Prähistorie
De Prähistorie, ook Oorgeschicht(e) oder Vörhistorie, betekent de öldste Tied in de Historie van de Minschheed, uut de dat kene schreven Borns givt. De prähistoorsche Tied forscht de Archäologie uut. De Prähistorie is de Tied twischen den eersten Steenwärktügen vör 2,6 Millionen Jaren, bet dat de eersten schreven Borns nableven sind, wat je na Regioon een groten Unnerscheed sien kann, je na de Tied wenn de Schrift in een Regioon upkomen is.
Up de Prähistorie folgt de Protohistorie oder Fröhistorie, in de dat indirekte schreven Borns givt: man de Archäologie is jümmers noch een wichtigen Born de Ümstänne in düsse Tied uuttoforschen. Denn folgt de Historie in’n engen Sinne, de schreven Borns uutforscht.
Tieden in Prähistorie[ännern | Bornkood ännern]
De Prähistorie gleder de däänsche Archäologe Christian Jürgensen Thomsen 1836 in siene däänsche Schrift Ledetraad til nordisk Oldkyndighed dat eerste Maal in een Dreeperiodensysteem: Steentied, Bronzetied un Iesentied. För de ole Welt is düt Dreeperiodensysteem ook vandage noch güllig. Man för anner Regionen in de Welt is düt Systeem swaar to bruken. To’n Bispeel beginnt de schreven Historie in wieden Delen van Noordamerika nich eer dat de Spaniers Amerika updeckt hadden.
Steentied[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Steentied
De Steentied is de öldste Epoche in de Minschheedshistorie. Dat wichtigste Kennteken sind de nabelven Steenwärktüge. De Tied begunn – so as wi dat vandage weet – med den öldsten Steenwärktügen, de wi bet nu finnen können, vör wat bi 2,6 Millionen Jaren in Afrika.
Ooldsteentied[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Ooldsteentied
De Ooldsteentied, ook Paläolithikum was de eerste un längste Periode in de Prähistorie un betekent in Afrika, Europa un Asien dat öldste Stück van de Steentied.
Steengrandwärktüge: Homo rudolfensis un Homo habilis[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Homo rudolfensis un Homo habilis
De Historie van de Minschheed begunn vör 6 Millionen Jaren Tied in Afrika, as Minschenapen as Ardipithecus ramidus begünnen uprecht to gaan. De Australopithecinen daarna verbetern düsse Aard to gaan un wassen läter to den eersten Homo ran: Homo rudolfensis un Homo habilis. Dat Kennteken, dat se Deel van dat Genus Homo maket, is dat se al vör 2,6 Millionen Jaren Tied slichte Steenwärktüge uut Grand un Schutt („Pebble Tools“) bruken. De eersten Steenwärktüge tellt to den Kultuurstand Oldowan an. De Tied heet ook Fröhpaläolithikum
Fuustbiele: Homo erectus[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Homo erectus un Homo heidelbergensis
Homo erectus het in de Kultuur leevt, de Ooldpaläolithikum heet un kenne Fuustbiele as Wärktüge. Al för de eersten Minschen van düsse Aard is nawiesen, dat se Steenwärktüge bruken; läter bruken se ook Füür, so as de 790.000 Jare ole Stede Gesher Benot Ya’aqov – de öldste med sekeren Datum – vandage in Israel nawiest.[1] Vör bummelig 1,5 Millionen Jaren Tied begunn in Afrika de Tied, de Acheuléen heet un in de Minschen Wärktüge as Fuustbiele, de up beden Sieden beslaan un sorgsam maket sind, bruken. Vör wat bi 500.000 Jaren keme düsse Techniken ook na Europa.
Homo erectus was flexibel, so dat he sik eerst in Afrika, denn in Süüdwestasien, denn Indien un ook in China un Süüdoostasien uutbreden konn. De laten Homo erectus – se steet faken bi den Homo heidelbergensis – könnt al Jäger un Sammler heten.
Afslagwärktüge: Homo neanderthalensis[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Neanderdaler
In Europa worde de Homo erectus över den Homo heidelbergensis un Homo steinheimensis to’n Neanderdaler, de sunderlik an dat Klima in de Iestied anpasst was. Anderster os Forscherlüde dat eerdage dacht hebbet, was hadde de Naanderdaler ene Kultuur: För de Naanderdalers sind in Middeleuropa dat eerste Maal kultsche Praktiken nawiesbaar, so to’n Bispeel Begrävenisse med Gravbigaven. De Neanderdaler hebbet sik ene niege Technik Stene to bewärken uutdacht, bi de se nich alleen de Kärn van Flintstenen, Quarzit oder annner Stenen bewärken, man ook den Afslag. Waarümme de de Neanderdaler daalgüngen is nich seker. Waarschienlik güng de Taal Neanderdalers bilüttken trügge, as de moderne Minsch na Europa kam. Up’t längeste waren sik de Neanderdalers up dat ibeersche Halveiland.
Höhlenmaleree, bildlike Kunst un Musik: Homo sapiens[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Homo sapiens
Nich de Homo erectus, de na Europa un Asien uutwandert weren, man uut den Homo erectus, de in Afrika bleven weren, wuss de de moderne Minsche, de Homo sapiens, ran. Düsse Minschenaard begunn sik vör ca. 100.000 Jaren Tied uutrobreden. In Europa kemen sik de Homo sapiens un de Neanderdalers twischen 40.000 un 35.000 Jaren tomööt
Homo sapiens verbetter de Methoden Stene to bewärken. Beachtlik sind de eerssten Tüügnisse för afstrakt un symboolsche Denken, dat sik sunnerlik in den eersten bildliken Kunstwärken vör 40.000 Jaren Tied wiest. Daar mang to’n Bispeel Löwenminschen, Fabelwesen med een Löwenkopp un dat Liev van enen Minschen. Uut de Tied stammt ook Flöten uut Knaken, wat de eerste Musik nawiest.[2]
Jungsteentied[ännern | Bornkood ännern]
To’n Enne van de letste Iestied hen verbetter sik dat Klima, so dat’t nu in Gebeden as den fruchbaren Halvmaan in Süüwestasien mööglik was sittfast to leven. In de jüngste Dyrastied worde Kliam noch eenmaal een beten küller, so dat Minschen twungen weren wedder as Nomaden to leven oder Alternativen uuttofinnen. Düsse Ümmestand brochte de Buurie vör Dag. Een eersten Beginn givt’t al in Proto-Neolithikum vör 14.000 Jaren Tied. Van 9500 v. Chr. an keem de Domestikatschoon van Deren un Planten up. De Buurie brochte groten Wannel in de Weerdschop un Kultuur med, daarümme seggt een ook „Neolithsche Revolutschoon“. Van den froen Zentren het sik de Buurie wieder uutbreed un keem vör rund 7000 Jaren Tied in Europa an. Anner Kenntken för de Jungsteentied sind at sittfast Leven, Keramik, un dat Slepen van Stenen. De wichtigsten sotscholen Folgen van de Buurie weren, dat de höger Produktschoon van Neermiddels, de Taal Minschen anwassen maakt het. So können sik Minschen up verscheden Proffeschonen spetschliseren un so de Organisatschoon in Staten vöranbringe.
Koppersteentied[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Koppersteentied
De Tied twischen Jungsteenstied un de Bronzetied, in de Minschen den Kopperbärgbu begünnen un wichtige Techniken för de Metallurgie uutfünnen, heet Koppersteentied, in de Facksprake ook Chalkolithikum oder Äneolithikum. Kopper was man noch raar un de meesten Wärktüge weren noch uut Steen. Ötzi, de Iesmumie uut den Ötztaler Alpen in Süüdtirool, stammt uut de middeleuropääsche Koppersteenteid. He hadde een Biel med, dat een Lemmel uut 99 % Kopper hadde, dat uut den Soltborger Land kam.
Bronzetied[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Bronzetied
Bronze, een Mischmetall uut 90 % Kopper un 10 % Tinn, keem to’n Ennde van den 4. Jaardusend v. Chr. up. Dat Metall is veel harder as Kopper un givt de Tied den namen. In Isreal gav et al 3300 v. Cht Bronze. De Bronzetied is in Lüttasien af 1700 v. Cht to Enne un ümme de Middelländsche See up’t läteste ümme 1200 v. Chr., as in düsse Regionen Iesen as Metall upkam. In Middeleuropa beginnt de Bronzetied eerst 2200 v. Cht. un langt bet 800 v .Chr.
Iesentied[ännern | Bornkood ännern]
→ Kiek bi: Iesentied
Sied den laten 4. Jaardusend v. Chr. is Iesen as een Wärkstoff bekannt. De eerste schriftlike Borns, de wat över Iesen schrivt, steet up Kielschrifttafeln uut den laten 3. Jaardusend v. Chr. In düsse Tied was dat noch Iesen van Meteoriten. Veer Funne uut den Iran, Mesopotamien un Ägypten sind sogaar noch öller. In de tweden Halve van den 3. Jaardusend is gediegen Iesen in Troja un de „Förstennekropole“ van Alaca Hüyük (twischen 2550 un 2350 v. Chr.) nawiesen[3]. In den 2. Jaardusend daarna is Isen sunderlik in Anatolien bekannt. Assyrsche Borns uut de Tied van 1950–1700 v. Chr. vertellt, dat Iesen veel kostbarer as Gold un Sülver was. Staatsche Wapen so as Ext van Ugarit (ca. 1450–1350 v. Chr.) wieset, dat Iesen ook in de Tied van den Hethitschen Grootriek düchtig weerdvull was. Ook wenn et kene archäologgschen Funne givt, vertellt een Text uut de midelassyrsche Tied över enen Isensmedd an’n Hove van Ninurta-tukulti-Aššur (1168–1133 v. Chr.). Van den 9. Jaarhunderd an het dat nieassyrsche Riek Iesen in’n groten Mate herstellt, so dat sik Iesen langsam över heel de Welt uutbreed het.[4]
Nettverwiese[ännern | Bornkood ännern]
- Die frühesten Funde menschlicher Kunst stammen aus der Altsteinzeit, vor allem Höhlenmalereien (hoogdüütsch)
- Löwenmensch - Eines der ältesten bisher gefundenen Kunstwerke (hoogdüütsch)
- Zur Altsteinzeit im Landschaftsmuseum Obermain Kulmbach (hoogdüütsch)
- North Pacific Prehistory (hoogdüütsch)
- Museum für Urgeschichte in Asparn an der Zaya (hoogdüütsch)
- Manfred Aigner: Prähistorie – Ur- und Frühgeschichte. Ständige Erneuerung der Modelle und Hypothesen über die Homo-Evolution. (Memento von’n 22. Februar 2006 in dat Internet Archive) (PDF; 170 kB) (hoogdüütsch)
Nawiese[ännern | Bornkood ännern]
- ↑ Naama Goren-Inbar et al.: Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel. In: Science. Band 304, 2004, S. 725–727; doi:10.1126/science.1095443
- ↑ Home. Afropen an’n 22. September 2021.
- ↑ Ernst Pernicka: Gewinnung und Verbreitung der Metalle in prähistorischer Zeit. Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz. 1990, S. 62 Online verfügbar (PDF; 21,1 MB)
- ↑ Christopher Pare: Frühes Eisen in Südeuropa: Die Ausbreitung einer technologischen Innovation am Übergang vom 2. zum 1. Jahrtausend v. Chr. In: Elena Miroššayová, Christopher Pare, Susanne Stegmann-Rajtár (Hrsg.): Das nördliche Karpatenbecken in der Hallstattzeit. Wirtschaft, Handel und Kommunikation in früheisenzeitlichen Gesellschaften zwischen Ostalpen und Pannonien (Budapest Archaeolingua Alapítvány 2017) ISBN 978-6155766008 S. 14–20 Online verfügbar (PDF)