Wittmund

Wapen/Flagg	Koort
Basisdaten
Inheemsch Naam:	Wittmund
Sitt:	Wittmund
Landkreis: Wittmund Bundsland: Neddersassen
Flach:	210,16 km²
Inwahners:	20,773 (31. Dez. 2022)
Inwahnerdicht:	0,1 Inwahners pro km²
Hööchd:	4 m över de See
Postleettall:	26409
Vörwahl:	04462, 04464, 04466, 04467, 04973
Geograafsche Laag:	53° 34′ N, 7° 47′ O
Grenzen bi OSM:	1187861
Gemeenslötel:	03 4 62 019
Öörd in de Gemeen:	14 Öörd
Websteed:	www.wittmund.de
Koort

Wittmund is en Stadt in’Noordwesten vun Neddersassen un Kreisstadt vun den glieknnaamigen oostfreeschen Landkreis. Vun de Flach her is se de gröttste Stadt in Oostfreesland, vun de Inwahnertall her liggt se achter Emden, Auerk, Leer un Nörden an fieft Stäe. De Stadt is man blots dünn besiedelt. In de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen wurrd Wittmund as Middelzentrum führt.

Historsch hört den Grootdeel vun dat Wittmund Stadtrebeet to dat Harlingerland, dat endgültig eerst 1600 dör den Berumer Vergliek to de Grafschap Oostfreesland keem. Siet 1885 is Wittmund Seet vun den glieknaamigen Landkreis.

Bit to de Gebietsreform 1972 weer de Kreisstadt en Binnenlandgemeend. Nahdem umfangriek anner Oortschapen in de Gemeend mit upnommen wurrn - dorünner Oortschapen, de siet dat 16. Johrhunnert plaanmatig de Harlebucht afrungen wurrn weern, as etwa de Küstenoort Clienensiel - bildt de Noordsee de Noordgrenz vun de Stadt. Clienensiel führt siet 1983 de offiziell Beteken „Staatlich anerkanntes Nordseebad“. De Stadt is in düütlich Maat vun den Tourismus präägt, wobi neben den Küstenbadeoort in de vergangen Jahrteihnten ok dat Binnenland en gröttere Rull innehmen dee.

Vun en mehrere Hunnert Mitarbeiter tellen Wark vun den Fensterherstellers Rehau afsehn, hett Wittmund man blots wenig Industrie. Landwertschap speelt alleen all upgrund vun den överragenden Andeel an Flach (etwa 81,5 %) en groot Rull. Wittmund is todem Behördenstadt un Garnison för dat Jagdgeschwader 71 mit den Ehrennaam Richthofen, en vun de veer Traditschoonsgeschwader vun de Luftwaffe. Völ Wittmunder sünd aber Utpendler, wobi de dicht bi liggend Städer Willemshaven un Auerk en bedüüdend Rull spelen.

In Wittmund gifft dat tallriek Hüüs ut mehreren Johrhunnerten, dorünner ok eenig bedüüdend Karken. De Pellmöhlen vun 1741 is de öldste noch vull funktschoneerend Galerieholländer in Noordwestdüütschland.

To de bekanntest Persönlichkeiten, de in Wittmund boren wurrn, tellen de Sportmediziner Hans-Wilhelm Müller-Wohlfahrt, Mannschapsdokter vun de düütsch Football-Natschonalmannschap, un de Waterbauingenieur Ludwig Franzius, de as Bremer Böverbaudirekter de Weserkorrektschoon plaant ut utführt hett, as ok den Utbau vun de bremersch Habens af 1887 inleiten dee.

Geographie

Laag un Utdehnen

De Harle bi Wittmund

Wittmund liggt tüschen Auerk un Jever in’ Noordoosten vun Oostfreesland. Vun den Stadtkarn bit to de Küste sünd dat rund 15 Kilometer. Vun de Flach her hörrt Wittmund mit 210,13 Quadratkilometern to de teihn gröttsten Städer in Neddersassen un för Gesamtdüütschland liggt se up Platz 82. Sietdem mehrere Öörd in de Ümgegend bi de Kommunalreform to de Gemeend kommen sünd, is Wittmund vun de Flach her de gröttste Stadt vun Oostfreesland. Nah Noorden hen stött de Wittmund Stadtgrenz mit den Stadtdeel Clienensiel direkt an de Noordseeküst.

Mit hör rund 20.000 Inwahners, de sück up good 210 Quadratkilometer verdeelen, is Wittmund man blots düchtig dünn besiedelt. En Inwahnerdich vun 99 pro Quadratkilometer stajht alleen binnerhalv vun Oostfreesland Verglieksweerte vun 488 (Emden), 460 (Leer), 241 (Nörden (Oostfreesland)|Nörden) un 206 (Auerk) gegenöver.

Vun den Schippsanleger Harlesiel verkehrt de Fähr to de Noordseeinsel Wangeroog. Wittmund liggt an de Harle, en Stroom, de sien Born in dat Wittmunder Stadtrebeet hett un dor ok münnen deiht. De Stadt wurrd in de Ruumordnung vun dat Land Neddersassen as Middelzentrum führt.

Geologie

Dat Wittmunder Stadtrebeet is vun de dree Landschapsformen Masch, Geest un Moor vun dat oostfreesch Fastland präägt. De Hööftandeel entfallt up de Masch un sünners up de Jungmasch, vör allen in de Rebeeden vun de Stadt, de in de Loop vun de Johrhunnerten Stück um Stück de ehmalg Harlebucht afrungen wurrn. De Geestandeelen sünd düütlich minner, Moorrebeeden sünd blots in en lütt Deel vun dat süüdlich Stadtrebeet to finnen. Dat böverflachig Stadtrebeet is eerdhistorsch also vun dat Pleistozän (Geest) as ok vun dat Holozän (Masch un Moor) präägt.

De Stadtkarn vun Wittmund liggt up de Geest an’ süüdwestlichen Rand vun de fröhere Harlebucht. Dat hannelt sück dorbi um Sand un Kies ut Schmültwateraflagern ut dat Drenthe-Stadium vun de Saale-Kolttiet. Süüdlich dorvan sluuten sück tonige, sandige un kiesige Eer ut dat sülvig eerdhistorsch Stadium an, meest as Geschiebelehm un -mergel. In’ butersten Süüden bi Leerhaaf sünd Sande un Floogsande ut de der Weichsel-Kolttiet to finnen, de oldste Schichten up dat Wittmunder Stadtrebeet. Se sünd Deel vun den sück vun Süüdoost nah Noordwest etwa vun Ollnborg bit Nörden erstreckend ollnborgisch-oostfreesch Geestrügg. In’ Westen vun dat Stadtrebeet sünd Beckenaflagerungen ut Lauenburger Ton ut de Elster-Kolttiet to finnen. Dicht bi Aardörp gifft dat ok Neddermoorböden.

An den Rand vun de fröhere Harlebucht befind sück en tonige Schluff ut Brackwateraflagerungen, bispeelswies um den Stadtdeel Funnix herum. De ehmalge Harlebucht sülvst besteiht ut Wattaflagerungen ut Fiensand, Schluff un Ton. Dejenig Stadtdeelen, de nah un nah de Harlebucht afrungen wurrn, liggen ahn Utnahm up dissen Ünnergrund, as etwa Clienensiel un de unmittelbor süüdlich liggen Groden, de innerhalv vun Oostfreesland ahn Utnahm in dat fröhere Harlingerland so nömmt wurrn, in dat övrige Oostfreesland snackt man stattdessen vun Poldern.

Flachgebruuk

Flachgebruuk 2011

Gebruuk	Flach in ha
Gebäude- un Freeflach	1.315
dorvan Wahnflach	757
dorvan Gewarf- un Industrieflach	97
Bedrievsflach	61
dorvan Afbauflachen	46
Verhalensflach	76
dorvan Gröönanlaag	26
Verkehrsflach	818
dorvan Straat, Weg, Platz	794
Landwertschapsflach	17.119
Waterflach	399
Waldflach	937
Flachen mit anner Gebruuk	286
dorvan Karkhööf	8
dorvan Unland	23
Gesamtflach	21.012

De Flachgebruukstabell maakt den enorm hoogen Andeel vun de Landwertschapsflachen an de Gesamtflach vun Wittmund düütlich. Mit knapp 81,5 Perzent överdraapt Wittmund noch den oostfreeschen Dörsnitt vun rund 75 Perzent, de wedderum all düütlich över den bundsrepublikaanschen Dörsnitt vun 52 Perzent liggt. Mit etwa 4,5 Perzent Waldandeel liggt Wittmund över den oostfreeschen Dörsnitt vun 2,6 Perzent. Allerdings is Oostfreesland in’düütschlandwieten Vergliek extrem ünnerdörsnittlich De Forste in dat Stadrebeet konzentreeren sück in’Westen un Süüden, de Noorden hengegen is völlig waldfree, Bööm gifft dat dor blots as Windfang dicht bin Buernhööf. In’Süüden vun Wittmund ründ um dat Stadtdeel Leerhaaf sünd Wallheechen to finnen. De Waterflachen bestaht ut eenig Baggerseen in den Beriek vun Aardörp/Collrung in’butersten Süüdwesten vun dat Stadtrebeet as ok ut de Harle un tallriek waterafführend Schlööt.

Nahbargemeenden

In’Noordwesten grenzt Wittmund an de Gemeenden Dunum, Steesdörü, Weerm un Neeharlingersiel (all Samtgemeend Esens in’Landkreis Wittmund), in’Noordoosten an de Gemeend Wangerland un in’Oosten an de Stadt Jever (beid Landkreis Friesland), in’Süüden an de Gemeend Freebörg (Landkreis Wittmund) un in’Westen an de Stadt Auerk (Landkreis Auerk). Dormit is Wittmund de mittlere vun de dree an'nanner grenzend Kreisstäder Auerk, Wittmund un Jever.

Stadtgleederung

De Kreisstadt Wittmund deelt sück in folgend 14 Stadtdeelen up:

Aardörp Asel Beerm Blersum Burhaaf

Buttfoor Clienensiel Eggeln Funnix Hovel

Leerhaaf Uttel Willen Wittmund (Karnstadt)

Neben disse Stadtdeelen gifft dat en groot Tall vun wieder Oortschapen un Wahnplatzen, de to de Gemarkungen vun disse Stadtdeelen hörrn. Dorbi hannelt sück dat faken um Oortschapen vun blots wenig Dutzend oder deelwies weniger as en Dutzend Hüüs. Hör oorsprünglichen Namen sünd aber bi de Inwahner immer noch präsent un wurrd as Herkunftsbeteken bruukt.

Klima

Wittmund liggt in de gemäßigt Klimazoon. Dat Stadtrebeet steiht in den direkten Infloot vun de Noordsee. Wiel de Temperaturverhältnisse in Oostfreesland insgesamt stark un mit gröttere Küstennähe tonehmend beinfloot sünd, ünnerscheeden sück de Klimaverhältnisse in de Stadt Wittmund, de sück över mehr as 20 Kilometer in Noord-Süüd-Richt erstreckt un vun de Noordseeküst bit hen to de Leegmoorrebeeden in dat zentralere Oostfreesland reckt. In’Sömmer sünd de Dagtemperaturen insgesamt deeper, in’Winter faken höhger as in dat wiedere Binnenland. Dat Klima is vun de mitddleuropäisch Westwindzoon präägt.

Nah de Klimaklassifikatschoon vun Köppen liggt Wittmund in de Indeelen Cfb, dat hett, dat de Klimazoon C en Warm-Gemäßigt Regenklima upwiest, bi dat de koldste Maand en Middeltemperatur tüschen 18 °C un −3 °C utwiest un de warmste Maand en Temperatur över 10 °C. De jährlich Nedderschlagssumm bi den Klimatyp Cf: Fuchtig-Gemäßigt Klima bedüüt, dat all Maanden fuchtig sünd un de drögste Maand mindst 60 Millimeter Nedderschlagsmenge upwiest. De Klimauntertyp b (warm Sömmer) wiest, dat all Maanden ünner 22 °C liggen, dat aber noch mindst veer Maanden gifft, de warmer as 10 °C sünd.

De dörsnittlich Johrestemperatur in Wittmund bedrocht 6 bzw. 11,8 °C. De warmsten Maanden sünd Juli un August mit dörsnittlich 20 °C un de koldsten Januar un Februar mit –1 °C in’Middel. De meester Nedderslag fall in November mit dörsnittlich 86,8 Millimeter, an’wenigsten in’Februer mit dörsnittlich 44 Millimeter. De Gesamtnedderslagsmenge över dat Johr liggt bi 814 Millimeter, wat ok meest nipp un nau de düütsch Dörsnittswert is.

Schuulrebeeden

De Küst vörlagert sünd de Eilannen Spiekeroog un Wangeroog. Tüschen de Küstenlien un de Insels liggt dat Wattenmeer, dat as Natschonalpark Neddersassisch Wattenmeer ünner Natuurschuul steiht un in’Juni 2009 gemeensam mit den sleswig-holsteenschen un den nedderlannschen Deel vun dat Wattenmeer vun de UNESCO to'n Weltnatuurarv verklort wurr.

Dat Natuurschuulrebeet Hohehahn liggt in’Wittmunder Wald direkt nördlich vun de Bundsstraat B 210 un umfaat 8,5 Hektar. Dat steiht siet 1978 ünner Natuurschuul. En ganz lütten Deel vun dat 1549 Hektar groot Landschapsschuulrebeet Benser Deep (1980 ünner Schuul stellt) liggt in’butersten Westen vun dat Wittmunder Stadtrebeet, de Rest aber in de Samtgemeend Esens. Een Blootböökenboom in Leerhaaf un een Eekenboom noordwestlich vun de Stadtdeel staht all siet 1939 ünner Schuul. Se sünd as Natuurdenkmal utwiest. En Feldgehölz bi Aardörp (Landschapsschuulrebeet) mit en Grött vun 3,1 Hektar is siet 1941 schuult.

Historie

Oor- un Fröhgeschichte

Hügelgräver bi Rispel 2008

De Geest rund um den Wittmunder Stadtkarn as ok in’Süüden vun dat Stadtrebeet tellt to de fröheste Siedlungsrüüms in Oostfreesland. Funde vun de öldste Füersteen-Artefakten wurrn up de Oldsteentiet dateert. Ut de Tiet vun de jungsteentietlich Trichterbeekerkultur wurrn in den Beriek vun dat Stadtdeel Leerhaaf völ Artefakte opdeckt. As bedüüden Fund ut disse Periood gellt de deepsteekverzierte Napf ut Rispel, de de jungsteentietlich Trichterbeekerkultur toordnet wurr. Upgrund vun wiederen Lüttfunde wurrd in Rispel en jungsteentietlich Siedlung vermoot.

In’Beriek vun den Knyphuuser Wald rund 7,5 Kilometer süüdlich vun Wittmund befinnen sück de Hügelgräver bi Rispel. Vun de oorprünglich etwa 100 Graffhügels, de ut de Bronzetiet stammen, sünd de meesten um 1900 rüm plattmakt wurrn. Dree bleeven an de Straat vun Rispel nah Reepsholt erhollen.

De Süüden vun dat Stadtrebeet tüschen de Stadtdeelen Leerhaaf un Aardörp weer all in de Bronzetiet Krüüzpunkt vun Weeg tüschen den Ollnborger Ruum un de Küst mit de Vörgänger vun den middelöllerichen Freeschen Heerweg. Ut den Ruum Freebörg kommend, verleep de Weg tonächst in noordwestlich Richt, bi Leerhafe/Rispel twieg en anner in Richt Noordoosten af. En wiederer Weg führ in Richt Noordwesten un deel sück dicht bi Aardörp in Weeg to de hüüdig Stadtkarns vun Wittmund un Auerk mit Aftwieg in Richt Esens. Upgrund vun Ünnersöken in de 1950er-Johren wurr dit Weegnett anhand vun Hügelgräver un anner Funden rekonstrueert.

Siedlungsreste up en Warft dicht bi Buttfoor sünd mögelkerwies de Röömsch Kaisertiet totoordnen, en genauere Ünnersöken steiht aber noch ut.

Middelöller

Ut de Völkerwannernstiet wurr in den Wittmunder Ruum blots en Siedlungsplatz bi Burhaaf ünnersöcht. He wurrd um 400 n. Chr. oder fröher dateert. In’5. Johrhunnert keem dat to en starken Rückgang vun de Besiedlung. Oorsak dorför kunn de Anstieg vun den Meeresspegel un de dordör bedingt Överflooten vun de Masch un de Vernässung vun de Geest ween hemm. De Rückgang vun de Bevölkerung maakt sück ahn Utnahm in fehlen archäologischen Funden för dat 5. un 6. Johrhunnert bemarkbor.

Nah dissem Siedlungsrückgang, de mit de Dünkirchen II-Transgression verklort wurrd, folg af dat 7. oder 8. Johrhunnert nochmals en starkere Besiedlung. All för dat 9. Johrhunnert wurrd en Holtkark in den Wittmunder Stadtkarn vermoot. Archäologisch Bewiesen staht dorto aber noch ut. In de Traditiones Fuldensis vun dat Kloster Fulda wurrd en Witmuntheim in Friesland as den Abt Hadamar (927-956) zinsplichtig nömmt. Of sück dat dorbi um dat hüüdig Wittmund hanneln deiht, is noch nich kloor, tominst eenig Schrievers vermooden dat in Westfreesland. to de oldsten Oortschapen in dat Stadrebeet hörrt Aardörp, dat all siet dat 9./10. Johrhunnert nahwiest is.

An’27. September 1124 wurr Eggeln eerstmals oordkundlich erwähnt. Paapst Calixt II. hett den Oort to dat Klooster Raastäe toordnet. Asel wurr eerstmals 1150 in en Oorkunn vun dat Kloster Fuulda nömmt. Um 1200 weer Wittmund de zentraal Oort vun de freesche Landgemeend Wangerland. Vun hör un vun de westlich liggen Go Norditi hett s+ück dat Harlingerland afspalt, to dat Wittmund un de Dörper ümto mit Utnahm vun Aardörp, Hovel un Leerhaaf siet dat laat Middelöller hörrn deen.

To en eersten Hööchpunkt in den Karkenbau in dat Wittmunder Rebeet keem dat in dat 14. Johrhunnert, as mehrere Steenkarken entstunnen. De hüüdig Stadtdeelen Blersum, Buttfoor, Burhaaf, Beerm un Funnix wurrn 1420 eerstmals oorkunlich in dat Stader Copiar nömmt.

Lage vun Wittmund to de Harlebucht

1362 hett de Tweete Marcellusfloot de old Seedieklien dörbraken un de deep in dat Achterland recken Harlebucht formt, de mit mehrere Utlöpers bit an de Geeststandöörd Esens, Wittmund, Burhaaf recken dee. De Dörper Eggeln un Asel wurrn dordör tietwies to Eilannen. De Utlöper vun de Harlebucht sünd in dat 15. Johrhunnert weer verland un af 1545 wurrn de Nebenbuchten un de Hööftbucht systematisch indiekt, bit 1895 de hüüdig Küstenlien bi Harlesiel reckt wurr. Dör dat Indieken entstunnen nee Siele, um de indiekt Groden to entwässern, an de sück meest upgrund vun de verkehrsgünstig Laag Sielöörd billen deen. Bi wiedere Indieken wurrn disse Sielöörd to Binnenstandörd.

Siet etwa Midden van dat 14. Johrhunnert speel de Hööftlingsfamilie Kankena en domineeren Rull in Wittmund. Oorsprünglich stammen de Kankenas ut de Gegend üm Reepsholt süüdlich vun Wittmund. Mögelkerwies weern se in’Updrag vun den Graafen vun Ollnborg Vögte an de Freesch Heerstraat. Vun dor ut drungen se nah Noordwesten un Westen vör un dormit up dat hüüdige Wittmunder Stadtrebeet. Se harrn Lännereen in Isums süüdlich vun de hüüdig Karnstadt un weern vermootlich ok de Borgherren in Borgholt in’Süüdwesten vun dat Stadtrebeet. Vun dor kunn de Aftwiegen vun de Freeschen Heerstraat nah Auerk kontrolleert wurrn. Oorkundlich beleggen lett sück dat nich, aber: „Man möchte (…) angesichts des Übergewichts der Kankena in Reepsholt und ihrer späteren Position in Wittmund annehmen, das am ehesten ein Kankena als Befehlshaber dieser Burg in Betracht kam.“

Um 1370 wurr de Wittmunder Kark up Drängen vun de führend oostfreesch Hööftlingsfamilie tom Brok to en Wehrkark utbaut, de ok as Borg betekent wurr. Dör de Laag an de inbraaken Harlebucht wurr Wittmund in de Utnannersetten vun de oostfreeschen Hööftlinge mit de Hanse rintrucken. Eenzelt Hööftlinge hebbt den Vitalienbröers Ünnerschlupp up hör Kaperfohrten tegen hansisch Scheep gewährt. Ok de Wittmunder Haven deen as en deroordigen Basis. 1400 hebbt de Hamborger de Wittmund Borg erobert, de an’3. Mai övergeven wurr.

In dat 15. Johrhunnert keem dat dör Heiraaten to Verbinnen tüschen de Familien Kankena un Attena ut Dornum. Beid weern in Utnannersetten vun führend Hööftlingen um dat Errichten vun en Vörherrschap in de Region verwickelt. De Kankenas hebbt tonächst den Hööftling Focko Ukena in sien spoodriek Kamp tegen de tom Brok ünnerstütt, de de führend Rull in Oostfreesland an sück rieten wullen. An den Sieg vun Ukena in de Slacht up de Wild Ackers (1427) weern de Kankenas bedeeligt. As sück aber Ukena anschicken dee, nu ok de Vörherrschap vun de oostfreeschen Hööftlinge to övernehmen, keem he in Oppositschoon to anner Hööftlinge ünner de Führung vun de Familie Cirksena, de de letzt Parteigänger vun Ukena 1433 överwältigt hebbt.

Sibet Attena kreeg 1454 as Neffe un trüe Gefolgsmann vun den eersten oostfreeschen Grafen Ulrich Cirksena de Rechte in Esens. Ebenfalls 1454 hett he Ulrich Cirksena gegen Tanne Kankena in Wittmund ünnerstütt, hett de sien Borg dor besett un hett hüm verdreeven. Söben Johr later hett he hüm mit sien Rechten in Dornum affunnen, siet jedem Tietpunkt weer Wittmund för de Kankena endgültig verloren. Sibet Attena nömm sück all siet 1455 Hööftling to Esens, Steesdörp un Wittmund. Dormit konkretiseer sück dat Harlingerland as Herrschapsterritorium, Hööftoort weer aber Esens.

Neetiet bit 1744

Oostfreeslandkoort mit „Witmundt“ um 1600

Van 1522 bit to sien Dood 1540 weer Balthasar vun Esens Hööftling vun de oostfreesch Herrlichkeiten Esens, Steesdörp un Wittmund un dormit Herrscher vun dat Harlingerland. Balthasar is ahn Nahkommen storven un so full dat Harlingerland an Graf Johann II. von Rietberg, den Söhn vun Balthasar sien Süster Onna vun Esens. Johann II. weer mit Agnes Gräfin vun Bentheim-Stemmert verheiraadt. Dat Paar harr twee Döchter. 1557 wurr Johann II. Vun den Nedderrhiensch-Westfälschen Riekskreis upgrund mehrerer Vergehen to Haft veroordeelt, in de he 1562 storven is. Deshalb övernehm 1557 de Gräfin Agnes för hör Döchter de Regeeren. 1567 hett se as Regentin Agnes Gräfin Rietberg den Flecken Wittmund dat Stadtrecht geven. In dat 17. Johrhunnert sünd disse Stadrechte weer verfallen un wurrn eerst 1929 nee vergeven.

1584 wurr de Oort up en Koort Witmondt nömmt. Later kreeg he in’Rahmen vun de gräflich Neeordnung en Ämterverfaaten un wurr as Amt führt. Eerst 1600 full dat Harlingerland, also ok Wittmund, dör politisch un familienbedingt Tosommensluuten endgültig an Oostfreesland, In’Berumer Vergliek, en an’28. Januar 1600 up Borg Berum tüschen den Grafen Enno III. un dat Huus Rietberg aafslooten Verdrag, wurr de Aftreden vun dat Harlingerland un de Modalitäten vun de finanziell Entschädigung regelt.

1607 kreeg Wittmund dat Marktrecht vun Graf Enno III. Dat Harlingerland bleev den Grafen hörig. Landstände, as se sück in Oostfreesland herutbildt harrn un de 1611 in den Osterhusischen Akkord hör Rechter sekerstellt sehn, geev dat in't Harlingerland nich. Stattdessen wurr in Esens en fürstliche Kanzlei för de Verwalten vun de Landstreek inricht. Dat Harlingerland hörr aber liekers to de Grafschap Oostfreessland.

In’Dartigjohrigen Krieg weer Oostfreesland woll nich Schauplatz vun Kamphandlungen, wurr aber vun de Truppen as Verhalensruum bruukt. Dreemal (1622–1624, 1627–1631 un 1637–1651) sünd frömd Truppen nah Oostfreesland intrucken, worünner ok dat Harlingerland to lieden harr. Besünners stark bedrapen weer de Region vun de Besetten dör de Mansfelder (1622-1624). Wiels den Krieg is in Oostfreesland ok de Pest utbraken, Doodentallen för dat Rebeet sünd aber nich dokumenteert.

In dat 17. Johrhunnert hett man wiet Deelen de Harlebucht weer vun dat Meer afrungen. Nah'nanner wurrn de Weermer Altengroden (1617), de Enno-Ludwigs-Groden (bis 1658), de Klein-Charlottengroden (bit 1677), de Groß-Charlottengroden (bit 1679) un toletzt de Sophiengroden (bit 1698) wunnen. Deelen vun dat indiekt Land leegen up ollnborgisch Rebeet, dat mehr an Land wurr gemeensam bewertschapt un nah dat Afmaken vun de Golden Lien up beid Länner updeelt. Dem entsprekend wurr de Anlaag vun en nee Siel as Entwaterungsdörlass nödig: Up dat old Funnixer Siel folg 1658 dat nee Funnixer Siel. In dat 16. un 17. Johrhunnert entstunn in Oostfreesland de Typus vun dat Gulfhuus. Achtergrund weern Landgewinnensmatnahmen un verbeterte Entwässerung in den Maschen, de en intensiveren Ackerbau mögelk maken deen. Dormit steeg de Platzbedarf för (Frücht-)Lagerflachen up de Hööf, den dör den Bau vun de Gulfhüüs entspraken wurr. In de Maschen nöördlich vun de Karnstadt wurr disse Huustyp dör de in goot Johren riek Arnt tomeest in gröttere Bauwies erricht. De dorto bruukt Backsteenen wurrn meest in’Feldbrand herstellt.

Vun de Wiehnachtsflut 1717 weer Wittmund in stark Umfang bedraapen. Nah en Översicht ut de Tiet vun den Predikanten Jacobus Isebrandi Harkenroth keemen in dat Amt Wittmund, dat den Grootdeel vun dat hüüdig Stadtrebeet umfaaten dee, 373 Minschen in den Flooten um. Meest 1500 Stück Veeh (Koii, Peer, Swien un Schaapen) sünd afsaapen. 86 Hüüs wurrn vun de Watermassen kumplett un wiedere 325 deelwies zerstört.

1729 wurr de nächste Groden, de Carolinengroden, indiekt. An sien Noordtipp wurr weer en nee Sieloort Clienensiel anleggt, de in de folgend 150 Johren – vun Schwankungen ünnerbraken – en wichtigen Platz ünner de oostfreesch Havenöörd innehm. Um den Oort to besiedeln, leet de Landsherr sogor in nedderlannsch Zeitungen insereeren, um passend Interessenten in den Oort to trecken. In dat nee Groden wurrn 1730 all mehr as 20 Grundstücke in Arvpacht utgeven.

Eerste preußisch Herrschap (1744–1806)

1744 full Oostfreesland dör en Exspektanz an Preußen. Dormit gung ok de ünnerscheedlich verfaatensrechtliche Stellung vun dat Harlingerland binnerhalv vun Oostfreesland to Enn'. De Kanzlei in Esens wurr uplööst. In de tweet Hälft vun dat 18. Johrhunnert entwickel sück Wittmund för mehr as en Johrhunnert to'n Middelpunkt vun den oostfreeschen Peerhannel, en Funktschoon, de bit dorhen Weener tokommen weer. Peer wurrn vun dor bit nah Süüddüütschland, Belgien, Frankriek un Italien verköfft.

De 1776 weeht Kark in Clienensiel

De franzöösch Revolutionskrieg van 1793 bit 1795 un de ansluutend Freeden vun Basel hebbt de oostfreesch Schippfohrt begünstigt, de ünner de neutral preußisch Falgg fohren dee. De landwertschaplich Göder vun de Region wurrn besünners in de Nedderlannen un nah England utführt. Dorvan hebbt vör allen de Maschen in den Noorden vun Wittmund profiteert, aber ok de Haben- und Sieloort Clienensiel as Umslagplatz, de en gewaltigen Upswung nehm: „Durch den lebhaften Handelsverkehr überflügelte Carolinensiel in wirtschaftlicher Hinsicht rasch seine Nachbardörfer.“ Disse Upswung lett sück ok an de Inwahnertallen afleesen: Weern 1758 in Clienensiel eerst rund 200 Inwahner to verteken, steeg de Tall bis 1793 up 749 un bit 1821 (trotz wertschaplich Rückslääg in de Tüschentiet) up 1618. Utdruck vun de tonehmend Bedüüden vun den Oort is ok en Sakralbau. De Kark wurr an’20. Oktober 1776 weeht. All 1765 wurr de Friedrichsgroden indiekt. Unmittelbor nördlich vun Clienensiel entstunn an de Münn vun de Harle de nee Friedrichsslüüs, de wiederhenn de Tofahrt to den Haben mögelk maaken dee. Groden un Slüüs wurrn nah Friedrich den Grooten nömmt.

In’Süüden un Westen vun dat Stadtrebeet, dat tegen Enn’vun dat 18. Johrhunnert noch grootrüümiger vun Neddermeer un vör allen Heid bedeckt weer, sett en tonehmen Koloniseeren vun disse Ödflachen in. So entstunn bi Leerhaaf etwa af 1796 Rispelerhelmt as Riegensiedlung up en schmalen Sandrügg, de in dat Wiesmoor rin recken dee. Bit 1823 steeg de Inwahnertall so nah un nah up 23 Kolonisten, de in veer Hüss leven deen. Ok in den Oortsdeel Müggenkroog geev dat to Anfang vun dat 19. Johrhunnert en starker Besiedlung, de de Tall vun Inwahners bit 1823 up 70 stiegen leet. Nee besiedelt wurrn in dissen Tietruum ok de Orrtschapen Upstäe, Negenbargen un Jackstäe in de Gemarkung Burhaaf. „Die Siedler kamen zum größten Teil aus den Nachbardörfern. Es waren in der Regel Arbeiter und Warfbesitzer der nächsten Geestgemeinden.“

Vun Holland to Hannober (1806–1866)

Nah den Freeden vun Tilsit full Wittmund 1806 tonächst an dat Königriek Holland, un, nahdem sück Frankriek dat 1811 aneegnet harr, an dat Napoleoonsch Kaiserriek. Nah den fehlslahn Russlandfeldtoog vun Napoleon keem dat in dat benahbert Ollnborger Land to en spontan Upstahn vun Buer tegen de Franzosen, de up dat Wittmunder Rebeet övergreep. An’24. März 1813 geev dat in’Süüden vun Wittmund bi Rispel en Gefecht tüschen Upsternaatschen un de franzöösch Besetter, da de aber winnen deen. Fiev Buern keemen dorbi to Dood.

Nah de Napoleoonsch Kriegen full Wittmund nah en kört preußisch Intermezzo (1813–1815) mit dat gesamte Oostfreesland to dat Königriek Hannober. Twee Johr later geev dat en Ämterreform, de dat hüüdige Stadtrebeet betrapen dee. De Oortschap Aardörp wurr ut dat Amt Auerk utgleedert un dat Amt Wittmund toordnet. So hett man denn ok mit de Oortschap Leerhaaf mitsamt Umgebung, dorünner de hüüdig Stadtdeel Hovel, ut dat Amt Freebörg in dat Amt Wittmund verfohren. De dree hüüdig Stadtdeelen in’Süüden vun dat Stadtrebeet tellen ut dissen Grund nich to dat historsch Harlingerland, de Rest vun dat Stadtrebeet aber woll.

De letzt groot Stormfloot 1825 an de oostfreeschen Nordseeküst führ to zmfangriek Diekbrööken. Ok in dat Wittmunder Maschrebeet stunnen völ Hööf un Land ünner Water. Wertschaplich swaak Buern mussen ehrn Hoff an Standesgenossen mit mehr Geld verkoopen oder an Lüüd ut de Städer, de de Hööf as Kapitalanlaag sehn hebbt un de in Tietpacht wiedergeeven deen.

För dat Johr 1843 sünd in den Karnoort Wittmund 297 Hüüs mit 1999 Inwahners dokumenteert. Dat geev een Branntwienbrenneree, veer Beerbrauereen, twee Kattundruckereen un dree Kalkbrennereen as ok mehrere Veehhandlungen, Baumaterialienhandlungen, Pöttkereeen un en Wien- un Kornhandlung. As in dat Königriek Hannober 1859 en Ämterreform vörnommen wurr, full dat Amt Freebörg an dat Amt Wittmund.

Weer to Preußen: Kaiserriek

Kreishuus vun den Landkreises Wittmund, fardigstellt in dat Johr 1901

Af 1866 weer Oostfreesland weer en Deel vun Preußen. As dat nächstliggend preußisch Rebeet weer Wittmund van 1873 bit 1919 as Upsichtsbehörde för dat Königliche Preußische Jadegebiet an’Jadebusen toständig. Preußen harr dor mit den Jade-Verdrag van’20. Juli 1853 en 313 Hektar groot Rebeet to Errichtung vun en Stüttpunkt för de preußisch Marine köfft. An’17. Juni 1869 kreeg dat Rebeet den offiziellen Naam Willemshaven. 1873 kreeg Willemshaven de Stadtrechte un hörr vun dor an as Exklave tonächst to dat Amt Wittmund, later to den Landkreis Wittmund (bit 1919).

Dat Land Preußen övernehm tonächst de Ämtergleedern mit de bestahn Ämter Auerk, Berum, Emden, Esens, Leer, Stickhausen, Weener un Wittmund. Af 1884 keem dat to den Övergang vun dat Ämterwesen in de Landkreisstruktur. In Oostfreesland entstunnen de Landkreise Auerk, Emden, Leer, Nörden, Weener un Wittmund, as ok de kreisfree Stadt Emden. De zentraal binnerhalv vun den Kreis liggen Flecken Wittmund wurr an’1. April 1885 Sitt vun den Landkreis Wittmund (bildt ut de Ämter Esens un Wittmund), ofschons Esens nich blots dat historsch Zentrum vun dat Harlingerland weer, sonnern to de Tietpunkt ok de Stadtrechte un mehr Inwahners harr (2283 Inwahner tegenöver 1901 in Wittmund). „Auf lokaler Ebene angestellte Überlegungen darüber, ob Esens, Wittmund oder gar Wilhelmshaven Sitz der neuen Kreisverwaltung sein sollte, entschied der Oberpräsident [in Hannover] am 22. Mai 1884 kurzerhand mit der Feststellung: Daß der Landrath des Kreises Wittmund seinen Sitz in dem gleichnamigen Orte zu nehmen haben wird, betrachte ich außer Zweifel.“ Dat Kreishaus in Wittmund entstunn 1901, bit dorhen weer de Kreisverwalten in dat hüüdig Amtsgerichtshuus ünnerbrocht. Ebenfalls 1901 wurr Hovel sülvständig, dat bit dorhen to de Gemeend Leerhaaf hörrt harr. Bi hör Grünnen harr de Gemeend Hovel en Flach vun knapp 13 Quadratkilometer un 469 Inwahner. Bit to de Kommunalreformen um 1970 bleev dat de letzte groot Verännern in den geografisch-administrativen Beriek vun dat Stadtrebeet.

In de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert entstunnen up dat Kreisrebeet mehrere Forsten, dorünner ok in Wittmund. Achtergrund weer de Uplöösen vun de staatlich Schaaperee Hohehahn (1865). Bit dorhen weern en groot Antall vun Schapen up de Heidflachen up Weid. Nahdem de Schaaperee instellt weer, wurrn de Flachen upforst. Nahdem dat Afslooten weer, wurr de Wittmunder Wald 1893 to'n Staatsforst verkloort. Upforst wurr todem de Collrunger Forst in’butersten Süüdwesten vun dat Stadtrebeet.

De Hafenoort Clienensiel hett in de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert immer mehr an Bedüüden verloren. Hööftgrund weer dat Upkommen vun dat Dampschipp, dat den Segler aflöösen dee. De Hafen kunn de grötter Scheep nich mehr bewältigen, wiels dat Fohrwater to leeg weer un man dat blots mit hooch Kosten utbauen kunnt harr. Weern 1879 noch 40 Scheep in den Sieloort to Huus, sunk de Tall up 20 in dat Johr 1885 un söss in dat Johr 1895.

Politisch weern in disse Tiet de Liberalen un in eerste Lien de Natschonalliberalen tonangeevend. En sozialdemokraatsch Arbeitervereen entstunn eerst 1908, wat mit den den leegen Industiealiseerengraad in Wittmund to doon harr. Allerdings hebbt sück de Nähe to de Havenstadt Willemshaven un de Pendlerströöms dorhen positiv up de Billen vun en sozialdemokraatschen Vereenigung utwirkt.

De Utbröök vun den Eersten Weltkriegs bedüüd för de Wittmund Mannlüüd dat Inberoopen in dat Oostfreesch Infanterie-Regiment Nr. 78. Wiels den Krieg entstunn af 1916 up en tovör dör en Waldbrand afsengt Deelstück vun den Wittmunder Wald de Flegerhorst Wittmundhafen. Dor weern Zeppeline statschoneert. Etwa 600 Militärangehörige sünd in den nee entstahn Garnison inrückt.

Weimarer Republiek

Eenig Daag nah den Anfang vun de Novemberrevolutschoon, de blots wenig Kilometer vun Wittmund weg, up de Schillig-Reede vör Willemshaven, anfung, entstunn in Wittmund an’10. November 1918 en Suldatenraat. De wurr vun Angehörigen vun de Wittmundhafen statschonierten Flegereenheiten bild. En Arbeiterrat hett sück an’14. November in en Wittmunder Wertschap grünnd, etwa 600 Lüüd nehmen an de Grünnen deel. De deen in eerste Lien dorto, de apenlich Oordnung uprecht to hollen un weer weniger as in anner Öörd vun Liddmaaten vun de USPD un de SPD domineert. In dissen Raat weer ok en Buer, een Afkaat un een Beamter vertreden, neben Arbeiters todem dree Handwarker för de produzeeren Stände. „So ist es auch nicht verwunderlich, daß sich die Mitglieder des Rates zum großen Teil decken mit den Mitgliedern der Fleckensvertretung vom März 1919.“ Ok in Clienensiel harr sück en Arbeiter- un Suldatenraat bildt. De Arbeiter- un Suldatenräte wurrn an’25./26. Februar 1919 uplööst.

Bi de eerst Wahlen to de Weimarer Natschonalversammlung 1919 keemen de Parteien vun de Weimarer Koalitschoon up rund 80 Perzent vun de Stimmen. Dorvan hett alleen de DDP de afsluute Mehrheit vun de Stimmen in’gesamten Landkreis halt. De Landkreis hett also vörwiegend links liebarl wählt. Ok bi de Wahl to de preußeisch Landsversammlung een Week later hett de DDP den Sieg schafft. Besünners völ Stimmen kreeg se in den Karnoort Wittmund mit 61,8 % un in den lateren Stadtdeel Eggeln mit 70 %. Aber all bi de Rieksdagswahl 1920 sünd die Linksliberalen inrabken un fullen vun afsluuten Mehrheit in’Landkreis up 17 %, wiels se in den Karnoort Wittmund immerhen noch up 30,3 keemen. Dorvan deen besünners de natschonalliberal DVP un deels ok de DNVP. De Sozialdemokratie speel in Wittmund blots en gering Rull; de SPD keem up 5,5 % vun de Stimmen in Wittmund, wiels dat in gesamten Landkreis etwa 10 % weern. Beid Ergevnisse bleven aber wiet achter de Ergevnisse vun dat gesamte Riek. „Erstaunlicherweise“ geev dat 1920 in dat börgerlich-liberal Wittmund ok en Parteisektschoon vun de KPD, de man aber blots en minn Toloop harr.

Af etwa 1923 funn in’Landkreis Wittmund en spörboren Schwenk nah rechts statt. In dat Johr wurrn in den Kreis mehrere Oortsgruppen vun den Stahlhelm grünnd, in de Kreisstadt an’30. Januar 1923. Disse Bund der Frontsoldaten funn in de nächst Johren enormen Toloop, ebenso de Jöögdorganisatschoon Jungstahlhelm. En Oortsgrupp wurr ok in Clienensiel grünnd, in dat Folgejohr todem in Burhaaf un Buttfoor. De Stahlhelm weer vör allen in de Oortschapen nöördlich vun Wittmund aktiv, wiels süüdlich vun de Kreisstadt in de Folgejohren de NSDAP gau to de führend Kraft in dat rechtsradikal Spektrum wurr.

Bi de Rieksdagswahl 1924 is in’Landkreis Wittmund eerstmals de Völkischsoziale Block up den Plaan treden, en Tosommensluss ut Düütschvölkisch Freeheitspartei un NSDAP. En Kreisverband wurr an’26. April 1924 in't Leven roopen. Bi de Völkischen is in de Folgejohren de Schoolmeester Heinrich van Dieken ut Clienensiel een vun de Hööftredners ween. De Wahl in’Mai broch den Völkischen en Stimmenandeel vun 46,4 %. Dorto keemen noch wiedere 14,6 % för de DNVP, so dat de extrem Rechte in’Landkreis all tosommen etwa 61% vun de Stimmen halen kunn. Besünner gooden Toloop harrn de Völkischen in’Süüden vun den Landkreis, neben eenig Öörd vun de hüüdig Gemeend Freebörg ok in’Süüden vun Wittmund: In Aardörp harrn 74,6 % de Völkischen wählt, in Leerhaaf insgesamt 78,4 %. De Hoochborgen vun de Rechten leegen ahn Utnahm in de Geest- un Moorrebeeden, wo de Lüttbörgers, as ok Lütt- un Middelbuern in Folg vun de Inflatschoonskrise de „die wirtschaftliche Existenzsicherheit unter den Füßen wegzuschwimmen begann“. De Utnahm weer de Küstenoort Clienensiel, wo de baben upführt Schoolmeester van Dieken aktiv weer. De ehemals starke DDP kunn sücl blots in’Karnoort Wittmund noch eenigermaaten hollen un wurr mit 17,5 % tweetstarkste Kraft achter de Völkischen, ansonsten bleev se in dat hüüdig Stadtrebeet ahn Belang.

Vun en Versammlung vun de NSDAP in’Karnoort Wittmund weer in’März 1929 to lesen. In’Februar 1930 hett sück den en Oortsgrupp grünnd. 1931 keemen Oortsgruppen in Aardörp un Leerhaaf dorto, in dat Johr dorup in Willen. Nah Grünnen vun de eerste SA-Verbannern keem dat in’Februar 1931 to en Upmarsch vun NSDAP un SA up den Wittmunder Marktplatz. Tüschen den Rechten un SPD-Anhängers keem dat in de Endjohren vun de Weimarer Republiek mehrfack toTosommenstöten, so etwa 1930 bi en SPD-Veranstaltung mit den Leeraner Rieksdagafordneten Hermann Tempel. Ok mit de – sowieso in’Landkreis Wittmund recht unbedüüdend – KPD keem dat to Tosommenstöten, so bi en Saalveranstaltung 1932 in Buttfoor, bi de 20 Kommunisten ungefähr 300 Rechten tegenöverstunnen. Dor bleev dat aber blots gegensiedig Schimperee.

Stütt kreegen de Rechten all siet Midden vun de 1920er Johren vun dat führend Lokalblatt Anzeiger für Harlingerland, de sück dör eensiedig Berichterstattung hervör doon un dat in’ November 1932 mit den Bidrag kommenteeren dee: „(…) daß wir dem nationalsozialistischen Gedanken von Vornherein Achtung erwiesen haben, schon in einer Zeit, als er von sehr wenigen verstanden und gebilligt wurde.“ Dorneben weern ok eenig Schoolmeesters un mehrere Pastoren, de later den Düütschen Christen bitreden sünd, in’ Sinn vun de Völkischen un later vun de Natschonalsozialisten aktiv. Dementsprekend hebb de Natschonalsozialisten tegen Enn’ vun de Weimarer Republiek in’ Landkreis Wittmund eenig vun hör best Ergevnisse in de Provint Hannober un deels doröver herut schafft.

1929 kreeg Wittmund ok weer de Stadtrechte, de se all um 1500 harrn, aber in de Folgetiet ok weer verloren harr un vun dor of an as Flecken gull. Siether is Wittmund ok kommunalrechtlich de Kreisstadt vun den Landkreis.

Natschonalsozialismus

An’Avend vun den 30. Januar 1933, den Dag vun dat „Machtgriepen“, hebbt rund 150 SA-Liddmaaten en Fackelumtrecken dör de Wittmunder Binnenstadt makt. Vör de Rieksdagswahl in’März 1933 harrn de lokalen SPD- un KPD-Vertreder in’Landkreis Wittmund noch versöcht, en Eenheitslist vun de beid Arbeiterparteien uptostellen. Dat wurr den lokalen KPD-Funktischonären vun de hör Bezirksleitung in Bremen aber utdrücklich ünnerseggt. Bi de Rieksdagswahl in’März 1933 keem de NSDAP in’Kreis Wittmund up 71 % vun de Stimmen, tosommen mit de DNVP keem se up 86 %. De NSDAP-Funktschonäre hebbt dorup hen sämtlich Raathüüs in de Gemeenden vun den Landkreis besetten laaten, wat ahn Wedderstand passeer. Rund 150 SA-Männer trucken an’Mörgen vun den 6. März to dat Wittmunder Raathuus un hebbt dat Bowark besett.

Zitat: Der Übergang von der Republik zum nationalsozialistischen Herrschaftssystem durch die Machtergreifung Hitlers am 30.1.1933 kam für Wittmund mehr oder weniger ‚zwangsläufig‘. Die NSDAP hatte im hiesigen Landkreis schon viele triumphale Erfolge feiern können, so daß die eigentliche Machtergreifung keine besondere Aufregung mehr hervorrief. Inge Lüpke-MüllerDer Landkreis Wittmund zwischen Monarchie und Diktatur, S. 76

Ok up de kommunale Ebene hebbt sück de Natschonalsozialisten Infloot sekert, ok wenn dat bi de Wahlen to de Stadtverordnetenversammlung un to'n Kreisdag wiederhenn Eenzelpersonen oder lokal Listen in de Kommunalvertretungen wählt wurrn. In de eerst Stadtverordnetenversammlung in Wittmund an’30. März 1933 wurr beslooten, mehrere Straaten ümtobenennen, dorünner de Bahnhoffstraat in Adolf-Hitler-Straat, as ok Hitler de Ehrenbörgerschaft to verlehn. Neben den Landraad bleev ok de Börgermeester in't Amt, wiel beid den Natschonalsozialisten tovör nich allto unangenehm upfallen weer.

Gedenkplakett an den Standoort vun de afbraken Synagoog

Jöden weern nah 1933 as överall in Düütschland en tonehmend Verfolgen utsett, wat dorto führen dee, dat se utwannert sünd. De letzte Prediger, Lehrer un Kantor, Abraham Straßfeld, is an’27. März 1935 mit sien Familie in de USA ut. De Synagoog wurr in’Juni 1938 vun de jöödsch Gemeeende an en Koopmann to'n Afbröök verköfft, so dat se bi de Novemberpogrome 1938 all nich mehr vörhannen weer. Anner Hüüs vun Jööden wurrn bi de Pogrome upbraken un plünnert. 20 Gemeendliddmaaten wurrn tosommen dreeven un an’annern Dag tosommen mit etwa 200 anner jöödsch Oostfreesen nah Ollnborg brocht, vun wo se in dat Konzentratschoonslager Sachsenhausen deporteert wurrn. Eerst nah un nah wurrn se weer free laaten. De Jöödsch Gemeend hett sück nah de Pogrome gau uplööst. An’16. April 1940 wurr Wittmund vun den Kreisoberinspekter för „judenfrei“ verkloort.

Twee Inwahner vun Hovel wurrn wiels de NS-Tiet wegen en arvbedingt Loopbehinnern dwangssteriliseert. In den Leerhaaf keem dat to nahwiest 12 Dwangssterilisatschonen.

Siet 1944 weern in Wittmund Raketenjäger vun den Typ Me-163 statschoneert.

Dat Uprüsten vun dat Dart Riek gung ok an Wittmund nich vörbi. Ton’tweeten Mal nah 1916 wurr de Flegerhorst Wittmundhafen Standoort vun en fleegend Verband. Dor weern siet Enn vun de 1930er Johren Jagdfloogtüüch vun de Luftwaffe statschoniert, siet 1944 ok dat eerste Floogtüch, dat de 1000-km/h-Marke dörbreeken dee, de raketenbedreeven Affangjäger Messerschmitt Me 163.

Wiels den Tweeten Weltkrieg geev dat up dat Stadtrebeet verscheeden Kriegsgefangenenlager, in de Angehörige vun mehreren Natschonalitäten ünnerbrocht weern. In Burhaaf weer bispeelswies 42 Russen un 60 Franzosen interneert, in Blersum tüschen 18 un 28 Personen, 80 % Belgier un 20 % Franzosen. In Buttfoor geev dat en Gefangenenlager för 60 Franzosen. Ok in anner Oortsdeelen geev dat sückse Lager. De Insassen wurrn meest in de Landwertschap insett.

De Flegerhorst Wittmundhafen weer mehrfak Teel vun allieert Bombereenheiten. Bi dat Afsmieten vun Bomben wurrn ok de Oortschapen ümher in Mitleedensschap trucken, tomeest dör „verirrte“ Bomben. De Karnoort sülvst wurr in’Gegensatz to de Nahberstadt Esens nich Teel vun en direkten Angreep. In't Stadtrebeet, ünner annern in Asel, wurrn utbombt Lüüd ut Willemshaven in Notunterkünften ünnerbrocht. Dat Kriegsenn’verleep up dat hüüdig Wittmunder Stadtrebeet kamplos. Kanaadsch un poolsch Eenheiten weern bit Anfang Mai 1945 in den Ruum Grootfehn, ruchweg 15 Kilometer süüdwestlich vun Wittmund, vördrungen. Nah de Kapitulatschoon vun de Wehrmacht wurrn in Oostfreesland nöördlich vun den Ems-Jade-Kanal, also ok in dat Wittmunder Stadtrebeet kriegsgefangen düütsch Suldaten ünnerbrocht, de eerst so nah un nah nah Huus gahn kunnen.

Nahkriegstiet

De Landkreis Wittmund nehm nah den Tweeten Weltkrieg en groot Tall vun Flüchtlings ut de Oostrebeeden vun dat Düütsch Riek up. Dorvan weern nich blots de Gemeenden in't Moor un up de Geest bedrapen, sonnern in hooch Maat ok de Marschrebeeden. Se weern wegen hör hooch landwertschaplich Produktivität en Teel vun de Flüchtlings, de för sück dor en stabil Nehrenslaag meenen to finnen.

Dör tonehmen Mechaniseeren gungen nah den Krieg mehr un mehr Arbeitsplatzen in de Landwertschap verloren. Dormit folg Wittmund en allgemeenen Trend in Düütschland un anner Länner. Wiel aber de Stadt as ok de bald gor nich industrialiseert weer, gevv dat wenig Alternativen för Arbeit direkt för de Huusdöör. Völ Flüchtlings, de eerst kört tovör in den Landkreis kommen weern, hebbt de ok gau weer verlaaten un gungen in Regionen, wo man mehr Geld verdeenen kunn. Nah den Krieg nehm aber ok de Tall vun de Utpendler mit dat Teel Willemshaven wieder to. Dorto keem en Wark vun den Schrievmaschinenhersteller Olympia Werke in den Schörtenser Stadtdeel Roffhuusen, dat sück dor nah den Krieg ansiedeln dee. 1965 weern in dat Wark Arbeitnehmer ut meest all Dörper ut dat Kreisrebeet, vör allen den ööstlichen un süüdlichen Deel, also ok ut den Wittmunder Ruum, beschäftigt. Teihn Perzent vun all Olympia-Beschäftigten sün d dormals ut den Landkreis Wittmund inpendelt. In de Stadt Wittmund geev dat bescheeden Ansatzen vun en Industrialiseeren, ünner annern dör en Twiegwark vun den Rietversluss-Hersteller Opti.

Nahdem sück all 1956 en Bade- un Verkehrsvereen Clienensiel grünnd harr, wurr in de folgend Johrteinten der Tourismus in den Küstenoort utbaut. So entstunnen Kurinrichtungen, nee Campingplatzen, Hotels un Pensionen as ok Marinas. Ok en Badestrand wurr westlich vun Harlesiel upspöölt, wo ebenfalls 1956 de letzt Indiekensmaatnahm up dat Stadtrebeet stattfunnen harr. De Rückgewinnen vun de Harlebucht weer dormit nah mehreren Johrhunnerten afslooten. Dat Harlesiel kreeg en nee Schöppwark.

Siet 1961 is Wittmund weer Garnisonsstadt. To'n darten Mal in de Stadthistorie wurr en Verband vun de Luftwaffe dorhen verleggt, dat Jagdgeschwader 71, dat ok noch hüüd dor statschoneert is. In den Oortsdeelen vun dat Stadtrebeet nehm nah den Krieg de Tall vun de landwertschaplichen un gewerblichen Bedrieven af. Bispeelswies geev dat in Buttfoor 1950 noch 37 nichtlandwertschaplich Bedrieven mit 77 Beschäftigten, 1970 dorgegen blots noch 13 Bedrieven mit 26 Beschäftigten. 2005 geev dat denn blots noch 7 Bedrieven.

Bi de Kommunalreform 1972 wurrn 13 umliggend Dörper nah Wittmund ingemeendt. De Stadt wuss dormit up hör hüüdig Grött vun rund 210 Quadratkilometers an. Nah de neddersasssisch Gemeendereform 1972 funn 1977 ok en Kreisreform statt mit dat Teel, lüttgere Landkreise to gröttere Kreise tosommentoführen un dormit leistungsfähigere Kreise to schaffen. De Kreis Wittmund wurr in’Rahmen vun disse Reform mit den (inwahnerstarkeren) Landkreis Freesland in dat Ollnborgsche to'n neen Landkreis Freesland verschmült, Kreisstadt wurr Wittmund anstatt Jever, de Kreisstadt vun den bitherigen Landkreis Friesland. Wegen de politisch un historsch bedingten Differenzen wurr 1980 nah en Klaag vör den Neddersassischen Staatsgerichtshoff in Bückeburg de Reform weer torüchdreiht. De Landkreis Wittmund besteiht siether weer in de Grenzen van 1977, Kreisstadt bleev Wittmund.

Entwicklung vun de Stadtnaam

De hüüdig Schrievwies vun den Stadtnaam Wittmund is siet 1434 nahwiest. Öllere Schrievwiesen sünd Wiedemund oder Wiedemundheim (um 1200) as ok Vytmunde oder Witmunde (um 1400). Över de Herkunft un Bedüüden vun de Naam gifft dat en Reeg vun Theorien. De Volksetymologie düüt Wittmund as Wiet Münn'. En anner Düüden versöcht, den Stadtnaam vun dat freesch Wytumna (Lütt fuchtig Wiese) hertoleiten. En latienschn Oorsprung meent de Heimatforscher Heinrich Heyers to erkennen. Wittmund is dornah en ut vitis (Deenststaff vun en röömschen Centurios) un munitio (Befestigung) tosommensett Oortsnaam. He düüt um en röömschen Militärstüttpunkt hen, de den Landweg tüschen Eems un Werser afsekern dee. Nah en wieder Verkloren geiht Wittmund up Wittumb torüch, en witten Toorn, de sien Standoort up den Rickersbarg bi Eggeln harr un as Seeteken in de Harlebucht deen. Ok de Herleitung vun dat oltfreesch hwit (hillig) un munnek (Mönk) wurr in de Vergangeheit diskuteert. De Annahm, dat en Person achter de Oortsnaam steiht, geiht up en Oorkunn ut dat 12. Johrhunnert torüch. Dör disse Oorkunn wurr en vun Freesen ut Wiedemundheim (Heim vun den Wiedemund) makt Schenkung an dat Kloster Fulda begloovigt.

Ingemeenden

Wittmund un Auerk sünd de beid oostfreesch Städer, de sück bi de Neddersassisch Kommunalreform 1972 an’wietsten utdehnt hebbt. Se sünd dorüm ok de beid flachengröttsten Kommunen vun Oostfreesland un grenzen eerst sie de Kommunalreform direkt an'nanner. Wiels de Oortsdeelen Asel un Eggeln all to'n 1. Juli 1972 nah Wittmund ingemeend wurrn, keemen per 16. August 1972 ok Aardörp, Blersum, Burhaaf, Buttfoor, Harlesiel, Hovel, Leerhafe, Uttel un Willen dorto. De Gemeend Harlesiel wurr all 1968 ut de Gemeenden Beerm, Clienensiel un Funnix bildt.

Inwahnerentwicklung

Tüschen de Anfänge vun dat 19. un dat 21. Johrhunnert steeg de Inwahntertall vun de Stadt (bit 1929 Flecken) bannig düütlich van 1615 in dat Johr 1816 up knapp 21.000 in dat Johr 2011. Dat harr in’ Wesentlichen twee Gründe: eenmal keem dat dör dat Totrecken vun Heimatverdreeven nah den Tweeten Weltkrieg, de de Inwahnertall etwa verdüppeln dee; in noch völ düütlicher Utmaat hett sück aber ok dat Ingemeenden vun 13 Stadtdeelen (tovör Umlandgemeenden) in Tosommenhang mit de Kommunalreform 1972 bemarkbor makt, dordör hett sück de Inwahnertall etwa verdreefacht. Siet dem is Wittmund man blots noch wenig wussen.

Johr Inwahner 1816 1.615 1833 1.978 1864 1.951 1872 1.888 1890 1.941

Johr Inwahner 1905 2.116 1910 2.141 1925 2.411 1939 2.811 1945 3.460

Johr Inwahner 1950 4.786 1954 4.418 1969 6.600 1980 19.180 2010 20.756 2014 20.366

Kiekt man sück dat aber blots för dat hüüdige Stadtrebeet an, gifft dat dat nahfolgen Bild:

Johr Inwahner 1793 8.076 1821 9.246 1845 11.896 1875 11.456 1905 11.202

Johr Inwahner 1925 12.015 1939 12.873 1946 18.730 1950 18.939 1956 16.630

Johr Inwahner 1961 16.298 1965 17.856 1980 19.180 1987 19.115 2010 20.756

De Anstieg vun de Inwahnertallen tüschen 1793 un 1845 is up de een Siet up de beter medizinisch Versörgen torüchtoführen. Up de anner Siet wurr in de Tiet, sünners nah 1815, de Kolonisatschoon vun de Moore weer upnommen, de 1791 vun de preußisch Verwalten tonächst torüchdrängt wurrn weer. In de Moor- un Geestrebeeden vun de Stadt steegen dordör de Inwahntertallen. Siet Midden vun dat 19. Johrhunnert führ disse Bevölkerungsöverdruck allerdings to höhgere Af- un Utwannern, wiel de Arbeitsmögelkeiten mit de Bevölkerungstonahm nich mithollen kunnen. Dat Glieker gellt ok för de Marschrebeeden, wo dat för de Landarbeiters nich noog Arbeit geev. Dat führ wiels de tweet Hälft vun dat 19. Johrhunnert to en Stagnatschoon un to’n Deel to en Rückgang vun de Inwahnertallen. Eerst siet dat fröh 20. Johrhunnert nehmt de weer to.

Nah de Tweeten Weltkrieg wurrn up dat Stadtrebeet mehr as Dusend Ostflüchtlinge upnommen. Aber ok de funnen in dat folgend Johrteint nich noog Arbeit, so dat völ ok weer afwannert sünd. De Deeppunkt vun de Nahkriegstallen wurr Anfang vun de 1960er Johren reckt, ansluutend hebbt nee Industrieansiedlungen in de Ümgegend (vör allen in Willemshaven/Schörtens) nee Jobs brocht. De Inwahnertall up dat Wittmund Stadtrebeet steeg in de folgend rund veer Johrteinten bit to de Johrdusenwennen licht up 21.000 an, siet dem is se recht konstant.

Religion

Evangelisch-lutherisch Kark St. Nikolai

Neeapostoolsch Kark Wittmund

Kathoolsch Kark St. Bonifatius

De Christendomshistorie vun Wittmund un dat Harlinger Landreckt bit in dat 9. Johrhunnert torüch. In Burmönken, en Oortschaft, de siet de Reformatschoon to dat Wittmunder Stadtrebeet hörrt, befunn sück dat Johanniterkloster Kommende Burmönken, dat um de Wennrn vun 12. to'n 13. Johrhunnert grünnd wurrn weer. Dat wurr 1514 twei maakt un later as Steenbröök bruukt. An sien Existenz erinnert en mit en Johanniterkrüüz versehn Denkmal in dat Zentrum vun de Oortschaft Burmönken. All in 1420 wurr de Senkark Wittmund in dat Bisdom Bremen un en Oorkunn upführt. De Sendkark Wittmund weern de Karkspelen Middels, Blersum, Funnix, Beerm, Eggeln un Asel ünnerstellt. Ok de Oortsbeteken Berum un Isebenysze wurrd mit nömmt. De Sendkirchen harrn as regionale Ecclesia Matrix (Moderkark) de Upgaav, de Gloovenslehre in de ländlichen Rebeeden to vermiddeln.

Um 1538/1539 keem in dat Harlingerland un de angrenz Rebeeden de Reformatschoon. De Besünnerheit in dat Harlingerland un den Grenzrebeeden weer, dat de Harlinger Regent Junker Balthasar vun Esens de lutherisch Gloovenslehre ünnerstütten un fördern dee, ofschons he sück tonächst mit den kathoolschen Hartog vun Geldern tosommen dee, um sien Herrschapsberiek weer to vergröttern.Verfolgte Prediger as de Pastoren Folkerts ut Aardörp oder Visbeck ut Burhaaf wurrn vun Junker Balthasar upnommen. 1538 hett de Harlinger Regent en Religionsgespräch tüschen den lutherischen Pastor Visbeck un den Wittmunder Prediger Pflücker, fröher Vörkämper up kathoolsch Siet, vermiddelt. Ok Junker Balthasar hett an dat Gespräch deelnommen. Dat Ergevnis weer, dat Pastor Pflücker nu ok to'n lutherischen Glooven överwesseln dee un de nee Lehre ok in de Wittmunder Kark predigen dee. Siet disse Tiet is dat old Harlingerland un de Grenzberieken lutherisch präägt. Radikale Strööms, as Ansatzen vun dat Dööperdom, kunnen in dat konservativ Harlingerland so good as kien Foot faaten. En röömsch-kathoolsch Karkengemeend geev dat eerst nah den Tweeten Weltkrieg wegen den Flüchtlingstostroom ut de ehmalge düütsch Ostrebeeden. Ansatzen vun freekiarklich Gemeendgrünnen geev dat up dat Wittmunder Stadtrebeet all vör de Wennen vun dat 19. to dat 20. Johrhunnert, se harrn aber kien Spood. Vun Willemshaven ut folgt 1949 de Grünnen vun de Neeapostoolsch Karkengemeend Wittmund. Jöden in Wittmund wurrn 1639 to'n eersten Mal oordkundlich beleggt. An de drehunnertjohrig Historie vun en jöödsch Geemeend in de Harlestadt erinnern mehrere Gedenkstäen.

Christendom

Evangelisch-lutherisch Karkengemeend

De St.-Nikolai-Kark vun de evangelisch-lutherischen Gemeend steiht in dat Zentrum vun de Stadt un harr vermootlich dree Vörgängerbauwarken. De jetzig Kark stammt ut dat Johr 1776 un wurr deelwies dör en Lotterie finanzeert. De Gemeend is in dree Pfarrbezirke ünnerdeelt. Dat zentraal Büro vun de Karkengemeend, de ok twee Kinnergorodens in Wittmund bedrifft, hett de Anschrift Kirchplatz 3.

In Asel befind sück en evangelisch-lutherisch Jöögdbillenstäe.

Evangelisch-Freekarklich Gemeend

De evangelisch-freekarklich Christen vun dat Wittmunder Stadtrebeet wurrn vun de Evangelisch-Freekarklichen Gemeend Jever un de Evangelisch-Freekarklich Gemeend Esens betrüet. In de Nahkriegsjohren geev dat in Wittmund-Isums ein evangelisch-freekarklich Notkark, de vör allen vun Flüchtling ut de ehmalge düütsch Ostrebeeden besöcht wurr.

Röömsch-kathoolsch Karkengemeend

De röömsch-kathoolsch Karkengemeend bild mit de Gemeenden in Auerk, Wiesmoor un Neestadtgödens en Pfarreiengemeenschap. De hörrt to dat Dekanat Oostfreesland vun dat Bisdom Ossenbrügge.

Neeapostoolsch Gemeend

De neeapostoolsch Karkengemeend Wittmund wurr 1949 grünnd, un Enn'n Februar 2018 uplööst. De verbleeven Liddmaaten wurrn de neeapostoolsch Gemeend Jever todeelt.

Jödendom

Gedenkstäe för de ermordeten jöödschen Börger ut Wittmund

In Wittmund geev dat wiels en Tietruum vun rund 300 Johren en jöödsch Gemeend. Hör Anfänge gaht up dat 17. Johrhunnert torüch. De eerste konkrete Henwies up de Anwesenheit vun Jöden in Wittmund stammt ut dat Johr 1639. Nah 1933 utgrenzt un verfolgt, sünd völ Jöden in de Emigratschoon gahn. De in dat 18. Johrhunnert baut Synagoog vun de jöödsch Gemeend wurr, nahdem de Gemeend immer minner wurr, in’Juni 1938 vun de jöödsch Gemeend an en Koopmann up Afbröök verköfft. Se wurr dordör wiels de Novemberpogromen nich twei maakt, sonnern wurr all vörher afbraken. Dennoch wurrn ok in Wittmund Hüüs vun jöödsch Börger upbraken, hör Geschäfte un hör Privateegendom plünnert as ok 20 Gemeendliddmaaten tosommendreven. Vun de van 1933 bit 1940 in Wittmund ansässig Jöden wurrn 14 wiels den Holocaust ümbrocht. Up den jöödschen Karkhoff wurr an’3. September 2000 en Gedenkstäe för de ermordeten jöödschen Börger vun Wittmund inweeht. Dor wurrd de Naams vun 48 – siet de Ergänzung vun de Naams vun Max un Josef Julius Neumark intüschen 50 - ermordeten Personen nömmt, de ut Wittmund stammen dee.

An de jöödsch Gemeend wurrd todem mit en Gedenktafel an den Standoort vun de ehmalge Synagoog docht.

Politik

Raathuus

Binnerhalv vun Oostfreesland, dat bi Wahlen en traditschonell Hoochborg vun de SPD is, hett de ööstliche Rand vun de Region mit dat Harlingerland (un dormit ok de Stadt Wittmund) insofern en Sünnerrull, as de CDU dor stark vertreden is un bi Wahlen faken vör de SPD liggt. Blots in de Marschgemeenden mit hör fröher hooch Landarbeiter-Andeel harr de SPD all fröh Spood.

In't Kaiserriek weer Wittmund, as de gesamte Landkreis, en Hoochborg vun de Liberalen un vör allen vun de Natschonalliberalen. In de eerst Johren vun de Weimarer Republiek hett sük dat so fortsett, bevör de Natschonalsozialisten dor all siet Midden vun de 1920er Johren en vun hör Hoochborgen in de Provinz Hannober harrn. Nah den Tweeten Weltkrieg harr tonächst de FDP de führend Rull: „Es schien, als sei hier ein Großteil der Wähler einfach in vornationalsozialistische Bewußtseinslagen und Verhaltensweisen zurückgekehrt.“ Bi de Bundsdagswahl 1949 kreeg de SPD in’Karnoort, in Asel un in de veer Marschgemeenden Funnix, Beerm, Buttfoor un Clienensiel de Mehrheit, in all anner Oortsdeelen kreeg de FDP de meest Stimmen.

De CDU, de in ganz Oostfreesland eerst laat organisatorisch uptreden is, övernehm Anfang vun de 1950er Johren de führend Rull vun de FDP, de aber bit in de 1960er Johren aber ok noch düütlich Stimmenandeelen wunn. Bi de Bundsdagswahl 1961 hebbt de Liberalen in kien een Oortsdeel weniger as 10 Perzent vun de Stimmen halt, in dree Oortsdeelen tüschen 30 un 40 Perzent.

De CDU wunn all bi de Bundsdagswahl 1953 de relative Mehrheit in de meest Oortsdeelen, blots in Uttel muss de FDP un in Funnix, Beerm, Clienensiel un Asel de SPD den Vörträe laaten. De Christdemokraten hebbt sietdem in Wittmund un in’Landkreis ehrn starksten Rückhalt ünner de oostfreesch Landkreise. Bi de Bundsdagswahl 1969 wunn de CDU in söss Oortsdeelen de afsluute un in dree wiederen de relative Mehrheit. In fiev Oortsdeelen wunn de SPD de relative Mehrheit.

Siet de Bundsdagswahl 1972 hett de SPD in Wittmund düütlich uphalt, ok wenn se sietdem meest noch achter de CDU bleev. De „Willy-Brandt-Wahl“ 1972 broch de Sozialdemokratie, de bi natschonalen Wahlen in't Kaiserriek, in de Weimarer Republiek un in de Anfangsjohren vun de Bundsrepubliek nie de Ergevnisse harr as in dat westliche Oostfreesland, eerstmals de afsluute Mehrheit in söss Oortsdeelen un de relative in twee wiederen Oortsdeelen, dorünner de Karnstadt. Blots de Süüden vun dat Stadtrebeet mit Aardörp, Hovel un Leerhaaf, bleev ok bi disse Wahl fast in de Hand vun de CDU.

Stadtraat

De Raat vun de Stadt Wittmund besteiht ut 34 Raatsfruen un Ratsherren. Dat is de fastleggt Tall för en Stadt mit en Inwahnertall tüschen 20.001 un 25.000 Inwahner. De 34 Raatsliddmaaten wurrd dör de Kommunalwahl för jeweils fiev Johr wählt. De aktuelle Amtstiet fung an’1. November 2011 an.

Stimmberechtigt in’Raat vun de Stadt is buterdem de hööftamtlich Börgermeester.

De letzt Kommunalwahl van’11. September 2011 broch dat folgende Ergevnis:

Partei	Andeelig Stimmen	Antall vun de Seet	Verännern Stimmen	Verännern Seet
CDU	52,05 %	18	+ 1,85 %	0
SPD	34,65 %	12	− 1,65 %	0
Bündnis 90/De Grönen	5,79 %	2	+ 2,66 %	+ 1
BFB	4,08 %	1	− 1,49 %	− 1
FDP	1,76 %	1	− 2,22 %	0
De Linke	1,64 %	0	+ 0,86 %	0

De Wahlbedeeligung bi de Kommunalwahl 2011 leeg mit 54,87 % en beten över den Dörsnitt vun Neddersassen mit 52,5 %. To'n Vergliek: Bi de vörherig Kommunalwahl van’10. September 2006 leeg se bi 53,17 %.

Börgermeester

Siet den 1. November 2006 is de diplomeert Bankbedrievswert Rolf Claußen (CDU, intüschen parteilos) Börgermeester vun de Stadt Wittmund. De Wahl weer tosommen mit de dormalig Kommunalwahl van’10. September 2006. Claußen wunn de Wahl mit 55,37 % vun de Stimmen gegen den parteilosen Alfred Siebolds. De Wahlbedeeligen leeg bi 53,18 %. Siet 2006 gellt in Neddersassen för Börgermeester en Amtstiet vun 8 Johren. Se is dormit um dree Johr langer as de vun de Liddmaaten vun den Raat.

Vertreder in Land- un Bundsdag

Hermann Dinkla in’November 2009

Wittmund hörrt to den Landdagswahlkreis 87 Wittmund/Inseln, de den gesamten Landkreis Wittmund as ok in’Landkreis Aurich de Städer Nörderneei un Wiesmoor, de Gemeend Dornum un de Inselgemeenden Juist un Baltrum umfaat. Dat Direktmandat för den Neddersassischen Landdag (Wahlperiood bit 2013) wunn bi de Wahl 2008 Hermann Dinkla ut Westerholt vun de CDU. He weer siet 1994 Liddmaat un van 2008 bit 2013 Präsident vun den Landdag. 2013 is he nich mehr för de Wahl antreeden. Nahfolger wurr denn as Landdagsliddmaat Holger Heymann vun de SPD.

Bi de Landdagswahl 2008 geev dat folgend Verhältnisse:

Partei	Direktkandidat	Eerststimmen	Tweetstimmen
CDU	Dinkla, Hermann!Hermann Dinkla	44,7	43,1
SPD	Heymann, Holger!Holger Heymann	38,5	34,7
FDP	Sievers, Wolfgang!Wolfgang Sievers	4,3	6,8
Bündnis 90/De Grönen	Vollmer, Hans Joachim!Hans Joachim Vollmer	4,7	5,1
De Linke	Mayer, Bernd!Bernd Mayer	5,5	6,1
NPD	Wojtczak, Manuel!Manuel Wojtczak	1,3	1,4
Free Wähler	Moroni, Hayo!Hayo Moroni	1,1	0,5

Wittmund hörrt to'n Bundestagswahlkreis Friesland – Wilhelmshaven. Direkt wählt Afordnete is Karin Evers-Meyer (SPD). Bi de letzt Wahl 2009 geev dat folgend Ergevnisset:

Direktkandidat	Partei	Eerststimmen in %	Tweetstimmen in %
Karin Evers-Meyer	SPD	39,9	31,1
Hans-Werner Kammer	CDU	32,4	29,6
Lübbo Meppen	FDP	9,4	14,6
Peter Sokolowski	Bündnis 90/Die Grönen	7,5	9,2
Anja Kindo	De Linke.	9,3	10,4
Werner Klawun	NPD	1,5	1,2
–	PIRATEN	–	1,9

Kommunale Finanzen

De Stadt Wittmund kann ehrn Huusholt 2011 luut Plaan wohrschienlich utglieken. Upwennen vun 25,279 Millionen Euro stunnen Erträäg vun 25,296 Millionen in’Huushaltsplaan gegenöver. De Nettoneeverschuldung in’Investitschoonshuusholt bedrocht 2011 luut Plaan 88.000 Euro, de gesamte Schuldenstand vun de Stadt (inklusive Lasten ut de Vergangenheit) belöppt sück dorgegen up etwa 18,7 Millionen Euro.

Stadtwappen

Stadtwappen

Blasoneeren: In Grön twee schräg krüüzt golden Pietschen, överdeckt mit spulten golden Middelschild, över de en golden Loovkroon schweevt; dorin vörn en half swaart bewehrt root Adler an’Spalt, achtern övernanner twee swaart bewehrt root Borentatzen.

Dat Wappen vun de Stadt Wittmund wurr 1930 vun dat Preußisch Staatsministerium verleeht. En nee Wappen besteiht siet 1973 un lehnt sück an de Bild in dat eerste Fleckensiegel ut de Tiet um 1500 an. De Adler in dat Wappen erinnert an dat Hööftlingsgeschlecht vun de tom Brok, dat bit in dat Johr 1420 Oortsherr weer. De Tatzen sünd en Minneseeren vun dat Borenwappen vun de Hööftlinsfamilie Attena, de siet 1457 Wittmund un later dat Harlingerland beherrsch. De Pietschen oder ok Geißeln un de Kroon hebbt de Attena as Teken för Wittmund bruukt, se hebbt vör dat Verleehn vun dat Wappen alleen den Inholt vun dat öllere Flelckenwappen bild.

Städerpartnerschapen

Siet den 3. Oktober 1997 ünnerholt de Stadt Wittmund en Städerepartnerschap mit de Gemeend Barleben in Sassen-Anholt. Kontakte tüschen Barleben un Wittmund gifft dat all siet 1990. Vör den Afsluss vun de Partnerschapsverdrag wurr över Johren utprobeert, of en Partnersxchap vun de beid Kommunen Sinn makt. De Partnerschap sücht en regelmatigen Kultur- un Sportuttuusch as ok wertschaplich Kontakte vör. De Tosommenarbeit wurr siet 2007 intensiveert. 2010 wurr de Partnerschap tüschen de beid Kommunen vun de Deutschen Gesellschaft e. V., Verein zur Förderung politischer, kultureller und sozialer Beziehungen in Europa in’Rahmen vun en Studie as een vun fiev bispeelhaft düütsch-düütsch Partnerschapen vörgestellt.

Kultur un wat antokieken is

Theater

Wittmund is fast Speeloort vun de 1952 grünnd Landesbühne Niedersachsen Nord mit Stammhuus in Willemshaven, de jedes Johr bit to teihn Inszeneerungen in de Aula vun dat Schoolzentrum Brandenburger Straat wiest. De Aula bütt 271 Sitzplatzen. En fasten Theaterbau gifft dat in Wittmund aber nich.

Kunst un Utstellungen

• 
  „Miss Lucy Pink“
  Leonard Wübbena (1990)
• 
  „Madonna auf der Werft“
  David Lee Thompson (1994)
• 
  „Welle“
  Andreas Freyer (1995)
• 
  „Triade“
  Jens Wittenburg (2004)
• 
  Marktplatz mit „Treiber mit Schafen“(1999)

De Kunstmiel vun de Stadt Wittmund wiest in dat Stadrebeet all tosommen elf Kunstwarken vun ünnerscheedlich Kunstformen, de en Spektrum vun natuurgetrüen Bronzeplastiken bit hen to abstrakt Skulpturen afdecken. Up den Weg brocht wurr de Kunstmiel vun den Kulturring Wittmund e.V. De Kunstwarken wurrn tüschen 1990 un 2004 mit Hülp vun Börgers, Gewerbebedrieven, Wiederbillensinrichten un völ Sponsoren schafft.

In den Oortsdeel Funnix direkt gegenöver vun de 800 Johr old Backsteenkark liggt en etwa een Hektar groot Skulpturengorden vun den Wittmunder Stahlbildhauer Leonard Wübbena. Siet 2007 wiest de düersam Utstellung vun Mai bit September Stahlplastiken vun Wübbena as ok wiedere Warken vun jedes Johr wesseln internatschonal Künstlers.

De 1977 grünnd Ostfriesischer Kunstkreis e. V. ünnerhalt in Wittmund in de Bremer Straat de Kunstgalerie Palette. De 55 Liddmaaten tellen Kunstvereen hett siet dem över 100 gemeensam Utstellungen, hööftsächlich in Wittmund, dörführt.

Museen

Dat Düütsch Sielhafenmuseum befind sück in den Wittmunder Stadtdeel Clienensiel. To dat Museum hörrt de historsch Utstellungshüüs Groot Hus, Kapitänshaus, Alte Pastorei rund um den Museumshafen in Clienensiel as ok de Historische Rettungsstation an de Friedrichsslüüs. Dat Groot Hus entstunn 1840 as Koornspieker an’Old Hafen un wiest up sien Spiekerböhns en Uttellung över Land un See, de Historie vun de Siele un Habens, den Diekbau as ok der Fischeree un de Segelschippfohrt. Vun dat Leven an Land vertellt dat Kapitänshaus, in dat de good Stuuv vun de Kapitänsfamilie wiest wurrd. To de Utstellung hörrt ok de Habenaftheek, en ehmalger Koopmannslaaden un en Seemannskneipe. In dat Marie-Ulfers-Zimmer kann man sück troon laaten. In de Alte Pastorei gifft dat en düersam Utstellung över maritime Handwarkberopen Schippstimmermann, Schmeed, Taumaker un Segelmaker. Dorneben gifft dat ok en Sammlung vun originalgetrüe Modelle vun historsch Segelscheep un de Gemäldegalerie Mensch und Meer. Dat Sielhafenmuseum harr 2010 knapp 40.000 Besöker.

De Museumsweg Carolinensiel is en historsch Rundweg dör den to Wittmund hörrn Oortsdeel Clienensiel. De fangt an’Museumshafen an un führt dör den historschen Oortskarn langs de Harle över de Friedrichsslüüs bit to'n Strand in Harlesiel. Torüch verlöppt de Weg langs de so nömmt Golden Lien nah Clienensiel. Schautafeln mit Texten un Afbillen geevt en Överblick, över dat, wat antokieken sück lohnt. De Museumsweg entstunn 2005 dör en Initiative vun dat Düütsch Sielhafenmuseum to'n Anlass vun dat 275-johrig Bestahn vun den Sieloort.

Dat wetenschaplich Erlevnismuseum Phänomania befind sück siet 2008 in den historschen Bahnhoff vun Clienensiel. Dat bütt up en Flach vun 1000 Quadratmeter rund 80 interaktive Experimente an. Dat ehmalig Bahnhoffsgebäude wurr 1909 baut un bit 1987 noch bruukt. Dat hörrt to de wenig ünner Denkmalschuul stahn Bahnhööf in Oostfreesland.

In dat Heimatmuseum Peldemühle an de Esenser Straat in Wittmund is de oldste noch vull funktschoonsfähig Pellmöhlen vun Düütschland ut dat Johr 1741 ünnerbrocht. Dat Museum wurrd vun den Heimatvereen Wittmund e.V. ehrenamtlich führt un wiest in sein düersam Utstellung regional Exponate ut Handwark un Landwertschap vun dat umliggend Harlingerland, Bidrääg to de Historie vun de Stadt Wittmund un dat Harlingerland as ok archäologisch Funde ut Hattersum un de Borgstäe Uttel. In de wesselnd Sonnerutstellungen wurrd regionale Aspekte as Die Motorisierung des kleinen Mannes in der Nachkriegszeit: Fahrräder mit Hilfsmotor upgreepen.

Siet Juni 2015 gifft dat in Wittmund dat „Robert-von-Zeppelin- und Fliegermuseum“, dat in de Binnenstadt vun Wittmund nah en lang Vörlooptiet sien Platz funnen hett. Dorin wurrd nich blots an den ehmalgen Zeppelin-Flooghaben erinnert, sonnern dat gifft ok en lütten Utstellung vun Fohrrööd mit Hülpsmotor un eenig Exponate, de up dat Jagdgeschwader Richthofen hinwiesen.

Karken

St.-Dionysius-Kark in Asel, en Granitquaderkark mit free stahn Glockentoorn

Dat Binnere vun de St.-Marien-Kark in Buttfoor mit riek Innenutstattung

Müller-Örgel (1781) in Clienensiel

De evangeelsch Kark St. Nicolai van 1775/1776 harr dree Vörgängerbauten, deren letzt 1541 upricht wurr. Dat hannelt sück um en laatbarocke Saalkark ut Backsteen mit anbaut Westtoorn. Dat süüdlich Ingangsportal wurrd in en Middelrisalit vun Sandsteendekor inrahmt. To de Utstattung hörrn en Barockkanzel van 1667, en Dööpständer ut Holt van 1777 un de 1776 vun Hinrich Just Müller makt Örgel, vun de blots noch de Prospekt erhollen is. Rechts neben dat Hööftportal vun de Kark befind sück en historsch bedüütsam Höhenfastpunkt. De wurr in’Rahmen vun de Königlich Preußisch Landsupnahm in de Johren 1868 bit 1894 bestimmt un weer en wichtig Utgangspunkt för Hööchtvermeeten in Oostfreesland. De Böverkant vun de Hööchtmark hett en Hööcht vun 8,312 Meter över NHN.

De kathoolsch St.-Bonifatius-Kark wurr 1954 as einschippig Bau mit platt Saddeldack erricht un 2007 gründlich renoveert. An de Frontsiet vun dat Huus fallt en groot Rosette up, de ut Rundfensters bild wurrd. Links vun’Ingangsberiek befind sück en drungen Glockentoorn, de dör en överdackten Gang mit de Kark verbunnen is.

In den Oortsdeelen buterhalv vun de Karnstadt gifft dat Karken, de to de oldsten in ganz Oostfreesland hörrb. De fröh romaansch Karken wurrn ut Granitquader upricht, wiel dor de Kunst, ut de lehmhollen Eer weerbeständig Backsteenen to brennen, eerst in dat 13. Johrhunnert vun Mönksoorden in de Region verbreedt weer. So is de St.-Dionysius-Kirche in Asel um 1200 vullständig ut bunt Granitquader baut wurrn. De free stahn Glockentoorn wurr eerst 1661 nee upführt un hett de Betklock, de 1454 vun Ghert Klinghe gaaten wurr. Claes Röttger hett de Kanzel (1608) schafft, David Benjamin Opitz den Dööpengel (1752/53) un Gerd Sieben Janssen de lütt Örgel (1855/56), de noch wietgahnd erhollen is.

Ok de um 1230 baut St.-Marien-Kark in Buttfoor besteiht ut Granitquadern un sücht nah buten ähnlich ut as de Kark in Asel. In’Gegensatz to de is hör intrucken halfrunn Apsis un en kunsthistorsch bedüüden Binnenutstattung erhollen bleven. Dat Binnere wurrd vun en laatgotischen steenern Lettner beherrscht, de 1450 erricht wurr un de sien dree groot Rundbagens den Blick in den Chor mögelk maken. Dor steiht en Snitzaltar ut dat 16. Johrhunnert. Dat Karkenstohlwark ut de Renaissance hörrt to de moiesten in ganz Oostfreesland. De Örgel vun St. Marien ut dat Johr 1681 is dat eenzig erhollen Wark vun Joachim Richborn.

Aardörper Kark: Ünnern Granitquader, doröver Backsteenen

Veer Karken ut dat 13. un 14. Johrhunnert wurrn as Mischbauten up Sockels ut Granitquadern upricht. De Aardörper Kark ut dat 13. Johrhunnert wiest Granitquader in’ünneren un Backsteenen in den böveren Müerberiek up. De oldste Inrichtungsgegenstand is dat in’13. Johrhunnert ut Backsteenen müert Dööpbecken. De Kanzel van 1588 is en Geschenk vun de Nörder Ludgeri-Kark. In de Johren 1844 bit 1847 hett Arnold Rohlfs ut Esens de Örgel baut, de wietgahn erhollen is. De Blersumer Kark is en Saalkark mit halfrund intrucken Apsis, de um 1250 bit 1270 ut Backsteen up en Fundament aus Granitquadern baut wurrn is. De Dööpsteen ut Bentheimer Sandsteen mit en Fries ut Ranken- un Blattwark dateert ut dat 13. Johrhunnert. Dat Altarretabel up en middelöllerich Mensa stammt vun Meester Jacob Cröpelin ut dat Johr 1649. De St.-Georg-Kark Eggeln is en laatromaansch Saalkark, deren Müern över 13 Meter hooch sünd un dormit to de hööchste Karkenmüern in Oostfreesland hörrn. 1836 nehm dat Bauwark dör en Orkan swoor Schaaden, wat denn to en Umbau führen dee. Dat Altarretabel stammt vun Jacob Cröpelin (1659) un de Örgel vun Gerd Sieben Janssen (1846).

St. Florian in Funnix is en Backsteenkark ut dat fröhe 14. Johrhunnert mit en free stahn Klockentoorn ut dat 13. Johrhunnert. Ut de Vörgängerkark wurrn dat Dööpbecken un dat Weehwaterbecken ut Granit ut dat 12. Johrhunnert övernommen. Wertvullst Utstattungsstück is de laatgotisch Snitzalter ut dat laat 15. Johrhunnert. As Johann Friedrich Constabel 1760 wiels den Örgelneebau starven dee, hett Hinrich Just Müller twee Johr later dat Instrument in’ Stil vun den Rokoko fardig baut. Dat Instrument is noch wietgahnd erhollen.

De Cäcilien- un Margarethenkark in Leerhaaf, en laatgotisch Saalkark mit en polygonalen Ostchor, wurr um 1500 baut. De trapezförmige Graffplaat mit Keulenkrüüz stammt ut dat 12. Johrhunnert, der Altarupsatz ut dat 17. Jorhunnert, de eenfak Kanzel van 1655 un de Örgel vun Arnold Rohlfs ut dat Johr 1863.

De prächtige barocke Diekkark vun Clienensiel ut dat Johr 1776 is de eenzig Diekkark weltwiet. De witt faat Binnenutstattung is vullständig erhollen un bildt mit dat root Kastenstohlwark en farvlichen Kuntrast to de blau Holtdeck.

Twee Karken sünd de Tiet vun den Klassizismus totoordnen: Maria-Magdalena in Beerm wurr 1801/02 baut. Dat Dööpbecken ut dat 13. Johrhunnert stunn all in de Vörgängerkark, ebenso de beid Evangelistenfiguren ünner de Empore, de wohrschienlich Jacob Cröpelin um 1650 för en Kanzel snitzt hett. Kanzel, Kastenstohlwark, Priechen, Empore un Altarupsatz entstunnen mit den Neebau vun de Kark. 1878 hett Gerd Sieben Janssen de Örgel baut. De St.-Florian-Kark in Burhaaf is ut dat Johr 1821. De Klockenstohl is ut Holt fertigt un wurr all in dat 15. Jorhunnert upstellt. Ut de Vörgängerkark hett man verscheeden Utstattungsstücke övernommen.

Profanbauwarken un wat antokieken is

Huus Finkenburg

Oll Pastoree Drostenstraße 21

De Wittmunder Marktplatz liggt in dat Zentrum vun de Kreisstadt. Dat upfälligst Bauwark is dor dat in de Johren 1899 bit 1901 ünner Leitung vun den oldenborgschen Architekten Ludwig Klingenberg upricht historsch Wittmunder Kreishuus. Dat in Formen vun den Historismus baut Huus wiest in’Sitzungssaal noch de oosprünglich Utstattung ut. Neben dat Kreishuus steiht dat Wittmunder Amtsgericht, dat 1827 in’klassizistischen Stil baut wurr. De dree middlere Assen wurrd vun en flach Dreeecksgevel tosommenfaat. Neben dat Amtsgericht befind sück dat Hotel Residenz, de sien historsch Deel, de wegen sien geel Anstreek den Naam Geel Huus führt, deen van 1885 bit 1945 as Residenz vun de Wittmunder Landrääd. An de Süüdsiet vun den Marktplatz liggt de Wittmunder Stadthall, in de ok de Wittmunder Touristeninformatschoon ünnerbrocht is. Direkt up den Wittmunder Marktplatz staht siet 1999 de Bronzeplastiken Treiber mit Hund und Schafen vun Albert Bocklage ut Vechta. De vun den Kulturring Wittmund e. V. up den Weg brocht Grupp erinnert an den fröheren Hannel mit Schaapen up den Wittmunder Markt. De Bronzeplastiken sünd Bestanddeel vun de Wittmunder Kunstmiel.

In’Oortskarn sünd vör allen in de Möhlenstraat mehrere öllere Wahnbauten ut Backsteen erhollen. Hervörtoheven is besünners Nr. 14. De tweegeschossige, ok as Groot Hus oder Brants Haus bekannt Bau mit den schwungen Klockengevel wurr 1733 baut. De Geveltipp kröönt en schmeedeiiesern Weerfahn. Blots wenig Meter dorvan af steiht Nr. 17, dat 1735 as eengeschossiges Wahnhaus entstunn. Nr. 9, en verputzt Backsteenbau, is mit 1748 dateert. Dat Huus Brückstraat 1 rekent sück dör en schwungen Gevel ut. Baut wurrn is dat Huus 1777. Neben disse Hüüs is noch dat in't Oog steeken Eckhuus an de Finkenburgstraat (Huus Finkenburg) mit sien to de Straateneck hen richt, tweegeschossig lütt Toorn to nennen as ok de Pastoree an de Drostenstraat.

Sjuts-Möhlen in Wittmund

De Pellmöhlen Wittmund is de Oldste noch vull funtschoonsfähig Galerieholländer vun Nordwestdüütschland, vun Popke Embken 1741 as Privatmöhlen baut. Dorin is dat Heimatmuseum ünnerbrocht. De Möhlen wurr fröher to dat Pellen vun Garsten bruukt, in de 1930er Johren keem ok en Mahlgang för Roggen un Weeten dorto. En wiedere Möhlen is de Siuts-Möhlen an de Auerker Straat. De tweestöckig Galerieholländer wurr 1884 baut un bit 1979 as Möhlen bruukt. In de Möhlen, de siet 1982 as Restaurant bruukt wurrd, is noch en Schrotgang vörhannen.

Sowohl in den Maschen in’Norden vun dat Stadtrebeet as ok in de Geest- un Moorgegenden in’Süüden sünd in grötter Antall Gulhööf ut mehreren Johrhunnerten to finnen. Upgrund de in fröhere Tieden düütlich hööhger Arnterträäg in den Maschen sünd dor de grötteren un tomeest ok düütlich repräsentativer utstatt Hööf vun de so nömmt Polderfürsten to finnen: Grootbuern, de hör Riekdom wiesen deen un sück en börgerlichen Levensstil leisten kunnen un dat ok deen.

Germania up den Karkplatz

Dat up den Karkplatz stahn Denkmal vun en Germania erinnert an de Wittmunder Gefallenen in’düütsch-franzöööschen Krieg van 1870/1871. Dat Karkspeel Wittmund harr söben Dode/Vermisste to beklagen. De Germania gull Enn’vun dat 19. Johrhunnert as Sinnbild för dat Düütschdom un is in Wittmund in düütlich kriegerisch Poseup en Sockel dorstellt. In de 1970er Johren verlor dat Denkmal Schwert un Schild, de eerst völ later up de Böhn vun de Karkshoffskapelle weer funnen wurrn. 2008 wurr up Annregung vun den Heimatvereen Wittmund de Statue restaureert.

Jan-Schüpp-Pütt

De Jan-Schüpp-Pütt in de Wittmunder Binnenstadt is den Wittmunder Stadtoriginal Jan Schüpp widmet. De rund een Meter hooch Bronzefigur up de Pütt in de Brückstraat wiest en Oosrfreesen in Arbeiterkleedasch mit en Schüpp, de he mit beid Hann an Greep un Steel tatkräftig umfaat hett, ofschons he noch sülvst up dat Blatt vun de Schüpp steiht. De Brunnenfigur sall för de oostfreesch Levensoort stahn, nich all to swoor to un sück ok sülvst mal up de „Schüpp“ to nehmen.

In de Garnisonsstadt Wittmund hett dat Jagdgeschwader 71 „Richthofen“ vun de Luftwaffe sein Standoort. De Stadt wiest hör Verbunnenheit mit de Bundswehr dör en Kampjet vun den Typs F-4F Phantom, de siet den 15. Oktober 2006 in Wittmund an de Krüüzung Süüdring B 210/Isumser Straat upstellt is.

Bundspräsidenten-Platz in de Footgängerzoon

In de Wittmunder Footgängerzoon gifft dat siet dat Fröhjohr 2005 de Hands of Fame nah dat Vörbild vun den Walk of Fame in Hollywood. Statt Steerns wurrd hier Handafdrucke vun Prominenten mit deren Autogramm in Toon inbrennt un in dat Plaaster van de Footgängerzoon inlaaten. An’6. Juni 2010 wurr in dissen Rahmen de Bundspräsidentenplatz in de Footgängerzoon Kirchstraat/Ecke Drostenstraat inweeht. Dor sünd de Handafdrucke vun all noch levenden Bundspräsidenten in den Boden inlaaten. En Schautafel enthollt wieder Informatschonen över all bitherigen Bundspräsidenten.

Wiels in de meest dörplich Oortsdeelen vun de Stadt Wittmund kein Hüüs vun städtischen Typ to finnen sünd, gifft dat in Clienensiel upgrund vun sien Vergangenheit as Ut- un Infuhrhafen eenig bedüütsam Habenbauwarken, dorünner dat 1840 entstahn Packhuus vun den Getreidehändler Mammen. Dat tweegeschossig Huus steiht mit de een Siet to'n Haben un mit de Landsiet to de Straat, wat den Worenumslag schuld weer. De Fassade to de Straatensiet is betont klassizistisch, wiel dat Packhuus togliek ok Wahnhuus vun de Koopmann weer. De Habensiet hett dorgegen mehrere Verladeluken. Luken in de Böden vun de Geschosse un en Lastenupzug hebbt för den Worenumslaag deent. In de anner Sielhabens vun Oostfreesland un in Düütschland hett sück en vergliekbor Bauwark nich hollen. In dat Packhuus is dat hüdige Sielhafenmuseum ünnerbrocht.

As Müersteen hett man in Wittmund as ok in ganz Oostfreesland meest immer Klinker nommen. Bi völ öller Hüüs in Wittmund fallt up, dat de Klinker en dunkelroot, meest bruun Farv hebbt (ähnlich as in den Nahberlandkreis Freesland oder in dat dicht bi liggend Willemshaven) wiels in dat westlichere Oostfreesland tomeest en düütlich hellere Backsteen bruukt wurrd.

Grönanlagen

Slottpark Wittmund

In’Süüdoosten vun de Stadt nich wiet vun den Markplatz weg, liggt de Slottpark vun Wittmund. De erinnert an dat ehmalge Slott Wittmund, dat dor 1461 ünner de Regentschap vun den Hööftling Sibet Attena baut un 1764 vun Friedrich II. von Preußen schleepen wurrn is. Blots de meest vullständig Festungswallanlaag as ok en Deel vun de fröheren Slottschloot sünd erhollen bleven. Schautafeln in’Park informeeren över de Historie vun dat borgähnlich Wittmunder Slott. En Bühne in den Park wurrd för verscheeden Veranstaltungen bruukt.

Sport

De gesamte Landkreis Wittmund liggt mit en Andeel vun de in Vereens organiseerten Sportlers an de Gesamtbevölkerung vun 51,75 % binnerhalv vun Neddersassen an de Tipp vun de Kreise un Städer. Bi de Sportoorten liggen de Boßler un Klootscheters kreiswiet düütlich vör de Footballers (10.161 gegenüber 5.249). De Stadt Wittmund beherbargt den gröttsten un den dartgröttsten Sportvereen vun den Landkreis, den MTV Wittmund mit 1142 un den BSC Burhafe mit 890 Liddmaaten.

De MTV Wittmund van 1865 bütt acht Sparten Handball, Kampsport, Lichtathletik, Radwandern, Surfen, Turnen, Volleyball as ok Sportafteken an. Dat Training un de Afnahm för dat Düütsch Sportafteken wurrd bi den MTV anboden. De intüschen överregional bekannt alljährlich Loopveranstaltung vun den Vereeen, de Wittmunder Klinkerlauf, wurrd siet 1999 vun de Lichtathletikafdeelen utricht.

De 1948 grünnd SV Wittmund hett de Sparten Football, Dischtennis, Badminton un Schach. 2002 kunn de Vereen de nee Sportanlaag Isums an de Isumer Straat betrecken. Wiederhen speelt de Vereen in dat Wittmunder Stadion an de Breslauer Straat, de sien Hööfttribüün rund 400 Sitzplatzen ünner Dack hett.

In Wittmund wurrd ok de regionaal Freesensportoorten Boßeln un Klootscheeten bedreven. De Kreisverband Wittmund in den Landsklootscheeterverbandverband Oostfreesland wurr 1911 grünnd un vertrett elf Vereens mit rund 2500 Liddmaaten.

To de Sport-Infrastruktur vun de Stadt hörrn neben Sportplatzen un Hallen vun den Schoolen ok Tennisplatzen as ok dat 1996 baut städtisch Freetietbad an de Isumser Straat tüschen Wittmund un Leerhaaf. Dat wurrd vörweiegend vun de Wittmunder Inwahner un blots to en lütten Deel vun Touristen in Anspröök nommen. Dree lütt Freebäder befinnen sück buterdem in Aardörp, Leerhaaf un Harlesiel. De Finkenborgschool in’Oortskarn hett en Schwammhall. Dat 1980 för Touristen baut Solebad in Clienensiel is bofällig un blifft bit 2013 slooten. Över en Neebau ist noch nich entscheed wurrn.

Över de Grenzen vun Wittmund herut is ok noch bekannt de WSV Harle as en vun de führend Kanu-Vereens in Noorddüütschland.

Regelmatig Veranstaltungen

De regelmatig Veranstaltungen in Wittmund gaht to'n Deel up old oostfreesche Traditschonen torüch, deelwies hannelt sück dat um lokaal Utprägungen. Dorto kommen noch eenig Feste, de eerst in jüngste Tiet in't Leven roopen wurrn sünd.

In meest all Oortschapen wurrd an’Ostersaterdag Osterfüer anzünd, mit de de Winter verdreven wurrn sall. As Fröhjohrsbote gellt dat Upstellen vun en Maiboom in de Nacht van 30. April up den 1. Mai in all Öörd.

En anner Veranstaltung is de Maimarkt in Leerhaaf mit traditschonell Veeh- un Reeschkoppauktschon, de up öllere Traditschonen torüchgeiht. In’Juni wurrd in Wittmund de Johannimarkt begahn. Schüttenfeste finen in den Karnoort in August un in Juli in Clienensiel un Leerhaaf statt. Burhaaf hett sien Schüttenfest in’Mai. Siet mehr as 40 Johr wurrd de Wittmunder Bürgermarkt un dat Straatenfest in Clienensiel fiert. Beid Veranstaltungen gifft dat siet 1970 un deent in eerste Lien to dat Ünnerhollen. Wiels de Sömmermaanden organiseert de Wertsmannsvereen Wittmund de Musikveranstaltensreeg Live im Park in’Slottpark, de rund teihnmal in't Johr kostenlos Live-Bands präsenteert. Todem find normalerwies tominnst een vun de Klassik-Konzerte vun den Musikalischen Söömer in Oostfreesland in en vun de Wittmunder Karken statt.

Siet eenig Johren wurrd in Clienensiel in’August dat Hafenfest fiert. Bestanddeel vun dat Programm is de Regatta Watten-Sail. Buterdem maken Dutzende vun Traditschoonsscheep as Tjalk un Ever fast un nehmt an en Parade deel. Siet 2005 is de Küstenoort Clienensiel Teel vun dat internatschonal Motorraddrapen 1000 Wikinger & Meer. Alljährlich fohren mehrere hunnert Biker ansluutend in en Korso dör Oostfreesland.

Siet 1950 fiern de Inwahner vun Leerhaaf-Rispel dat Heidefest in’September. An den Wittmunder Letztmarkt in’Oktober is en Dreihörgelfestival anslooten. Erntedankfeste mit Gottesdiensten finnen in all Oortschapen vun Wittmund statt, besünners in de ländlich Oortsdeelen.

An’10. November find abends dat Martinisingen statt, mit dat man den Reformater Martin Luther gedenken deiht. An’Nikolausdag wurrd in Gaststätten Verknobelungen organiseert, bi de traditschonell Fleeschpakete to winnen sünd.

Spraak

Verbreedenrebeet vun dat Oostfreesch Platt un sien Dialekt s Harlinger Platt

In Wittmund wurrd neben Hhochdüütsch ok Oostfreesch Platt snackt, in’ööstlichen Deel, to de ok Wittmund hörrt, de lokale Dialekt Harlinger Platt. De ünnerscheed sück nich blots in eenzelt Wöör, sonnern ok dör bestimmte grammatikalisch Eegenheiten vun dat övrige Oostfreesch Platt. So wurrd in den Wittmunder Ruum as ok in den gröttsten Deel vun Noorddüütschland „s(ch)nackt“, wenn vun „reden/spreken“ de Reed is, wiels in den westlichen Deel vun Oostfreesland dat entsprekend Verb „proten“ luut, wat up den Infloot vun den westlichen Nahber Nedderlannen torüchtoführen is (vergliek nedderlannsch „praten“). Todem wurrd in dat Harlingerland de Eenheitsplural up (e)t bild un nich up (e)n as in dat westlich Oostfreesland. „Wir sprechen“ heeet in Wittmund „Wi s(ch)nackt“, wiels dichter bi to de Eems „Wi proten“ seggt wurrd.

Stadt un Landkreis fördern den Gebruuk vun de plattdüütsch Spraak, de ok in de Scholen ünnerstütt wurrd.

Wertschap un Infrastruktur

De Wertschap vun Wittmund is präägt vun apenlichen un privaten Deenstleistungen, wobi besünners de Tourismus hervörsteckt. Ünner de apenlich Deenstleistern is neben de Kreisverwalten de Bundswehr de gröttste Arbeitgever. Landwertschap speelt bi de Gebruuk vun de Flachen en düchtig grooten Rull. De Stadt is meest gor nich industrialiseert. De eenzig gröttere Industriebetriev vun de Stadt, de Fensterhersteller Rehau mit nah eegen Angaven zirka 600 Beschäftigten, as ok wiedere produzeeren Bedrieve, Handwarks- un Hannelsbedrieven, sünd in en Gewarf- un Industierebeet an’ööstlichen Stadtrand an de Bundsstraat 210 konzentreert.

Wittmund is en vun de dree (vun teihn) oostfreesch Städer, de en negativ Pendlersaldo upwiesen (neben Weener un Wiesmoor). Dorto drocht vör allen de Nähe to Willemshaven un de sien direkt Umland bi. Upgrund vun de Laag an Oostrand vun Oostfreesland pendeln ut Wittmund, aber ok ut de süüdlich Nahbergemeend Freebörg, völ Arbeitnehmer dorhen ut. In Wittmund geev dat (Stand: 2007) 5561 sozialversekerungsplichtig Beschäftigte, aber blots 5221 sozialversekerungsplichtig Arbeitsplatzen. 2492 Inpendlern stunnen 2832 Utpendler tegenöver. De Stadt bedeeligt sück tosommen mit de Gemeend Freebörg, de Stadt Willelshaven un söben Kommunen vun den Kreis Freesland an dat interkommunalen Gewarfrebeet JadeWeserPark. Dat sall an de Krüüzung vun de A 29 un de B210 (Willemshavener Krüüz) entstahn un Ünnernehmen Platz beeden, de in’Tosommenhang mit den Bedriev vun den Deepwaterhaven JadeWeserPort staht.

Separate Arbeitsmarktdaten för Wittmund wurrd nich trucken. De Stadt hörrt to den Geschäftsberiek Wittmund binnerhalv vun den Bezirk Emden vun de Bundsagentur för Arbeit. In’Johresdörsnitt 2010 bedroog de Arbeitslosenquote in den Geschäftsberiek Wittmund 8,0 Perzent nah 8,2 Perzent in dat Vörjahr. De Quote leeg dormit 0,5 Perzentpunkte över den Dörsnitt in Neddersassen. Bi de Ünner-25-Johrigen bedroog de Arbeitslosenquote 6,7, bi de Ünner-20-Johrigen blots 2,8 %, wiels Arbeitnehmer över 50 Johren mit 8,5 Perzent överdörsnittlich bedrapen weern. Ebenfalls överdörsnittlich vun Arbeitslosigkeit bedrapen weern Utlänner (12,9 %).

Land- un Forstwertschap, Fischeree

Mit 85 Perzent Andeel speel de Landwertschap bi de Gebruuk vun de Flachen en överragend Rull. In de nöördlicher, jüngere Maschrebeeden vun den Stadt wurrd meestens Ackerbau bedreven, wiel de Grund dor en höhger Bodenwerttall upwiesen. Typischerwies wurrd Frücht anbaut. Up de swoorer Maschböden in de Geestgegenden in’Süüden vun dat Stadrebeet wurrd dorgegen mehr Grönlandwertschap, also Melkveehwertschap bedreeven. Dor wurrd ok de Futterplanten för de Deerten anbaut. Beter Düngermögelkeiten hebbt den Ünnerscheed vun de Bodenerdrääg intüschen wat afmildert.

Bi de Veehhollen sünd Kooi klor vörherrschend. Dorbi hannelt sück dat meest blots um Melkveehollen, weniger um Masthollen to dat Ertüügen vun Fleesch. Swienhollen wurrd in Wittmund ebenfalls bedreven, wiels de in fröheren Johrhunnerten bit in dat laate 19. Johrhunnert rin bedüüdend Hollen vun Schaapen intüschen nich mehr in't Gewicht fallt. Up de Moor- und Heidflchen in’Westen un Süüden vun dat Stadtrebeet geev dat noch bit in de 1860er-Johren gröttere Herden, nah de Kultiveeren vun de Moor- un Heidflachen un wiels de Pries för Wull ummer mehr andaal gung, nehm de Tall vun de Schaapen mehr un mehr af. Blots kört nah den Tweeten Weltkrieg wunn in wertschaplich Nottiet dat Schaap noch för en lütt Sett Bedüüden as „Koh för den lütten Mann“. Ok dat Peerd speelt för dat Wertschapsleven vun Wittmund kien Rull mehr. Weer de Stadt noch bit in dat 19. Johrhunnert de bedüüdednste Peerhannelsplatz vun Oostfreesland, wurrd siet de Motoriseeren in de Landwertschap Peer blots noch för Freetietzwecke hollen.

In de tweet Hälft vun dat 19. Jorhunnert wurrn mehrere ehmalige Heidflachen upforst. So entstunnen ünner annern de Wittmunder un de Collrunger Wald up de Flachen vun de uplööst Schaaperee Hohehahn. De Waldrebeeden befinnen sück gröttstendeels in Besitt vun de Landsforsten Neddersassen. Dat hannelt sück dorbi överwiegend um Mischwald mit en hooch Böökenandeel.

In Clienensiel/Harlesiel sünd noch eeenig Kutter beheimatet, mit de dicht an de Küst Krabben fangen wurrd. Hoochseefischeree, fröher bispeelswies up Schellfisch, gifft dat nu nich mehr. Dementsprekend verfügt de Oort ok blots över Kennteken vun Fischereefohrtüüch vun de Küstenfischeree.

Tosatzinkommen hebbt Buern mit den Bedriev vun Windenergieanlagen. De Stadt Wittmund plaant, Windkraftanlagen künftig in Windparks an dree Standöört in't Stadtrebeet to konzentreeren un old Anlagen dör nee, leistungsfähigere (Repowering) to ersette. Dorför sünd dree Windparks in Groot Charlottengroden, Eggeln un Abens vörsehn.

Intüschen gifft dat ok mehrere Biogasanlagen in dat Stadtrebeet Wittmund. Folglich sünd ok de Anbauflachen för Mais bannig steegen.

Tourismus un Deenstleistungen

Panorama vun den Haven vun Clienensiel

De Stadtdeel Clienensiel führt siet 1983 die Beteken Staatlich anerkanntes Nordseebad. De Küstenoort vertekent den Grootdeel vun de Gäste- un Övernachtenstallen in dat Wittmunder Stadtrebeet. 2010 wurrn 140.500 Gäste tellt, de Övernachtenstallen bedrooogen rund 867.000. Tegenöver dat Vörjohr bedüüd dat en Mehr vun 1,4 Perzent. In’historschen Vergliek wurrd dat Anstiegen vun den Tourismus noch düütlicher. 1960 harr Clienensiel 1700 Gäste un 3500 Övernachten, 1965 4200 Gäste un good 31.000 Övernachten. In dat Johr 1981 wurrn in Wittmund/Clienensiel 46.500 Gäste mit 528.000 Övernachten tellt. Veer Johr later weern dat 72.800 Gäste mit 656.000 Övernachten, 1990 83.000 Gäste mit 756.000 Övernachten. Düütlich wurrd ut dissen Vergliek, dat de Tall vun de Övernachten in de vergangen dartig Johr nich so düütlich steegen is, as de Tall vun de Gäste, wat den Trend to körter Uphollen wedderspeegelt.

Touristisch Antreckenspunkt is eenmal de Küstenlaag an't Wattenmeer mit den Hafen Clienensiel/Harlesiel. Dor is de Reederei Warrings beheimat, de de Fährverkehr nah Wangeroog as ok de Utfloogsverkehr övernimmt. In Clienensiel is in en historsch Bowark an’Hafen en vun de Natschonalparkhüüs an de oostfreesch Küst ünnerbrocht. To'n annern sünd in dat Binnenland de Wälder un Wallheechlandschapen vun touristisch Bedüüden. Tonommen hett in de vergangen Johren de Kulturtourismus, wobi de historsch Bowarken, vör allen de Karken, en Rull spelen. An un up de Harle is de Watertourismus vun Bedüüden, för Angler ebenso as för Bootfohrer un Kanuten.

Wittmund verfügt över dree Campingplatzen un twee Wahnmobil-Stellplatzen. De Campingplatz Isums liggt an en 60.000 Quadratmeter groot Freetietsee an de Isumser Straat un liggt blots rund twee Kilometer süüdlich vun de Kreisstadt Wittmund an de Straat in Richt Freebörg. De dat ganze Johr över togänglich Campingplatz hett 70 Ganzjohresplatzen un 30 Saisonplatzen. För Wahnmobile sünd 12 Stellplatzen vörhannen. Neben den Campingplatz liggt dat Sport- un Erlebnisbad Wittmund–Isums. Direkt an’Noordseestrand vun Harlesiel liggt de Campingplatz Harlesiel in’Wittmunder Oortsdeel Clienensiel-Harlesiel. Dor gifft dat 375 Düersam-Platzen, 380 Saisonplatzen as ok 55 för Mietwahnwagen. En wiedere Campingplatz liggt ebenfalls in Clienensiel an de Friedrichsslüüss un hett 108 Stellplatzen. Beid Campingplatzen sünd saisonafhängig vun Midden April bit Midden September apen. De 60 Stellplatzen umfaaten Wahnmobil-Stellplatz Am Meer befind sück direkt an den Foot vun de Diek tüschen den Strand un de Hafeninfohrt vun Harlesiel. Ok de is saisonafhängig apen.

Neben Hotels un Pensionen as ok Ferienhüüs un -wahnen in de Karnstadt un in Clienensiel gifft dat ok in anner Oortsdeelen Övernachtensmögelkeiten. Ünner annern is bi Buern „Urlaub auf dem Bauernhof mögelk.

De Inkoopsoort Wittmund (Karnstadt) versörgt in’Wesentlichen dat Stadtrebeet ümto. As Inkoopsstadt liggt Wittmund in en Wettbewarf mit de Städer Jever, Esens un sünners Auerk, dat de tweethööchste Eenzelhandelszentralität ünner de oostfreesch Städer upwiest.

Apenlich Inrichtungen

Huus vun dat Amtsgericht Wittmund

Utmustert „Phantom“, upständert dicht bi de Kaseern

De apenlich Deenst speelt in dat Wertschapsleven vun de Stadt Wittmund en bedüüdend Rull. In de Kreisstadtsünd nich blots sämtliche Behörden vun de Kreisverwalten ansässig. As Deenstleistungszentrum för den Landkreis, de ümto liggt, sünd in Wittmund ok dat Finanzamt un dat Katasteramt to finnen. Dat Amtsgericht is ebenfalls för den Beriek vun den Landkreis Wittmund tostännig. Överordnet Landgericht is dat in Auerk, wo ok de för den Wittmunder Ruum tostännig Staatsanwaltschap ehrn Seet hett. Dat eenzig Krankenhuus up dat Fastland vun den Landkreis Wittmund steiht ebenfalls in de Stadt Wittmund (kiek ok Afsnitt Gesundheitswesen ünnern). Siet den 1. Januar 2005 befind sück in Wittmund ok dat Zentrum für Arbeitsvermittlung und Grundsicherung Wittmund (de so nömmd Hartz-IV-Behörde). Siet dem 1.1.2012 führt de Landkreis disse Behörde in eegen Toständigkeit, de nu ok de Beteken "Jobcenter Wittmund" hett. In Wittmund is ok de Geschäftsstäe Wittmund vun den Emder Bezirks vun de Agentur för Arbeit ansiedelt.

Neben de kreiswiet tätigen Inrichtungen speelt de Wittmunder Stadtverwalten en wiedere Rull as Arbeitgever. De Stadtverwaltung nahordnet sünd de Bauhoff un wieder Betriebe. Buterdem is de Tourismus-GmbH en städtisch Eegenbedriev.

To de groot apenlich Arbeitgevers in de Stadt tellt de Bundswehr. All in dat Johr 1916 wurr Wittmundhafen as Anfloogplatz för Zeppeline Standoort vun en fleegen Verband. Siet 1961 is dat Jagdgeschwader 71 „Richthofen“ in Wittmundhafen statschoneert. Wiederhen is dor de 4. Staffel vun dat Objektschutzregiment vun de Luftwaffe dor statschoneert. De Kaseern vun dat Geschwader liggt unmittelbor süüdlich vun de Karnstadt nördlich vun de Bundsstraat. De Flegerhorst sülvst liggt etwa söss Kilometer westlich vun de Karnstadt, nördlich vun den Oortsdeel Aardörp. En Deel vun den Flegerhorst liggt all up Auerker Stadtrebeet, as ok de Standoortövensplatz Brockzetel.

In’ Wittmunder Wald befind sück de Kreisnaturschutzhof Willen-Hohehahn. Disse in Richtung wurr 1994 as regional Umwelt- un Natuurzentrum erricht un wurrd vun de Kreisvolkshoochschool vun den Landkreis Wittmund führt. As butenschoolisch Lernoort is dat besünners för Schoolen, Kinnergordens un anner Jöögdgruppen docht. Up dat Gelände vun den Natuurschulhoff gifft dat Utstellensflachen, en Waldlehrgorden, Streuaftwiesen, Feuchtbiotope as ok en Teltplatz för Schöler – un Jöögdgruppen. Upfälligst Objekt is siet Mai 2000 de so nömmt Baumregionenturm, en 23 Meter hooch Utsichtstoor ut Lärchenholt, vun de man över de Boomkroonen vun den Wald wegkieken kann.

Verkehr

Verkehrsanbinnen vun Wittmund

Wittmund liggt an de Bundsstraat 210, de vun Emden över Auerk bit Wittmund un denn wieder nah Jever un Willemshaven führt. Se is nah de A 28 de tweetwichtigst Oost-West-Verbinnen up de oostfreesch Halfinsel. In den Beriek vun e Stadt Wittmund wurrd de B 210 över en süüdlich Oortsumgehung an de Stadt vörbi führt. Ööstlich vun de Stadt twiegt de Bundsstraat 461 in Richt Clienensiel af. Se is en vun de körtsten Bundsstraaten un en vun de wenigen, de in de glieker Stadt anfangen un ennen deiht; se is ruch weg 12 Kilometer lang un führt to den Stadtdeel Clienensiel. De nächstliggend Autobahn-Anslussstäe is dat Willemshavener Krüüz an de A 29, etwa 22 Kilometer vun den Wittmunder Stadtkarn entfernt. De Schörtenser Oortsumgehung in’ Toog vun de B 210 deiht de Streck tokünftig noch körter maken.

Neben de Bundsstraaten spelen in’ överöörtlichen Verkehr de Landsstraaten en Rull. In Clienensiel fang de L 6 an, de över Esens, Westerholt un Haag nah Nörden führt. Siet Enn’ 2010 wurrd de Oortskarn vun Clienensiel vun en etwa tweeenhalf Kilometer lang Umgehungsstraat entlast, deren Bau rund negen Million Euro köst hett. De L 10 verbind de Wittmunder Karnstadt mit de Stadtdeelen Blersum un Burhaaf un führt wieder nah Esens. In dat süüdlich Stadtrebeet verlöppt de L 11 vun’ Stadtkarn över den Stadtdeel Leerhaaf un den Freebörger Oortsdeelen Reepsholt un Hesel nah Freebörg. Vun disse Straat twiegt bi de Wittmunder Oortschap Rispel de L 12 af, de över Wiesmoor nah Remels führt. De wiedere Oortschapen wurrd över Kreisstraaten un Gemeendstraaten erslooten. An völ Hööftverkehrsstraaten gifft dat separat Radweeg. Dat gifft allerdings ok Lücken, dorünner an de Landsstraat 12.

De Stadt liggt direkt an de Ostfreessch Küstenbahn vun Willemshaven nah Esens (KBS 393), de fröher noch wieter över Dornum (af hier noch Museumsbedriev) nah Nörden führ un de weer inricht wurrn sall. Dat gifft en Bahnhoff mit en Bahnhoffsgebäude. De Bahnhoff wurrd in’30-Minüten-Takt dör de Tüüg vun de to de Veolia Verkehr hörrn NordWestBahn bedeent. Siet Enn’2005 gifft dat ok weer en Haltestäe in’Stadtdeel Burhaaf. Fröher fung in Wittmund en Streckenast vun de Kreisbahn Aurerk an, de de Städer Leer, Auerk, Esens un Wittmund up Meterspoor verbunn un vörnehmlich den Göderverkehr, aber ok den Personentransport deenen dee. Up Deelen vun de old, all lang afbaut Bahnstreck verlöpen Radweeg un de Ostfreeslandwannerweg.

Neben de Iesenbahn drocht de Busverkehr de Hööftlast vun den ÖPNV. Busverbinnen bestaht mit de Deutsche-Bahn-Tochter Weser-Ems-Bus nah Freebörg, Auerk un Jever. Binnerhalv vun dat Stadtrebeet besteiht en Verbinnen vun den Stadtkarn nah Clienensiel/Harlesiel. Tüschen den Fähranlegger Harlesiel un den Bahnhoff in Nörden verkehrt en Bus, de de gesamten Fähr- un Sielöörd vun de Küst mitnanner verbinnen deiht.

In den Hafen Harlesiel is noch en lütt Kutterflotte to Huus. Dorneben wurrd he as Sportboothafen bruukt. De Fähranlegger nah Wangeroog liggt an dat östlich Ufer vun de dor münn Harle un somit all up Wangerlänner Gemeendrebeet, as ok de för den Inselverkehr bruukt Floogplatz Harle. De nächstliggend Regionalfloogplatz ist de JadeWeserAirport in Saan unmittelbor süüdlich vun de Willemshavener Stadtgrenz. De nächstliggend internatschonal Verkehrsflooghaven is de rund 120 Kilometer weg liggend Flooghafen Bremen.

Bildung

Finkenborgschool

In de Stadt Wittmund gifft dat en Schoolangebot bit to de Hoochschoolriep as ok en Förderschool. De veer Grundscholen befinnen sück in Wittmund (Finkenburgschule), Burhaaf (Piet-Mondrian-Grundschule), Clienensiel (Grundschule Carolinensiel) as ok in Leerhaaf mit en Twiegstäe in Aardörp (Grundschule Leerhafe/Ardorf). De Schule an der Lessingstraße is en Förderschool, to deren Intoogsrebeet ok de Gemeend Freebörg hörrt. In de Freebörger Oortschapen Hörsten un Wies’ünnerhollt de Schule an der Lessingstraße so nömmt Förderklassen. Afslüsse vun de Sekundarstuuf I un II könnt an de "Alexander-von-Humboldt-Schule", en kooperative Gesamtschool, erlangt wurrn. Siet August 2004 arbeit se as Ganzdagsschool. To dat Wittmunder Schoolangebot hörrn ok Beropsbillend Schoolen mit en Twiegstäe in Esens. Dräger vun de Inrichtung is de Landkreis Wittmund. Ebenfalls in Drägerschap vun den Landkreis sünd de Kreisvolkshoochschool un de Kreismusikschool, de in en Gebäude dicht bi den Stadtkarn ünnerbrocht sünd. För de fröhkindlich Billen staht in dat Stadtrebeet söben Kinnertagesstätten to Verfügung. In Drägerschap vun de Stadt befinnen sück de Kinnergordens in’Karnoort an de Robert-Koch-Straat, in Aardörp, Blersum/Burhaaf un Clienensiel, in Drägerschap vun de evageelsch-lutherischen Kark sünd twee Kinnergordens in’Karnoort (Goethestraße un St. Nicolai) as ok een in Leerhaaf. De nächstliggend Fackhoochschoolen befinnen sück in Willemshaven un Emden, de nächstliggend Universität is de Carl von Ossietzky Universität in Ollnborg.

Medien

Verlagshuus vun den „Anzeiger für Harlingerland“

In Wittmund is dat Dagblatt de Anzeiger für Harlingerland. Dat Dagblatt is de Marktführer in’Landkreis Wittmund. Dorneben gifft dat en Regionaalutgaav vun de eenzig oostfreeslandwiet rutkommen Dagblatt Ostfriesen-Zeitung. Dat monatlich kostenlos rutgeven Wir vermiddelt Wittmunder Impressionen för Inheimische un Touristen. Ut de Stadt bericht todem de Börgerrundfunksenner Radio Ostfriesland, de in Willemshaven beheimat Senner Radio Jade kann ok in Wittmund empfangen wurrn.

Gesundheitswesen

Klinik-Logo

Dat gemeennützig Krankenhuus Wittmund gGmbH an’Dohuser Weg in’Westen vun de Karnstadt is en Akutkrankenhuus un mit rund 340 Beschäftigten en vun de gröttsten Arbeitgever vun de Stadt. De Landkreis Wittmund hett dat Krankenhuus van 1965 bit 1968 för rund 11,5 Million DM erstellt. Dat verfügt över 142 Betten in twee Fackafdeelen as ok dree Beleggafdeelen. Jedes Johr wurrn rund 7500 Patienten statschonär un rund 9900 ambulant behannelt. In de Afdeelen Gynäkologie un Gebortshilfe wurrd jährlich rund 450 Babys entbunnen. Alleenig Sellschopper vun de Krankenhuus Wittmund gGmbH is de Landkreis Wittmund. De Förderverein für das Krankenhaus Wittmund e. V. ünnerstütt dat Krankenhuus Wittmund ideell, materiell un finanziell. Dat Krankenhaus koopereert mit annner oostfreesch Kliniken, um Doppelangebote aftobauen un Kösten to minnern. In Wittmund ist een vun söss Rettungswachen in’Landkreis to Huus. In den oostfreeschen Kreisdaagen un in den Emder Stadtraat gifft dat siet eenig Johren Diskussionen, in Wittmund en Rettungsdeenst-Leitstäe för den gesamten oostfreeschen Ruum intorichten, wat aber bither noch nich ümsett wurrn is.

Bekannt Lüüd, de in Wittmund boren sünd

• Christian Alder, düütsch Footballspeler
• Manfred Bettinger, düütsch Schauspeler
• Ludwig Franzius, düütsch Waterbauingenieur
• Holger Heymann, Politiker un Landdagsafordneter
• Helmut Hinrichs, plattdüütsch Aktivist
• Hugo Klingemann, Maler
• Ludwig Klingenberg, Architekt
• Jabbo Oltmanns, Mathematiker un Astronom
• Gerold Rahmann, Dokter un Perfesser för Buurn
• Edo Reents, Kulturjournalist un Literaturkritiker
• Henny Reents, Schauspelerin
• Timo Schultz, düütsch Footballspeler un -trainer

Mit Wittmund verbunnen föhlt sich ok de Schriever Wolfgang Bittner, de hier upwussen, aber in Gleiwitz boren is.

Literatur

En modern Stadtgeschichte vun Wittmund, as dat in Oostfreesland bispeelswies för Emden oder Nörden gifft, gifft dat för Wittmund nich. Mit eenzelt Aspekte vun de Wittmuder Stadthistorie befaaten sück de folgende, up den gesamten Landkreis Wittmund beziehungsweise dat Harlingerland betrucken Warken:

• Hendrik Gröttrup: Die Verfassung und Verwaltung des Harlingerlands 1581 bis 1744. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1962
• Inge Lüpke-Müller: Der Landkreis Wittmund zwischen Monarchie und Diktatur, in: Reyer, Herbert (Hrsg.): Ostfriesland zwischen Republik und Diktatur. Ostfriesische Landschaftliche Verlags- und Vertriebsgesellschaft, Aurich 1998, ISBN 3-932206-10-X
• Robert Noah: Die mittelalterlichen Kirchen im Harlingerland. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1969
• Almuth Salomon: Geschichte des Harlingerlands bis 1600. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1965
• Helmut Sanders: Die Bevölkerungsentwicklung im Kreise Wittmund seit dem Ausgang des 18. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Bodenarten. Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1969
• Karl-Heinz de Wall: Landkreis Wittmund. Selbstverlag des Landkreises Friesland, Jever 1977, ohne ISBN

Dorneben sünd de folgend Warken, de sück mit Oostfreesland in’ Allgemeenen befaaten, ok för de Wittmunder Stadthistorie un -beschrieven insofern bedüütsam, as se eenzelt Aspekte hervörheven:

• Hans Homeier: Der Gestaltwandel der ostfriesischen Küste im Laufe der Jahrhunderte. Selbstverlag, Pewsum 1969 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 2), ohne ISBN
• Gottfried Kiesow: Architekturführer Ostfriesland. Verlag Deutsche Stiftung Denkmalschutz, Bonn 2010, ISBN 978-3-86795-021-3
• Inge Lüpke-Müller: Eine Region im politischen Umbruch. Der Demokratisierungsprozess in Ostfriesland nach dem Zweiten Weltkrieg, Verlag Ostfriesische Landschaft, Aurich 1998, ISBN 3-932206-11-8.
• Heinrich Schmidt: Politische Geschichte Ostfrieslands. Rautenberg, Leer 1975 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 5), ahn ISBN
• Wolfgang Schwarz: Die Urgeschichte in Ostfriesland. Leer 1995, ISBN 3-7963-0323-4
• Menno Smid: Ostfriesische Kirchengeschichte. Selbstverlag, Pewsum 1974 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 6), ahn ISBN
• Harm Wiemann/Johannes Engelmann: Alte Wege und Straßen in Ostfriesland. Selbstverlag, Pewsum 1974 (Ostfriesland im Schutze des Deiches, Bd. 8), ahn ISBN

Weblenken

Wittmund. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.