de Welt. Bi sien eerst Weltmeesterschaps-Turnier as Bundstrainer 1966 in England reck he mit de düütsch Natschonalmannschap dat Endspeel; bi de Weltmeesterschap 1970 in Mexiko wurr he mit de Mannschap Dart. He wunn de Europameesterschap 1972, de Weltmeesterschap 1974 in Düütschland un wurr 1976 in Jugoslawien Viezeuropameester. Dat Schön as Bundstrainer den Natschonalspelern völ Freerüüms un Mitspraakrechte inrüümen dee, statt hörr stief taktische Maatregeln vörtogeven, seecht völ Sportjournalisten as sien herutragen Leistung an, wurr aber ok, insbesünnere an' Enn' vun sien Trainerloopbahn, faken as Führensswaakheit utleggt.
| |
| Oktober 2015: | |
 Die Stippelaant (Stictonetta naevosa), Apenaante oder Stippelgoos nömmt, is en Aart ut de Familie vun de Aantenvagels (Anatidae). Se is de eenzige Aart ut en egene Unnerfamilie Stictonettinae un kummt bloß in Australien vör. Vunwegen de korten Been lett de Stippelaanten as en Aant, man u.a. vunwegen ehre Morphologie is se ehrder mit de echten Göse un mit de Swöne verwandt. De IUCN meent, de Stippelaant weer nich in Gefohr (least concern). De Bestand warrt taxeert up 11.000 bit 26.000 utwussene Vagels. Stippelaanten weert 51 bit 56 cm groot. De Toppen vun de Flunken könnt 77 bit 82 cm ut’neen stahn. Waarten un Aanten verscheelt sik nich groot. De Heken sünd en beten gröter un weegt in’n Döörsnitt bi 980 g, un de Seken staht bi 840 g. Bi de Aanten is de Snavel döörgahns leigrau, man bi den Waart entwickelt sik in de Brödeltied en roden Ansatz an’n Snavel. In de Farv gifft dat twuschen Heken un Seken keen Unnerscheed, de Feddern sünd graubruun mit luuter lüttje witte Stippen dor over hen verdeelt. Wenn se mit da Bröden dör sünd, ruut de utwussenen Aanten.
| |
| November 2015: | |
 Artikulatschoonsmodus oder Artikulatschoonswiese nöömt, wat de Sprookorgane os de Tunge oder de Nebben, bi de Artikulatschoon van eunen Konsonant maakt un woans seu de Luftstroom iut’n Lungen an’n Vörankumen hinnert. Dür de Artikulatschoonsstied, de Artikulatschoonsmaneer, dat Artikulatschoonsorgan un of dat Phoon niu stimmhebbend is oder nich, kann man eunen Konsonanten in eunen iutreckend Mote bestemmen un defineern. Artikulatschoonsmaneren, wo de Luftstroom iut’n Lungen an’n Vörankumen hinnert un belämmert werrt, nöömt man Obstruenten. Dor tellt de Frikative, Affrikative un de Plosive to. De Obstruenten sind an un för sik stimmloos. In männjen Sproken finnt man öweer auk stimhafte Obstruenten. Blangen de Obstruenten sind de Sonoranten de annere graute Gruppe, wo man de verschelen Artikulatschoonsmameren indeulen kann. To den Sonoranten tellt de Nasale, de Approxiamante, de Liquida un auk de Vokale. Bi den Sonoraten werrt de Luftstroom nich so stark an den Vörankamen hinnert, so dat de Luftstroom dat Vibreern un Swingen anfängt. Van deswegen sind düsse Konsonatnen faken stimmhaft. Stimmloos Sonoranten sind derbe roor, man to’n Bispill in’n Walisisken oder in’n aulden Greeksken to finnen.
| |
| Dezember 2015: | |
 Tee is en heet Upgeetdrunk, de ut ünnerscheedlich Plantendeelen (Blööt, Knospen, Blüüten, Stängel) vun de Teeplant upbräut wurrd. Tee enthollt, je nah Plantendeel (Knosp an' meesten, Blööt afstiegend) bit to 4,5 % Coffein. In dat 19. Johrhunnert wurr Warkstoff in' Tee as Thein oder Teein betekent. De Drunk wurr bit to de Rechtschrievreform van 1901 mit th as Thee schreven. In' wiederen Sinn wurrd as „Tee“ en heet Upgeetdrunk betekent, dat ut ünnerscheedlich Deelen vun verscheeden Planten tobereit wurrd. Dorto hörrn ok Krüüdentees un Früchtetees. Bruukt Plantendeelen sünd dorbi neben de baben nömmt Deelen ok je nah de Soort vun de Plant ok noch Früchte, Schill oder ok Wuddels.
| |
| Januar 2016: | |
 Ole Einar Bjørndalen (* 27. Januar 1974 in Drammen) is en norweegsch Biathlet un blangen bi Skilanglöper. Sowohl nah Antall vun de Titel as ok nah de Gesamttall vun de Medaillen is he bi Weltmeesterschapen un Olympisch Winterspelen de spoodriekste Athlet (Stand: Februar 2014). Siet 2011 kann he as eerst männlich Biathlet Weltmeestertitel in all Disziplinen vörwiesen. Een vun sien gröttsten Erfolge fier Bjørndalen bi de Olympisch Winterspelen 2002, as he all veer dor utdragen Biathlon-Wettbewarfen bi de Mannlüüd winnen dee. In' Biathlon-Weltcup reck he de meesten Siege un wunn ok den Gesamtweltcup an' fakensten. 2011 kreeg he de Holmenkollen-Medaille, een vun de hööchsten Utteknungen in' Skisport. Wiels de Olympisch Winterspelen 2014 wurr he vör acht Johr in de Athletenkommission vun den IOC wählt.
| |
| Februar 2016: | |
 Werner Karl Heisenberg (* 5. Dezember 1901 in Würzborg; † 1. Februar 1976 in München) weer en düütschen Physik-Nobelpriesdräger. Den kreeg he för’t quantitative Beschrieven vun’t Waterstoffspektrum, man veel bekannter is de na em nöömte Heisenbergsche Unscharpderelatschoon, de he 1927 formuleert harr.
| |
| März 2016: | |
 Wittmund is en Stadt in' Noordwesten vun Neddersassen un Kreisstadt vun den glieknnaamigen oostfreeschen Landkreis. Vun de Flach her is se de gröttste Stadt in Oostfreesland, vun de Inwahnertall her liggt se achter Emden, Auerk, Leer un Nörden an fieft Stäe. De Stadt is man blots dünn besiedelt. In de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen wurrd Wittmund as Middelzentrum führt. Historsch hört den Grootdeel vun dat Wittmund Stadtrebeet to dat Harlingerland, dat endgültig eerst 1600 dör den Berumer Vergliek to de Grafschap Oostfreesland keem. Siet 1885 is Wittmund Seet vun den glieknaamigen Landkreis. Bit to de Gebietsreform 1972 weer de Kreisstadt en Binnenlandgemeend. Nahdem umfangriek anner Oortschapen in de Gemeend mit upnommen wurrn - dorünner Oortschapen, de siet dat 16. Johrhunnert plaanmatig de Harlebucht afrungen wurrn weern, as etwa de Küstenoort Clienensiel - bildt de Noordsee de Noordgrenz vun de Stadt. Clienensiel führt siet 1983 de offiziell Beteken „Staatlich anerkanntes Nordseebad“. De Stadt is in düütlich Maat vun den Tourismus präägt, wobi neben den Küstenbadeoort in de vergangen Jahrteihnten ok dat Binnenland en gröttere Rull innehmen dee.
| |
| April 2016: | |
 As Single-Malt-Whisky oder kort Single Malt (eng.: „enkelt Molt“) warrt Whiskys betekent, op de twee sünnere Saken todrapen doot. Eerstmol kamt se ut een enkelte Brenneree un sünd dormit keen Versnitt ut verschedene Whiskysorten. Un denn warrt as Koorn to’n Brennen blots molten Gasten bruukt. De Beteken Single Malt warrt as Utdruck för sünnere Gööd verstahn. De Whiskys sünd normalerwies sünners hoochweertig. Dorto kummt dat Lagern: De Tiet to’n Riepen liggt bi Single-Malt-Whiskys faken bi mehr as en Johrteihnt. Ok wenn en Single-Malt-Whisky blots ut en Brenneree stammen dröff, so kann he aver liekers ut mehrere verschedene Fatten tosamenmischt warrn. Dat warrt to’n Bispeel maakt, üm en mööglichst glieken Röök un Smack to kriegen. De Angaven to’t Öller beteht sik in den Fall op dat jüngste Fatt, dat für den Whisky bruukt worrn is.
| |
| Mai 2016: | |
 Dat Vibraphon oder Vibrafon is as Metallophon (Slaginstrument) en Wiederentwicklung vun de Marimba un besitt en elektrisch andreeven Modulatschonsinrichtung. Dat Instrument hett eegentlich en „kalten, metallenen Klang.“ Dat Vibraphon ünnerscheedt sück vun de Marimba dör dat Material vun de Plaaten, de ut en hart Metalllegierung statt ut Holt bestahn. De Plaaten sünd as bi de Marimba, dat Metallophon un dat Xylophon in de Beriek vun de Swingensknütten vun hör Grundresonanzfrequenz lagert. Hör Längt is umgekehrt proportschonal to de Quadratwuddel vun de Grundresonanzfrequenz. Dat Stimmen is blots in dat Wark nödig un wurrd dör Beschliepen maakt, wobi dör Minneseeren vun de Masse oder de Stiefigkeit sowohl höhger as ok deeper stimmt wurrn kann.
| |
| Juni 2016: | |
| Argentinien (spaansch: Argentina) is en Republik in den Süüden vun Süüdamerika. Dor leevt 38.592.150 Inwahners (schätzt 2005) up 2.766.890 km². Dat sünd 14 Inwahners/km². Argentinien is de achtgröttste Staat up de Eer un de tweetgröttste in Süüdamerika. Wat de Inwahners angeiht, is Argentinien dat Land mit de drüttmeisten Inwahners in Süüdamerika. De Naam kümmt vun dat latiensche Woort argentum, wat Sülver bedüden deit. De eersten Europäers, de dat Land an sik rieten wollen, dachen, dat se dor veel Eddelmetall holen konnen.
| |
| Juli 2016: | |
 De Emmer, ok Emmel, Ammer oder Ammel (anner Naams in den düütschen Spraakruum sünd ok Kübel , Amper, Kufe, Küfe, Bütte), is en nah baben apen zylindrisch oder swaak konisch Behälter mit flach, seltener wölbt Boden, de ut ünnerscheedlich Materialien, fröher meestens ut Holt oder Ledder, hüüt ut Metall oder Kunststoff besteiht. De kann man as Transportmiddel völsiedig insetten. Meestens wurrd he to’n Transport vun Fleetigkeiten oder Schüttgoot bruukt. To’n Dragen is de Emmer meest mit en beweglichen Henkel versehn, de ni dat Utschütten oder Utgeeten vun den Inholt rünnerleggt wurrn kann. Da Woort Emmer lett sück etymologisch över middelhoochdüütsch e(i)nber, e(i)mber, olthoochdüütsch eimpar as Lehnbillen up latiensch amphora „Henkelkroog“ torüchführen (ahd. b(h)eran, tragen to greeksch φερειν).
| |
| August 2016: | |
 De Georg-August-Universität in Chöttingen wurr 1732/1734 vun Georg II. ünner Fedderführung vun Gerlach Adolph von Münchhausen grünnd un 1737 apen maakt. De Universität entwickel sük gau un tell mit meest 1.000 Studenten to de grötteren in dat Europa vun de dormalig Tiet. Se is de öldste noch bestahn Universität in Neddersassen un mit 30.600 Studeerenden ok de gröttste (Stand Wintersemester 2014/15. Dat Motto vun de Universität luut „In publica commoda“ (to dat Wohl vun all). Siet den 1. Januar 2003 befind sück de Universität – as een vun de eersten in de Bundsrepubliek Düütschland – in de Drägerschap vun en apenlich-rechtlichen Stiftung; se is sietdem en Stiftungsuniversität. Präsidentin vun de Universität is siet 2011 de Biochemikerin Ulrike Beisiegel. De Mitarbeitertall bedroog 2014 insgesamt 12.379, dorvan weern 491 Perfesser. Van Oktober 2007 bit Juni 2012 wurr in' Rahmen vun de Exzellenzinitiative dat Tokunftskonzept vun de Georgia Augusta fördert. Luut den World University Rankings 2014/2015 vun de Times Higher Education is de Georg-August-Universität weltwiet up Platz 67 un dormit de an' tweethööchsten wert düütsch Universität nah de LMU München. De Neddersassisch Staats- un Universitätsbibliothek Chöttingen is mit etwa 4,5 Millionen Bänden en vun de gröttste Bibliotheken in Düütschland, de tallriek Sonnersammelrebeden un in Rahmen vun de Sammlung Deutscher Drucke dat 18. Johrhunnert afdeckt. Chöttingen is mit hör in de „vedeelt Natschonalbibliothek“ för Düütschland inbunnen.
| |
| September 2016: | |
 En physikaalsche Grött is en Egenschop vun en physikaalsch Objekt, de quantitativ bestimmt warrn, also meten warrn kann. De Tosamenhang twüschen physikaalsche Grötten warrt dör physikaalsche Gesetten beschreven. Dat Maat vun en physikaalsche Grött, d.h. wat de Weert vun de Grött is, warrt as Produkt ut en Tall (de Maattall) un en Maateenheit angeven. Mathemaatsch warrt physikaalsche Gesetten in Form vun Glieken unafhangig vun de Eenheiten dorstellt. Grötten, de nich vunenanner afhangig sünd, billt tosamen mit all Grötten, de dorvun afleddt warrn künnt, en Gröttensystem.
| |
| Oktober 2016: | |
 Robert Lee Gibson (* 30. Oktober 1946 in Cooperstown, New York) is en ehmalger US-amerikaansch Astronaut. Sien Ökelnaam is Hoot. Gibson kreeg 1969 einen Bachelor in Luftfohrttechnik vun de California Polytechnic State University. 1969 is Gibson in de United States Navy intreeden. Nah sien Utbillen to'n Marinefleger weer he tüschen 1972 un 1975 up de Floogtüüchdräger USS Coral Sea un USS Enterprise statschoniert. Vun dor floog he Kampinsatzen över Südostasien. He hett ok de Marineflegerschool Topgun afslooten. Nah sien Rückkehr in de USA weer he F-14-Pilotenutbilder. In' Juni 1977 kunn he sien Utbillen to'n Testpiloten spoodriek afsluuten un hett dornah dat F-14-Kampfloogtüüch up dat Naval Air Test Center test.
| |
| November 2016: | |
 Gottfried Wilhelm Leibniz (* 1. Juli 1646 in Leipzig; † 14. November 1716 in Hannober) weer en düütschen Mann vun de Wetenschoppen, en Philosoph, Mathematiker, Diplomat, Physiker, Historiker, Politiker, Bibliothekar un Dokter vun dat weltliche Recht un dat Karkenrecht. He warrt as de universale Geist vun siene Tied ankeken un weer een vun de bedüdensten Philosophen, as dat 17. Johrhunnert to Enne güng un dat 18. anfüng. In't 18. Johrhunnert warrt he faken Freeherr nömmt, man dat he würklich in'n Adel böört wurrn is, dor gifft dat bither to keen Oorkunnen över. He weer en Vertreder vun den Ratschonalismus in dat Tiedöller vun de fröhe Upklärung. Mehr oder minner to de sülvige Tied, as Isaac Newton, man unafhängig vun em, hett he en Twieg vun de Mathematik entwickelt, de unner den Naam Calculus (Differentschal- un Integralreken) bekannt is. Wen vun düsse beiden de eerste weer mit düssen wichtigen Bidrag to de Mathematik, hett to en groten Striet twuschen jem föhrt.
| |
| Dezember 2016: | |
 De Kaneel (mhd. zinemīn; latiensch: cinnamum, oldgreeksch: κιννάμωμον kinnámōmon, ut dat Semitische), öllerwelsch ok Zimmet. düütsch: Zimt, is en Gewürz ut de dröögt Rinde vun Kaneelbööm. Kaneel kummt mahlen as typisch bruun Pulver, ganz as Kaneelstang (tosommenrullt, röhrenförmig Rindenstück) oder as Kaneelblüten in den Hannel. Stangenkaneel wurrd ok in't Düütsche Kaneel nömmt (franzöösch: cannelle „Röhrchen“, lat. canna „Rohr“). Um Kaneelööl to winnen wurrn lütt Tacken un ok de Blööt bruukt.
| |
| Januar 2017: | |
 Donald John Trump [Utspraak: dɒnəld d͡ʒɒn trʌmp] (* 14. Juni 1946 in Queens, New York City) is en US-amerikaanschen Unnernehmer. He weer Kannedat vun de Republikaners bi de Wahlen to'n US-Präsidenten 2016. Dor hett he, vun de meisten Umfragen unverwacht, gegen Hillary Clinton vun de Demokraten bi wunnen un is an'n 9. November 2016 to'n 45. Präsidenten vun de USA wählt wurrn. In sien neet Amt inföhrt weern schall he an'n 20. Januar 2017.
| |
| Februar 2017: | |
 Cadmium (lat.: cadmia un greek.: kadmeia för Galmei) is en cheemsch Element, dat to de Övergangselementen höört un dat Atomteken Cd hett. Dat Metall Cadmium hett de Atomtall 48 un steiht in dat Periodensystem in de 2. Nevengrupp (12. Grupp na de IUPAC) un in de 5. Period. Cadmium weer 1817 unafhangig vunenanner von Friedrich Stromeyer un Carl Samuel Hermann in verunreinigt Zinkcarbonat opdeckt. Stromeyer harr markt, dat sik dat bi’t hitt maken verfarven de, wat bi dat reine Zinkcarbonat nicht passeert is. Cadmium is meist 100 Johren lang blots in Düütschland wunnen worrn.
| |
| März 2017: | |
 Hugenotten is en Naam, den in dat 16. un 17. Johrhunnert de Protestanten in Frankriek kregen hefft. Dat is nich ganz klaar, wo düsse Naam vun her kummt. Tomeist warrt annahmen, dat he ut de franzöösche Utsprake vun dat düütsche Woord „Eidgenossen“ afstammen deit. „Eedgenoten“ weer de Ökelnaam för de Swiezer, un veel Städer in de Swiez sünd dormols protestantsch ween.
| |
| April 2017: | |
 Ella Jane Fitzgerald (* 25. April 1917 in Newport News, Virginia; † 15. Juni 1996 in Beverly Hills, Kalifornien) weer en US-amerikaansch Jazz-Singerin Ella Fitzgerald is in Yonkers dicht bi New York upwussen un weer siet hör veerteihnst Levensjohr as Vullwaise up sück alleen stellt. Hör Debüt as Singerin geev se mit 17 Johren in dat legendäre Apollo Theater in Harlem; dat Apollo Theater hett regelmatig Amateurwettbewarfen maakt, vun de se een winnen dee. Oorsprünglich wull se bi dissen Talentwettbewarf as Danzerin uptreden, weer aber vörher so upgereegt, dat hör de Knee zittern deen un se denn lever en Leed sung.Fitzgerald wurr doruphen 1935 vun Chick Webb in sien Big Band engageert. 1936 nehmen se mit „Love and Kisses“ en eerst Plaat up; 1938 harrn se en Nummer-Een Hit: Dat fröhliche A Tisket A Tasket – eegentlich en Kinnerleed – hett hör mit Chick Webb to'n Star maakt.
| |
| Mai 2017: | |
 Dat Slott Gothenborg is en Slott ut de Tied von de Renaissance in Gothenborg (Landkreis Stood). Nadem de Sweden an’t Enn von Dörtigjohrigen Krieg 1648 de Herrschop över Bremen-Veern övernahmen harrn, hett Königin Christina Hans Christoph von Königsmarck to’n Generalguvernör von Bremen-Veern maakt. Sien Seet as Guvernör weer Stood un in dat Naverdörp Lieth hett Königsmarck dicht bi de Kant von de Geest mit Utblick över de Masch von Oolland en Landslott boon laten. Dat Slott hett na Königsmarck sien Wief (Agathe von Leesten) den Naam Agathenburg kregen. Dor is plattdüütsch Gothenborg von worrn un disse Naam is denn ok op dat Dörp Lieth övergahn, dat denn blots noch Gothenborg nöömt worrn is.
| |
| Juni 2017: | |
 Johann Christian Friedrich Hölderlin (* 20. März 1770 in Lauffen an’ Neckar; † 7. Juni 1843 in Tübingen) tellt to de bedüüdendst düütsch Lyriker. Sien Wark nimmt in de düütsch Literatur üm 1800 en sülvstännig Stellung neben Weimarer Klassik un Romantik in. Hölderlin wurr 1770 in Lauffen an’ Neckar as Söhn vun den Klosterpleger Heinrich Friedrich Hölderlin (1736–1772) un de sien Ehefru, de Pfarrerdochter Johanna Christiana, boren Heyn (* 8. Juli 1748 in Frauenzimmern; † 17. Februar 1828 in Nürtingen), boren. As Hölderlin twee Johr old weer, is sien Vader storven. Hölderlin sien Moder hett 1774 Johann Christoph Gok (1748–1779), Wienhändler un later ok Börgermeester in Nürtingen heiraadt.
| |
| Juli 2017: | |
 De Lüttje Seemöw(e) (Larus canus), up Platt ok Knüllenkieker, Letj Buur, Stormmöwe oder Störmmeew nömmt, is en Vagel ut de Familie vun de Möwen (Laridae). Dor hannelt sik dat um de lüttjeste Aart mank dat Geslecht Larus bi. Vorkamen deit se sunnerlich in de Matigen Zonen vun ganz Eurasien un over de Beringstraten weg in Noordamerika sien Noordwesten vun Alaska bit Zentralkanada. In Noordamerika sien Osten nümmt de noh verwandte Ringsnavelmöwe ehren Platz in, de ehr bannig lieken deit, avers en beten grötter is. De amerikaansche Unneraart warrt vun de wecken Schrievers ok as egen Aart ankeken.Bröden deit de Lüttje Seemöwe meist in lüttje Kolonien vun bit hen to 50 Paare, man dat gifft hen un wenn an de Küsten ok gröttere Kolonien mit en paar dusend Paare. Dat Nest warrt meist up’e Eer boot, man dat kann ok mol höger anleggt wurrn. Af un an warrt dat ok up en Boom anleggt. As de meisten Möwen fritt ok düsse Aart allens. Bröden deit se meist an de Waterkant, man ok an Ströme, in Moor un Brook in’t Binnenland siedelt se sik an. In Europa blievt de Möwen in’n Winter in de Brödelgemarken oder wannert man just en lüttjen Weg wieter. In de annern Regionen treckt se avers regelmotig wieter weg. De Vagels ut Middel- Eurasien treckt na Süüdwesten to un staht over Winter to’n Deel in de Gemarken vun de ööstliche Middellannsche See. De Bestand vun de Lüttje Seemöwe hett in Europa in dat 20. Johrhunnert bannig tonahmen, is avers tolest en beten achterut gahn. In Gefohr is de Aart avers nich.
| |
| August 2017: | |
 De Lütt Voss (Aglais urticae; Syn.: Nymphalis urticae) is en Bottervagel (Dagfalter) ut de Familie vun de Eddelfalter (Nymphalidae). De Naam Aglais urticae leit sück af vun lat. Aglaie, oder greeksch Aglaia / Ἀγλαΐα = „Glanz“, „Pracht“, de jüngsten vun de dree Grazien un lat. urtica, de Netel un beschrifft de fien Gestalt as ok de Brennnetel as Futterplant. De wurr dorum ok faken Nesselfalter nömmt..
| |
| September 2017: | |
 De Geschicht vun de Free Hansestadt Bremen is vun de Hanse, vun den Hannel un Seefohrt as ok von dat Streven nah Sülvständigkeit präägt. Grünnt wurrn is de Stadt Bremen in de Tiet vun Karl den Groten an dat Enn vun dat 8. Johrhunnert. 782 warrt de Naam vun Bremen to'n eersten Mol in en Urkunn upschreven. Dat weer, as en Preester, de Gerwal heten dö, dor dootslahn wurrn is. De eersten Hüser leegen up de Düün, wo hüdigendags de Dom, dat Rathuus un de Marktplatz up to finnen sünd. De Düün weer um un bi 10m höger, as de Werser, wenn se Hoochwater harr. Al in dat fröhe Middelöller seet en Bischop in Bremen. De eerste Bischop weer Willehad ut Northumbria.
| |
| Oktober 2017: | |
 Martin Luther (* 10. November 1483 in Eisleben; † 18. Februar 1546 in Eisleben) weer een düütschen Reformator. Siene Öllern hefft em den Namen Martin geven, na den Hilligen Martin vun Tours, de jümmers up'n 10. November sienen Dag hett. Dat warrt seggt, dat Luther up'n 31. Oktober 1517 siene 95 Thesen an de Döör vun de Slottkarken to Wittenbarg anslahn harr.
| |
| November 2017: | |
 Steekmuggen (Culicidae) sünd en Familie mank de Insekten (Insecta). Dor höört se to de Ornen vun de Tweeflunken (Diptera), un dor nu wedder to de Unnerornen vun de Muggen mit to. In de ganze Welt gifft dat bi 3.500 Aarden vun Steekmuggen. In Europa leevt dor 104 Aarden vun, meist all vun düsse sünd ok in Middeleuropa to finnen. De Seken bi de Steekmuggen hefft sunnerliche Mundwarktüge, dor könnt se mit dör de Huud vun ehre Weerte dörsteken un Blood sugen. Se bruukt de Proteine, de se bi dat Bloodsugen upnehmen doot (sunnerlich Hämoglobin un Albumin), un dat Iesen, dat dor in sitten deit (ut Porphyrin-Tosamenslüsse as Häme), for de Produktschoon vun Eier.
| |
| Dezember 2017: | |
 De Beteknung Hillig Land (hebrääsch:ארץ הקודש Éreẓ haQodeš, Latiensch: Terra Sancta, greeksch: Άγιοι Τόποι Hagioi Topoi, araabsch: الأرض المقدسة, DMG al-Arḍu l-Muqaddasa) is en allgemeen-religiöös Beteknung för de historsch geografische Region Kanaan bzw. Palästina. Se bedrapt Rebeeden vun religiös Wichtigkeit för de monotheistischen abrahamitischen Religionen Jodendom, Christendom, Islam un Bahaismus. En Deel vun de Hilligkeit vun disse Region kummt vun de religiöös Wichtigkeit vun Jerusalem un sien Bedüüden as dat Loovt Land, dat Abraham un dat Volk Israel luut Olt Testament vun Gott verspraaken wurr.
| |
| Januar 2018: | |
 Schach (van persisch: Rajah, later henn Schah, för „König“ – dorüm ok de Metapher: „das königliche Spiel“) is een strategisch Brettspeel, bi dat twee Spelers ümschichtig Speelfiguren up een Spelbrett bewegen. De Bewegungsmögelkeeten van de verscheeden Figuren is dör Regeln definiert. Teel van dat Speel is, de as König betekend Speelfigur van de gegnerisch Speler so antogriepen, dat disse kien Afwehrmöglichkeeten hett, weder dör dat Slaan (Wegnemmen) van de angriepend Figur, noch dör dat Schütten van de König dör een eegen Figur oder dat de König utwieken kann up een nicht bedroht Feld. Wenn de Tostand intreden is, snackt man van Schachmatt. Disse Utdruck kummt ut dat Arabische aš-šāh māta, wat soveel heeten deiht as = der Schah ist gestorben). Dormit is dat Speel denn to Ennen un de angriepend Speler hett wunnen. Dorbi is dat Können van de Spelers entscheedend un nich de Tofall.
| |
| Februar 2018: | |
 John Marwood Cleese (* 27. Oktober 1939 in Weston-super-Mare, Somerset) is en britsch Komiker un Schauspeler, Filmproduzent un Dreihbookschriever, de as Liddmaat vun de Komiker-Grup Monty Python un mit de Fernsehserie Fawlty Towers beropen worrn is. De Nanaam vun sien Vörfahren weer „Cheese“, aver sien Vadder (Reginald Francis Cheese) hett den Naam in „Cleese“ ännern laten, as he 1915 in de Armee intreden is. John Cleese hett in Cambridge an’n Downing College Juristeree studeert, sien Talent as Komiker hett sik aver ok to de Tiet al wiest.
| |
| März 2018: | |
 Pforzheim is en Stadt in' Noordwesten vun Baden-Württemberg un liggt an' Noordrand vun den Swaartwald, wo de Strööms Enz, Nagold un Würm tosommenfleeten. Mit ca. 120.000 Inwahner tellt se as Grootstadt un is de achtgröttste Stadt vun Baden-Württemberg. De Stadt is en Zentrum vun den Verdichtensruum Karlsruhe/Pforzheim, de etwa 650.000 Inwahner tellt. Nächstgröötere Städer sünd Karlsruhe, etwa 25 km noordwestlich, un Stuttgart, rund 37 km süüdöstlich. Pforzheim is en eegenständig Stadtkreis un togliek Sitt vun den Enzkreis, vun de dat Stadtrebeet meest vullständig ümslooten is. Se is dorneben Böverzentrum vun de Region Noordswaartwald, un dor gifft dat tallriek wiederführend Scholen as ok en Hoochschool för anwendt Wetenschap (Hoochschool Pforzheim).
| |
| April 2018: | |
 Koffie, ok Kaffe, (törksch: kahve ut araabsch: قهوة qahwa „anregen Drunk“, oorsprünglich ok „Wien“, mit Anlehnung an de Oorsprungsregion Kaffa is en swaart, psychotropes, koffeinhollen Heetdrunk, dat ut röst un mahlen Koffiebohnen, de Samen ut de Früchten vun de Koffieplant, un heet Water herstellt wurrd. Röst- un Mahlgrad sünd je nah Tobereitensaart ünnerscheedlich. Koffie enthollt dat Vitamin Niacin. De Beteeknung Bohnenkoffie bedüüd nich, dat de Koffie noch nich mahlt is, sonnern steiht för de Reinheit vun dat Produkt (äthioopsch ቡና, bunaa = Koffie) un deent de Ünnerscheeden vun so nömmt Ersatzkoffie (ut Zichorien, Garstenmalz usw.). De Koffiebohnen wurrn ut Steenfrüchten vun verscheeden Plantenaarten ut de Familie vun de Rubiaceae wunnen. De beid wichtigst Aarten vun de Koffieplanten sünd Coffea arabica (Arabica-Koffie) un Coffea canephora (Robusta-Koffie) mit völ Sorten/Varietäten. Je nah Soort tun Anbau gifft dat ünnerscheedlich Qualitätsstufen. Koffie wurrd hüüd in över 50 Länner weltwiet anbaut. Koffie is en Genootmiddel.
| |
| Mai 2018: | |
 Gustav Mahler (* 7. Juli 1860 in Kalischt, Böhmen; † 18. Mai 1911 in Wien) weer en öösterrieksch Komponist in’ Övergang vun de Laatromantik to de Moderne. He weer nich blots en vun de bedüüdenst Komponisten vun de Laatromantik, sonnern ok en vun de berühmtst Dirigenten vun sien Tiet un as Operndirekter en bedüüdend Reformer vun dat Musiktheater.
| |
| Juni 2018: | |
 Neurologie (vun greeksch νεῦρον neuron „Nerv“ un λογία -logia „Lehr, Wetenschop“) is dat Fackrebeet vun de Medizin, dat sik mit Krankheiten vun’t Nervensystem befaat. De Grenz to de Psychiatrie is deelwies nich kloor afgrenzt. In Düütschland is de Neurologie as en Deelrebeet ut de Binnere Medizin entstahn. De Organsystemen, de in de Neurologie behannelt warrt, sünd dat Zentralnervensystem, dat is de Bregen un dat Rüchmark, sien ümgeven Strukturen un de Fatten, de dat mit Blood versorgt, as ok dat periphere Nervensystem mit sien Verbinnen to de Muskeln un de Muskulatur.
| |
| Juli 2018: | |
 Dat Amt Rodenborg weer en Verwaltungsrebeed in Bremen-Veern un in dat Königriek Hannover mit Seet in Rodenborg binnen de Landdrostie Stood. Dat Leid över dat Amt harr bet 1867 en Amtmann, de twete Beamte weer bet 1816 de Amtsschriever. In de Prüßentied na 1867 hett de eerste Beamte Amtshauptmann heten. Dat Amt is in’n Noorden an dat Amt Zeven grenzt, in’n Noordoosten an dat Amt Horborg, in’n Oosten dat Amt Winsen, in’n Süüdoosten de Amtsvaagdie Fambossel-Soltau, in’n Süden dat Amt Rethen, in’n Süüdwesten dat Amt Veern, in’n Westen dat Amt Achem un in’n Noordwesten dat Amt Otterbarg (Stand 1848).
| |
| August 2018: | |
 Sparks sünd en noch hüüd aktive Pop-/Electro-Pop-Band um de Bröers Ron un Russell Mael, de as Rockband Enn‘ vun de 1960er-Johren in Los Angeles grünnd wurr. Ron Mael (Ronald David Mael, * 12. August 1945 in Culver City, Kalifornien) kreeg all as Kind Klaveerünnerricht. As Söhn vun en Grafiker un en Bibliothekarin is he in Pacific Palisades, Los Angeles upwussen. Enn‘ vun de 1960er Johren weer he Student an de UCLA. Tosommen mit sien jüngere Bröer Russell Mael (Russell Craig Mael, * 5. Oktober 1948 in Santa Monica, Kalifornien) speel he in verscheeden Bands, bevör se mit Earle Mankey (Gitarr) 1969 de Grupp Halfnelson grünnd hemm, ut de later de Sparks wurrn. Ron schreev de Leeder un speel Keyboards, wiels Russell singen dee. Utwiet dör Mankey sien Bröer Jim (Bass) un Harley A. Feinstein (Drums) hemm se 1971 hör glieknaamig Debüt för Bearsville herutbrocht. Produzeert wurr de Plaat vun Todd Rundgren. Musikalisch Infloot weern besünners engelsch Bands as The Kinks, The Move un de fröhen Pink Floyd mit Syd Barrett.
| |
| September 2018: | |
| Vörlaag:Hööftsiet/utwählt Artikel dissen Maand/2018-09 | |
| Oktober 2018: | |
 De Bargaante, ok Sandgoos oder Vossaant nömmt, (Tadorna tadorna) höört to de Halfgöse. Dat sünd Aantenvagels, de sotoseggen in’e Midden twuschen Göse un Aanten staht. De plattdüütschen Naams „Sandgoos“ un „Vossaant“ betreckt sik dor up, datt düsse Vagel in Löcker un (Voss-) Kuhlen unner de Eer bröden deit. „Bargaante“ warrt düsse Vagel up Nedersaksisch, Nedderlannsch, Westfreesch un Noordfreesch nömmt. Ob düsse Naam sik dor up betrecken deit, datt se ehre Eier good versteken (bargen) deit, oder datt se grote Tahlen vun Jungen groot trecken (bargen) deit, oder datt se sik unner de Eer in Kuhlen un Löcker bargen deit, oder, vunwegen datt se in de Dünen (Barge) leven deit, lett sik nich seggen. Up Hoochdüütsch heet se „Brandgans“. Dor an, datt se mol Aante un mol Goos nömmt warrt, kann een good sehn, datt se nich kloor na Göse oder Aanten hen insorteert weern kann. Vundeswegen warrt se na de hüdige Taxonomie to de Halfgöse rekent.
| |
| November 2018: | |
 Anders Monsen Askevold (* 25. Dezember 1834 in Askvoll; † 22. Oktober 1900 in Düsseldörp) weer en norweegsch Landschaps- un Deertenmaler vun de Düsseldörper Malerschool. LevenHe weer de Söhn vun den Küster un Lehrer Mons Andersen Askevold un van 1847 bit 1854 Schöler vun Hans Leganger Reusch in Bergen un van 1855 bit 1858 Schöler vun Hans Fredrik Gude in Düsseldörp. Van 1861 bit 1866 sall he in Paris leevt hemm, denn bit 1880 överweegend in Bergen, wo he 1873/1874 Ole Juul Ünnerricht geven hett. 1877/78 weer he in München un bedreev Studien bi Friedrich Voltz. He hett 1862 in Bergen Katarina Maria Didrike Gran (1834–1917) heiraadt. He harr acht Kinner, vun de Ingolf (1875–1951) as Pädagoog bekannt wurr. Van 1883 bit 1900 weer Askevold Liddmaat vun den Düsseldörper Künstlervereen Malkasten.
| |
| Dezember 2018: | |
 Papeer (vun latiensch papyrus, ut πάπυρος pápyros‚ Papyrusstaude‘) is en flachig Warkstoff, de in’ Wesentlichen ut Fesen meest mit Herkunft ut Planten besteiht un dör Waterenttog vun en Feesupswemmen up en Seev billt wurrd. Dat dorbi entstahn Fesenfilz wurrd verdicht un dröögt. Papeer wurrd eenersiets to’n Beschrieven un Bedrucken un up de anner Siet to'n Verpacken (Papp, Karton) bruukt. De Andeel vun disse beid Papeergruppen an de Papeerprodukschoon in Düütschland bedroog 2011 44 un 43 %. Mit groten Afstand folgen de Hygienepapeeren as Toilettenpapeer oder Huusholtdööker un de technischen Spezialpapeeren as Filterpapeeren, Dekorpapeeren oder Tapeten mit en Andeel vun 7 un 6 %. Hüüd wurrd Papeer in de Regel ut Zellstoff oder ut Holtstoff (ut Holtschliff) herstellt. Weddertobruuken Papeer in Form vun Ooltpapeer stellt mittlerwiel de wichtigst Rohstoffborn in Europa dor. Je nah flachenbetrucken Masse (ümgangsspraaklich Flachgewicht) wurrd tüschen Papeer, Karton oder Papp ünnerscheed. Wurrd de Rohstoff nich to flachig Papeer sonnern to massiv Objekten verarbeit, snackt man vun Pappmaché. Wegen de völfältig Kombinatschoons-Mögelkeiten bi de Rohstoffe, de Herstellung, de Verarbeitung un dat ünnerscheedlich Bruken gifft dat etwa 3.000 Papeersorten.
| |
| Januar 2019: | |
 Weener ok Weiner is en Lüttstadt in' Noordwesten vun dat Bundsland Neddersassen. Se is de eenzige Stadt vun de historsch Region Rheiderland un erstreckt sück linkssiets vun de Eems. Politisch hörrt Weener siet 1932 to'n Landkreis Leer un weer tovör de Kreisstadt vun den Kreis Weener, de mit dat Rheiderland meest identisch is. De Kreis weer to'n Tietpunkt vun de Uplöösen de lüttste vun Preußen. In Weener leven 15.430 Minschen (Stand 31.12.2013) up en Rebeet vun 81,24 km². In de Karnstadt Weener leven mit rund 6700 Inwahner knapp 43 Perzent vun all Weeneraner. De Stadt is dör Ingemeenden in dat Johr 1973 stark wussen. 4,4 Perzent vun de Inwahner vun de grensnah Stadt sünd ut de Nedderlannen. In verleden Johrhunnerten harr Weener en Hafen an de Eems un leeg an de linkseemsch Hannelsroute in dat südlich liggen Mönsterland. Weener weer vör allen dör sien Veeh- un Peermärkte bekannt un hett landwertschaplich Hannelsgöder exporteert. Intüschen spelen Hafen as Worenumslagsoort un Veehhannel kien Rull mehr. Wertschaptlich is Weener vun' Eenzelhannel för de Region Rheiderland, vun de Landwertschap un vun' Tourismus präägt. In de Stadt gifft dat ok eenzelt Industriebedrieven. Up kulturell Rebeet hett Weener dör dat Organeum Bedüüden. Dorbi hannelt sück dat um en Kultur- un Billenszentrum mit en Museum för Tasteninstrumente, dat inmidden vun de Örgellandschap Oostfreesland liggt, en vun de bedüüdenst Örgellandschapen weltwiet. In de um 1230 baut St.-Georgs-Kark befind sück doröver herut en Örgel vun Arp Schnitger, de as en vun sien Laatwarken gellt. Neben de Georgskark is ünner de Sakralbauwarken de Stapelmoorer Kark to nömmen: De romano-gotische Krüüzkark gellt as en vun de herutragendst Karkenbauwarken vun Oostfreesland.
| |
| Februar 2019: | |
 De Nedderelvbahn is en 103,6 Kilometer lange Iesenbahnlien twüschen Hamborg-Horborg un Cuxhoben. Se löppt von Horborg na Noordwesten parallel to de Ünnerelv dör Hamborg un Neddersassen. Von Horborg dör Oolland bet Stood is de Bahnlien över Fohrwieren elektrifizeert (Bahnstroom 15 kV/16,7 Hz) un dor föhrt ok de Lien S3 von de S-Bahn Hamborg. De Drievwagens von de Horbörger S-Bahn, de bet bis Neegraven föhrt, warrt mit Gliekstroom (1.200 V) ut en Stroomschien versorgt, de blangen dat Gleis anbrocht is. De Afsnidd Stood–Cuxhoben feddert wiederhen Dieseltrakschoon.
| |