Baruch de Spinoza
Baruch de Spinoza (hebr. ברוך שפינוזה, lat.: Benedictus de Spinoza, port.: Bento de Espinosa) (* Amsterdam, 24. November 1632;† Den Haag, 21. Februar 1677) weer en Philosooph un Linsenslieper ut de Nedderlannen. Sien Vadder weer en sephardischen, portugeesch-jöödschen Immigranten. Blangen Gottfried Wilhelm Leibniz un René Descartes weer he een vun de Ratschonalisten an'n Anfang vun dat Tiedöller vun de Upklärung. Sien bekanntest Wark is de Ethica, de eerst na sien Dood rutgeven wurrn is.
Leven
[ännern | Bornkood ännern]Sephardsche Joden kaamt na Amsterdam
[ännern | Bornkood ännern]1492 hefft de Königen vun Spanien, Ferdinand II. un Isabella I. dat Dekret vun Alhambra künnig maakt. Dor sünd dat Jodendom un de Islam in Spanien mit verbaden wurrn. Veel vun de spaanschen (sephardschen) Joden sünd denn na Portugal hen utneiht. Dor döen se na buten hen so, as wenn se Christen wurrn weern. Man stickum sünd se doch Joden bleven. De Naam vun düsse heemlichen Joden weer Marranen. 1580 hett Spanien Portugal besett. Nu keem de anti-jöödsche Politik ok in düt Land. Veel portugees'sche Joden hefft denn beslaten, sik en nee Heimat to söken.
1593 sünd de eersten Joden na Amsterdam henkamen. Dor blöh gau en jöödsche Gemeenschop. Man ok dor geev dat keen Verlööv, den Gloven openbar to bekennen. Eerst an'n 8. November 1616 hett de Regeern vun de Stadt jem ehr Siedeln in de Stadt legaliseert. Dor hett se sik över jem ehrn Stand avers nich sünnerlich bi utspraken. 1618 harrn düsse Joden al dree versteken Synagogen boot. De weern vun de Straat ut nich to sehn un stünnen dor, wo hüdigendags de Waterlooplein is.
Familie
[ännern | Bornkood ännern]En paar Historikers meent, de sephardsche Familie Spinoza ('de Espinosa' up Portugees'sch), de keem an'n Anfang ut den Oort Espinosa de los Monteros bi Burgos in Spanien.[1]
Spinoza sien Vadder un Grootvadder kemen ut Portugal un hefft dor Hannel dreven an de Spaansch-Portugees'sche Grenz.[2] Baruch sien Grootoom vun Vadder siene Sieten weer Abraham Michael de Spinoza. He weer en vun de Föhrers vun de sephardsche Gemeende in Amsterdam. In dat Johr 1639 is he dor Vörsitter ween. De Grootvadder Emanuel Rodrigues de Spinosa hett in Amsterdam en Hannelsunnernehmen anfungen. Baruch sien Vadder weer Michael de Spinoza. He is Koopmann ween un hett twee Mol heiraat. He is 1588 oder 89 in Vidigere in Portugal boren as Söhn vun Isaac de Spinoza. Isaak weer de Broder vun Abraham, de boven al nömmt wurrn is. He is 1627 in Rotterdam storven un liggt up den Karkhoff Beth Chaim in Ouderkerk aan de Amstel begraven. 1622 oder 23 hett he siene Nichte Rachel freet, wat Abraham siene Dochter weer. Se kregen twee Kinner, de beide al kort na de Geboort doot bleven sünd. Rachel sülms is 1627 storven. Gegen 1628 hett Michael wedder heiraat. Dütmol weer Hannah Deborah Senior siene Fro. Dat weer de Dochter vun den Koopmann Henrique Garces en Maria Nuñes. 1629 kregen se de Dochter Miriam. Twuschen 1630 un 1632 is Isaac boren wurrn un an'n 24. November 1632 keem denn de latere Philosoph Baruch up'e Welt. He hett sien Naam kregen na den Grootvadder vun Muddern ehre Sieten. Later kreeg Baruch noch en lüttjen Broder: Gabril. Baruch siene Mudder Hannh is 1638 storven. Dor weer de lüttje fent man 5 Johre oold.
Jöögd
[ännern | Bornkood ännern]Baruch is boren in Vlooienburg, en Eiland in den jöödschen Wieken vun Amsterdam. Hüdigendags sünd dor de Waterlooplein un de Stopera. Dat Huus, wo Spinoza boren is un ok dat Huus, wo he upwussen is, staht nu nich mehr. He höör to de jöödsche Gemeende, de in de Tied ut dree Lagers um de Synagoge to bestünn. De Lüde güng dat nu beter, un dor füngen se an un kregen sik in de Klatten. 1638 is en Versöhnung tostanne kamen. Dor is denn eene Synagoge bi verköfft wurrn, eene bleev bestahn un de drüdde is inricht' wurrn as School. En Johr later geiht de junge Spinoza hier na School.
In siene Schooltied lehrt he unner annern ut de Thorah. Dat duert nich lang un he sütt, dat de Text „so duchtig den minschlichen Geist verraden deit“, dat he unmööglich dör Gott upschreven ween kann oder ok dör Gott inspireert ween kann. Na siene Schooljohren studeert he de Schriften, de överlevert sünd. He kümmt to den Sluss, dat se nich wohr sünd un nömmt jem „Utfinnsels vun de minschliche Phantasie“. Up'n Stutz stellt he sik stracks gegen all Vörschriften un Regeln rund üm Eten, Drinken un Beden rüm. De Rabbinen sünd verbaast över düt gottslästerlich Doon vun den jungen Spinoza.[3] Wohrschienlich hett Spinoza al as jungen Minschen dat handwark vun de Linsenslieperee lehrt. In de jöödsche Traditschoon weer dat so begäng, dat en Gelehrten sik ok mit en Handwark utkennen dö. Christiaan Huygens hett later de Qualität vun Spinoza siene Linsen priest.[4] In März 1654 is Spinoza sien Vadder storven. Na den sien Dood geiht Baruch bi un fangt mit sien Broder Gabril in Exportfirma in Frücht an.[5]
Baruch kreeg Unnerricht vun den beröhmten Rabbi Menasseh Ben Israel.
Verbannen
[ännern | Bornkood ännern]
Later kriggt Spinoza worraftigen Striet mit de Amsterdammsche jöödsche Gemeende. He warrt an'n 27. Juli 1656 ut de Gemeende utslaten, so, as dat vördem al Uriel da Costa passeert weer. Dat kann angahn, dat dat dor gor nich um siene philosoophschen Ideen bi güng, man dor üm, dat he sik unner dat Hollannsche Recht un nich unner dat jöödsche Recht unner stellen dö. Spinoza möök dat näämlich nich mit, dat he na den Dood vun sien Vadder den sien Arv mit nix as Schullen annehmen dö un he leet sik dorüm na Hollannsch Recht för lüttjöhrig verklaren. Na de jöödschen Gesetten weer he avers al vun sien darteinsten Geboortsdag af an grootjöhrig. To glieke Tied versöch he, an dat Arv vun siene Mudder ran to kamen. Dor stell he sik gegen de Seden un Gesetten vun de jöödsche Gemeende mit.[6]
Veer Johre, ehr he 1660 sien eerst Wark rutgeven hett, is he ut de Gemeende verbannt wurrn. 1660 hett he denn ok Amsterdam verlaten. Üm düsse Johren rüm hett Spinoza ok sien ne'en Naam Benedictus annahmen.
Lehrling vun Van den Enden
[ännern | Bornkood ännern]Ofschoonst he ut de Gemeende verbannt weer, bleev Spinoza bit 1660 in Amsterdam wohnen. Tominnst vun 1657 is he verbunnen mit de Latienschool vun Franciscus van den Enden, de hen un wenn ok Spinoza sien philosophischen Lehrmeester nömmt warrt. Hier is ok Descartes studeert wurrn, de doch lang in Amsterdam wahnt hett.
Frünnen
[ännern | Bornkood ännern]De Krink vun Spinoza siene Frünnen is lüttsch, man tro. Se hefft siene Texten leest. De Krink bestünn unner annern ut Pieter Balling, Jarig Jelles, Adriaan Koerbagh, Johannes Koerbagh, Jan Rieuwertsz (De Rutgever vun Spinoza siene Schriften), Simon Joosten de Vries, Johannes Bouwmeester, Lodewijk Meyer un de Amsterdamschen Börgergemeester Coenraad van Beuningen. Spinoza keem ok in Kuntakt mit de Collegianten, wat en freesinnige Strömung vun Remonstranten weer. Adriaan Koerbagh hett 1669 dat Wark Een Ligt schijnende in duystere Plaatsen rutbröcht. Düt Wark ademt den Geist vun Spinoza siene Philosophie. Koerbagh warrt vunwegen dat Schrieven vun düt Book verordeelt vunwegen Gotteslästerung un starvt binnen een Johr in dat Tuchthuus vun Amsterdam.
Rijnsburg
[ännern | Bornkood ännern]
As Spinoza Amsterdam 1660 definitiv verlaten deit, blievt siene Frünnen dorbi un geevt in Leeskringen Kommentaren af över de Texten, de Spinoza jem tostüren deit. Spinoza kümmt toeerst in dat Landhuus Tulpenburg unner. Dat lä an den Weg na Ouderkerk an de Amstel. Dorna treckt he wieter na Rijnsburg un treckt in bi den Chirurgen Hermann Hoomann. Düsse Wohnung is hüdigendags as „Spinosahuisje“ bekannt.(info). In en Gevelsteen steiht dat Slusscouplet vun Mayschen Morgenstond, en Gedicht vun Dirck Camphuysen.
De Johren, de he in Rijnsburg verblifft, höört to de fruchtbaarsten vun sien Leven. 1663 kümmt de eerste Deel vun siene Ethica as Manuskript in de Hannen vun siene Amsterdammschen Frünnen. In dat sülvige Johr treckt he üm na Voorburg un wahnt dor bi den Maler Daniël Tydeman. Dor arbeit' he fudder an siene Ethica. Dor schrifft he ok sien Tractatus Theologico-Politicus oder Godgeleerd Staatkundig Vertoog, de 1670 sunner Naam rutbröcht warrt. Dat is dat öllste Plädoier för de Freeheit vun Spreken un Schrieven, dat wi kennt.[7].
Den Haag
[ännern | Bornkood ännern]
In den Harfst 1669 treckt he um na Den Haag. Korte Tied wahnt he dor up de Veerkade, dorna treckt he um na de Paviljoensgracht in dat Huus vun den Maler Hendrik van der Spyk. Dor schall he bit to sien Dood in dat Johr 1677 wahnen blieven.
In dat böse Johr 1672 grippt em de Moord an sien Fründ un Schirmherrn, den Raatspensionaris Johan de Witt un den sien Broder Cornelis so an, dat he in Protest dat Pamphlet Ultimi barbarorum (Büterste Barbaren) schrifft.
1673 warrt em en Professoraat för Philosophie an de Universität in Heidelbarg anbaden. Spinoza seggt de Ehr mit Dank af, unner annern, vunwegen dat he sik torüchholen scholl mit sien Utlatungen över dat Christendom. In dat sülvige Johr reist he na Utrecht. De Stadt weer dormols in de Franzosen ehre Hannen. Dat warrt vertellt, Spinoza will mit den franzööschen Kummandanten Gedanken uttuuschen över de Mööglichkeiten vun en Freden. Man dor warrt nix vun un Spinoza kümmt na en paar Weken torüch na Den Haag. Nu fangt he en Breefwessel an mit den düütschen Naturwetenschoppler un Philosophen Ehrenfried W. von Tschirnhaus, de in Leiden studeert.
Dood
[ännern | Bornkood ännern]
In de lesten Johren vun sien Leven warrt Spinoza regelmatig besöcht vun den Dokter George Hermann Schuller. Düsse junge Amsterdammsche Medinziner stellt in'n Februar 1677 fast, dat Spinoza nich mehr lange to leven hett. Dat duurt nich lang, un Spinoza starvt an'n 21. Februar an ene Lungensieke, wohrschienlich Tuberkolose. He warrt 44 Johre oold. Spinoza, de as en Joden boren is, liggt begraven up'n Karkhoff vun de Nieuwe Kerk in Den Haag.
Sien Pult, mit Manuskripten dorin, de torecht weern un annere, de noch nich torecht weern, warrt na den Rutgever Jan Riewertsz bröcht. Dat sülvige Johr kemen bi em de Opera Posthuma ('Postume Warken') rut. Achterna sünd de översett wurrn in de Nedderlannsche Sprake dör Jan Hendriksz Glazemaker un 1677 rutbröcht wurrn as De nagelaten geschriften van B.d.S.. De Staten van Holland hefft en paar Maanden later en Verboot rutgahn laten gegen de Publikatschoon. Man dat hett dor nix mehr an ännert, dat düsse Schriften allerwegens utbreedt wurrn sünd.
Belegen
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ Javier Muguerza in sien Desde la perplejidad
- ↑ Scruton, p. 9.
- ↑ Vloemans, Spinoza, de mensch het leven en werk, Leopold's Uitgevers-Maatschappij, 1931
- ↑ Christiaan Huygens, Oeuvres complètes VI 155
- ↑ Joods Historisch Museum: Spinoza, Baruch de
- ↑ De groeiende populariteit van de filosoof van de tolerantie, Martin Meijer, M Magazine van NRC Handelsblad, 3 november 2007
- ↑ Tak, 1931
