Ganymed (Maand)
Ganymed (ok Jupiter III) is de drüdde un gröttste vun de veer groten Maanden vun den Planeten Jupiter. Ganymed is ok gliektietig de gröttste Maand vun’t hele Sünnsystem vör Titan, grötter sogor ok as de Planet Merkur. Ganymed höört to de Maanden, de vun Galileo Galilei opdeckt worrn sünd un de dorüm as Galileische Maanden betekent warrt.
Opdecken un Naam
[ännern | Bornkood ännern]De Opdecken vun Ganymed warrt den italienschen Kloken Galileo Galilei tosproken, de in’t Johr 1610 mit en eenfack Feernrohr den Jupiter bekeken hett un dorbi veer helle Lichtpunkten sehn hett. De veer groten Maanden Io, Europa, Ganymed un Kallisto warrt dorüm to de Galileischen Maanden tosamenfaat.
Nöömt is de Maand na den Jungkerl Ganymed, en Mundschenk vun de Gödder in de greekschen Mythologie, de ok wat mit Zeus an’t Lopen harr. Ganymed is de eenzige Jupitermaand, de na en Mann nöömt worrn is.
De Naam weer al kort na de Opdecken vun Simon Marius vörslahn worrn, künn sik aver lange Tiet nich dörsetten. Eerst in de Mitt vun’t 20. Johrhunnert keem de Naam wedder togang. Dorvör sünd de Galileischen Maanden normalerwies blots mit de röömschen Tallen betekent worrn, Ganymed weer dorna de Jupitermaand III.
De Galileischen Maanden sünd so hell, dat se al mit en eenfack Feernglas oder en lütt Teleskop ankeken warrn künnt. Sünners Ganymed, de in de Oppositschoon en schienbor Helligkeit vun bit to 4,6m hebben kann, künn ok licht blots mit dat Oog sehn warrn, wenn nich de helle Jupiter blennen de.
Ümloopbahn
[ännern | Bornkood ännern]Ganymed hett in middleren Bahnafstand vun’n Jupiter vun ruchweg 1.070.40 km. För een vullstännigen Ümloop bruukt de Maand 7 Daag 3 Stünnen un 42,6 Minuuten. Dormit befinnt he sik in en Bahnresonanz to de beiden binneren Navermaanden Europa (1:2) un Io (1:4), as dat in dat Bild wiest is. Disse Effekt driggt dorti bi, dat de Maandbahnen teemlich grote Exzentrizitäten opwiesen doot. Sünners in Henblick op de Tiedenrieven in’t Binnere vun de Maanden en grote Bedüden hett. Dordör kann grote Mengden Warmsenergie tostannen kamen, de en möögliche Verkloren för den Vulkanismus op den Maand Io dorstellt.
De Ganymedbahn is üm 0,21° gegen de Äquatereven vnu’n Jupiter neegt un hett en Exzentrizität vun 0,0015.
Physikaalsch Egenschoppen
[ännern | Bornkood ännern]As de mehrsten Maanden in’t Sünnsystem, wiest ok Ganymed en bunnen Rotatschoon op. För en Rotatschoon üm de egen Ass bruukt de Maand also ok 7 Daag 3 Stünnen un 42,6 Minuuten. In’n Vergliek to’n Eerdmaand sünd dorbi de Libratschooneffekten lütt, as de Dreihass blots wenig neegt is un de Bahnexzentrizität ok lütter is as bi’n Maand. De gröttste Libratschoon vun de Läng – de proportional is to de Bahnexzentrizität – is blots ruchweg 10′. Bi’n Eerdmaand is se in’n Vergliek dorto üm un bi 7°. Dör disse Swiemelbewegen kamt de Tiedeneffekten tostannen, de bi Io as Grund för den Vulkanismus in Fraag kamt, bi Ganymed dör den grötteren Afstand vun’n Jupiter aver veel lütter utfallt.
Binnere Opbo
[ännern | Bornkood ännern]Mit en middleren Dörmeter vun üm un bi 5262 km is Ganymed de gröttste Maand in’t Sünnsystem – grötter as de Saturnmaand Titan mit sien 5150 km un düütlich grötter ok as de Planet Merkur, de blots 4878 km dörmeten deit. Mit sien lüttere Dicht hett Ganymed aver düütlich weniger Masse as de Merkur.
De Maand is dör de Ruumsond Galileo ünnersocht worrn. Dorbi is rutkamen, dat Ganymed wohrschienlich teemlich differenzeert is un dorüm en Schalenopbo opwiest, de ut veer Schichten besteiht: Dorna hett Ganymed en teemlich lütten Karn ut Iesen oder Iesensulfid, de vun en Mantel ut Silikatsteen ümgeven is. Doröver liggt en ruchweg 800 km deepe Schicht ut teemlich week Wateries un toböverst en butere harde Iesköst.
Butendem hett de Bahn vun de Ruumsond Unregelmatigkeiten opwiest, de op Anomalien in’n Sworfeld vun Ganymed torüchtoföhren sünd. Disse Anomalien düüdt villicht op gröttere Mengden vun Stenen hen, de in’n Iesmantel inslaten wesen künn. Man, jüst so künn dat ok heten, dat de Steenmantel sülvst en unregelmatige Massenverdelen opwiest. Denkbor weern ok Steenschören, de dicht an de Bavenflach in de harden Köst sitten doot.
De metallsche Karn is en Teken dorför, dat Ganymed in de Fröhtiet vun sien Entwickeln binnen in gröttere Temperaturen harr, as dat vörher vermoodt weer. As dat schient, is Ganymed meist jüst so opboot as Io, blots dat he butendem en Iesmantel un en Iesköst hett.
Bavenflach
[ännern | Bornkood ännern]Groff lett sik de Bavenflach vun Ganymed in twee ünnerscheedlich Rebeden indelen. De een is düster un bargt en grote Tall an Inslagkraters, wat dorop hendüüdt, dat se oolt is un geoloogsch nich sünnerlich aktiv. De annere is wat jünger un heller mit utprägte Gravenstrukturen un Versatzzonen, de beid op tektoonsch Aktivität torüchgahn doot.
De Bavenflach vun Ganymed besteiht ut twee kontinental Platten, de sik unafhangig vunenanner bewegt. Dorbi künnt an de Randrebeden Bargtöög opfallt warrn. Butendem sünd Rebeden to sehn wo so nöömte waterige Lava dörströömt wesen künn, de mööglicherwies op fröheren Kryovulkanismus torüch geiht.[1][2]
De Tektonik na, sütt Ganymed as de Eer ut, ofschoonst de Aktivität op Ganymed in de Twüschentiet ophöör hett. De düsteren Rebeden sünd jüst so as de Bavenflach vun Kallisto un en gliek System vun Gravens un Versatzzonen gifft dat op Enceladus, en Saturnmaand, oder op de Uranusmanden Miranda un Ariel.
In beide Rebeden sünd vele Impaktkraters to sehn. Jemehr Tall lett för de Bavenflach vun Ganymed op en Ölle vun 3 bit 3,5 Millionen Johr sluten, wat to verglieken is mit den Eerdmaand. De Kraters leegt dorbi över de Gravens oder warrt vun jem dörbroken. Dat lett vermoden, dat ok de Gravens al oolt sünd. Man, dat gifft ok Inslääg, de jünger sünd un bi de Material vun dorünner in strahlenförmige System utsmeten worrn is. Anners as bi’n Eerdmaand oder bi’n Merkur sünd de meisten Kraters teemlich flach un wiest keen ringförmige Kraterränner oder Zentralbargen op. Schienbor hett de Iesköst över de geologischen Tieten nageven un disse Strukturen wedder even maakt. Düchtig olle Kraters sünd blots noch as düstere Reliefs to kennen.
De gröttste Struktur an een Stück is op Ganymed en düstere Even, de ok Ganymed Regio nömmt warrt. Bito sünd wiete krinkförmige Knubbens to sehn, de överbleven sünd vun en gresigen Impaktvörgang, de vör bannig lange Tiet passeert wesen mutt.
De Albedo vun Ganymed liggt bi 0,43, wat soveel as, dat 43 % vun’t infallen Sünnlicht vun de Bavenflach wedder torüchstrahlt warrt. In’n Vergliek to annere Maanden as Io un Europa is de Bavenflach teemlich düster. De Temperatur bedriggt an de Bavenflach in’n Dörsnitt üm un bi -160 °C
Atmosphäär
[ännern | Bornkood ännern]Al 1972 sünd erste Anteken för en Atmosphäär üm Ganymed opdeckt worrn, neemlich bi’t Verdecken vun den Steern SDAO 186800 dör den Maand. De Druck in de bannig dünnen Atmosphäär is dormols mit över 10-6 bar annahmen worrn. [3]
Henwiesen op de Atmosphäär geev dat 1997 ok vun’t Hubble-Teleskop, worut afleidt worrn is, dat dor Suerstoff binnen wesen müss. De Wetenschopplers glöövt, dat de Suerstoff dör dat Inwirken vun de Sünnstrahlen op de Iesköst tostannen kummt, wobi dat Wateries in Suerstoff un Waterstoff splitt warrt. De Waterstoff kann denn in den Weltruum utneihn, wieldat de masseriekere Suerstoff vun de Gravitatschoon fasthollen warrt.[4]
Magnetfeld
[ännern | Bornkood ännern]In’n Rahmen vun de eersten beiden Vörbiflöög vun de Ruumsond Galileo in’n Juni 1996 in en Hööch vun 838 km un in’n September 1996 in en Hööch vun 264 km künn nawiest warrn, dat Ganymed en egen magneetsch Dipoolfeld besitt.[5] Blangen de Eer un den Merkur is Ganymed dormit de eenzige faste planetare Körper in’t Sünnsystem, dat en egen bedüden Dipoolfeld hett. Vör allen is dat de eenzige Maand, de sowat hett. Spekulatschonen, dat de Jupitermaan Io ok en Magnetfeld hebben künn, künnen dorgegen nich bestätigt warrn.[6]
Dat Magnetfeld is in eerste Negern as eenfack Överlagern vun en Dipolfeld mit dat feld vunvn Jupiter in’n Vakuum antosehn. Dat Jupiterfeld is dorbi in en Ümgeven vun ruchweg teihn mol den Ganymedradius ungefähr konstant un wiest en Stärk vun ruchweg 120 nT op. De Richt vun’t Feld ännert sik aver wiel den Ümloop vun’n Maand üm den Planet. Dit Modell passt op de Daten vun’n eersten Vörbiflaag, wenn een en Feldstärk vnu’t Dipolfeld an’n Äquater vun 750 nT annimt. Dormit is de Feldstärk veel lütter as bi’t Eerdmagnetfeld mit 30.000 nT an’n Äquater, aver grötter as dat vun’n Merkur (äquatorial 450 nT). De Richt vun’n Dipool liggt ruchweg 10° scheef to de Rotatschoonsass un wiest in’t Ganymed-zentreerte Koordinatensystem in de Richt vun’n 220. Längengrad (de Nullmeridian wiest dorbi jümmer op’n upiter to vun wegen de bunnen Rotatschoon).
Vun de planetaren Magnetfeller as vun de Eer oder vun de Gasplaneten wiest dat Feld vun Ganymed ’n beten annere Struktur op. Dat ümgeven Magnetfeld vun Jupiter is so stark, dat dat op de Bavenflach vun Ganymed blots en teemlich lütte Zoon an’n Äquater gifft, woneem de Feldlienen vun’n Maand wedder na’n Maand torüchloopt. In de teemlich groten polaren Rebeden verloopt de Feldlienen dorgegen na’n Jupiter oder kamt vun dor. De gröne Lien in dat Bild warrt as Separatrix betekent. Se scheedt de Rebeden in de de Feldlienen vun Ganymed torüch oder twüschen Maand un Planet loopt.
Betere Modellen vun’t Magnetfeld faat mit in, dat sik Ganymed nich in en Vakuum dör dat Jupiterfeld bewegt, man dat Jupiter vun en Plasmafeld ümgeven is, dat mit den Planeten ko-roteert in dat sik ok de Maand ophollt. Dat Inbetehn vun’t Plasma in dat Modell passert in’n Rahmen vun de Magnetohydrodynamik un verklort dat Utbilln vun en Magnetosphäär. Galileo hett en Magnetopause nawiesen künnt,[5] man in’n Gegendeel to de Eerdmagnetosphäär gifft dat bi Ganymed keen Bugstöötbülg. Üm de uttobilln müss dat instörmen Plasma en Snelligkeit relativ to Ganymed hebben, de grötter is as de Alfvén-Snelligkeit. Man, anners as bi de Eer, bi de de Sünnwind mit ruchweg achtfacke Alfvén-Snelligkeit (teihnfacke Schallsnelligkeit) op de Magnetepause opdrapen deit, hett dat ko-roteeren Plasma vun’n Jupiter ungefähr de 2,4-facke Schallsnelligkeit, aver blots ruchweg halve Alfvén-Snelligkeit.[7]
In de Polarrebeden vun Ganymed, woneem de Feldlienen vun Jupiter na Ganymed loopt, kann Plasma bit na de Atmosphäär vun’n Jupiter vördringen un dor Polarlichter utlösen. Solke Polarlichter sünd vun’t Hubble-Weltruumteleskop würklich al in’t UV-Licht beobacht worrn.[8]
De Ümstand, dat de Richt vun’n Dipool vun de Richt vun de Rotatschoonsass üm 10° afwieken deit, düüdt dorop hen, dat de Oorsaak vun dat Magnetfeld in en Dynamoeffekt to vermoden is. Dorför kamt an sik blots Fletigkeiten in Fraag, de Stroom leiden künnt. Diskuteert warrt in den Tosamenhang fletig Metall in’n Karn vun Ganymed aver ok Soltwater in’n Mantel.[9]
Science-Fiction
[ännern | Bornkood ännern]Ganymed is as Motiv faken in de Science-Fiction-Literatur oder in Filmen vörkamen. En grote Rull speelt de Maand to’n Bispeel in vele Vertellen vun Philip K. Dick. Dat Terraforming un de Besiedeln vun Ganymed sünd Thema in den Roman Farmer in the Sky vun Robert A. Heinlein ut dat Johr 1950.
Vun de Begeevnissen üm en fiktiv Mannschap vun en Ruumschipp, dat vun en Reis na Ganymed wedder op de Eer torüch kamt, hannelt de düütsche Speelfilm Operation Ganymed ut dat Johr 1977. Un in de Anime-Reeg Cowboy Bebop vun 1998 is de Maand de Geboortsoort vun de Figur Jet Black.
Borns
[ännern | Bornkood ännern]- ↑ P. Schenk, J. Moore:Volcanic constructs on Ganymede and Enceladus: Topographic evidence from stereo images and photoclinometry, 1995, J. Geophys. Res., Vol. 100(E9), 19009–19022 [1]
- ↑ P. Schenk, W. McKinnon, D. Gwynn, J. Moore: Looding of Ganymede’s resurfaced terrains by low-viscosity aqueous lava, 2001,Nature, Vol. 410, 57–60
- ↑ R. W. Carlson et al., An Atmosphere on Ganymede from Its Occultation of SAO 186800 on 7 June 1972, 1973, Science, Vol. 182., 53–55
- ↑ http://www.nineplanets.org/ganymede.html (engl.)
- ↑ a b M.G. Kivelson et al. „Discovery of Ganymede's magnetic field by the Galileo spacecraft“,Nature, 1996, Vol. 384, 537–541
- ↑ K.K. Khurana et al. „Io's Magnetic Field“,EGS XXVII General Assembly, Nice, 21–26 April 2002, abstract #5119
- ↑ S. M. Stone: Investigation of the magnetosphere of Ganymede with Galileo’s energetic particle detector, 2001, Dissertatschoon an de University of Kansas ISBN=9780599863576
- ↑ Hall, D. T., Feldman, P. D., McGrath, M. A., & Strobel, D. F. The Far-Ultraviolet Oxygen Airglow of Europa and Ganymede,1998, ApJ, 499, 475
- ↑ G, Schubert et al. „Magnetic fields and internal structures of Ganymede“, Nature, 1996, Vol. 384, 544
Weblenken
[ännern | Bornkood ännern]Nöömt:
Adrastea |
Aitne |
Amalthea |
Ananke |
Aoede |
Arche |
Autonoe |
Callirrhoe |
Carme |
Carpo |
Chaldene |
Cyllene |
Dia |
Eirene |
Elara |
Erinome |
Ersa |
Euanthe |
Eukelade |
Eupheme |
Euporie |
Europa |
Eurydome |
Ganymed |
Harpalyke |
Hegemone |
Helike |
Hermippe |
Herse |
Himalia |
Io |
Iocaste |
Isonoe |
Kale |
Kallichore |
Kallisto |
Kalyke |
Kore |
Leda |
Lysithea |
Megaclite |
Metis |
Mneme |
Orthosie |
Pandia |
Pasiphae |
Pasithee |
Philophrosyne |
Praxidike |
Sinope |
Sponde |
Taygete |
Thebe |
Thelxinoe |
Themisto |
Thyone |
Valetudo
Ahn Naam:
S/2003 J 2 |
S/2003 J 4 |
S/2003 J 9 |
S/2003 J 10 |
S/2003 J 12 |
S/2003 J 16 |
S/2003 J 18 |
S/2003 J 19 |
S/2003 J 23 |
S/2010 J 1 |
S/2010 J 2 |
S/2011 J 1 |
S/2011 J 2 |
S/2016 J 1 |
S/2017 J 1 |
S/2017 J 2 |
S/2017 J 3 |
S/2017 J 5 |
S/2017 J 6 |
S/2017 J 7 |
S/2017 J 8 |
S/2017 J 9
Koppels:
Amalthea-Grupp |
Galileische Maanden |
Himalia-Grupp |
Ananke-Grupp |
Carme-Grupp |
Pasiphae-Grupp
Kiek ok na bi: List von de Jupiter-Maanden