Sambia


(Flagg)	(Wapen)

Wahlspröök: “One Zambia, one nation”
„En Sambia, ene Natschoon“

Natschonalhymne: Stand and Sing of Zambia, Proud and Free

Hööftstadt

Lusaka
15° 25′ S, 28° 17′ O

Gröttste Stadt Lusaka

Amtsspraak

Engelsch

Regeren
Präsident

Präsidialrepubliek
Hakainde Hichilema

Sülvstännigkeit

1964 vun Grootbritannien

Grött
• Allens
• Water (%) 752.614 km²
? %

Inwahnertall
• 2008 afschätzt
• Inwahnerdicht bi 10.000.000
14,9/km²

Geldsoort Kwacha = 100 Ngwee ([[ISO 4217|]])

BBP

11.156 Mio. US$ (110.) $ (2007)

918 US$ (136.) $ je Kopp

Tietzoon UTC+2 (UTC+2)

Internet-TLD

.zm

ISO 3166 ZM

Vörwahl ++260

Sambia (engl.: Republic of Zambia), vörmols Noordrhodesien, is en Binnenland in dat süüdliche Afrika. Dat grenzt an Angola, de Demokraatsche Republiek Kongo, Tansania, Malawi, Mosambik, Simbabwe, Botswana un Namibia. Unafhängig wurrn is dat Land an’n 24. Oktober 1964 vun Grootbritannien. De Hööftstadt vun Sambia is Lusaka. De eerste Präsident van dat Land weer Kenneth Kaunda.

Geografie

De gröttste Deel vun Sambia besteiht ut platt Hoochland mit minn Unnerscheden in’e Hööchd un liggt twuschen 1.000 m un 1.400 m över NN. Dat gifft avers grote Unnerscheden in de Aart vun dat Hoochland: In’n Norden is dat Bangweulubassin de Grund vun en unbannigen Krater. In’n Süden grenzt dat an dat Hoochland vun den Koppergördel, in’n Westen an dat lange Luapuladaal un in’n Osten an de Muchinga-Bargen. Langs düsse Bargen löppt vun Norden na Süden to dat Luangwadaal, wat in’n Norden an de Poroto-Bargen in dat süüdliche Tansania un in’n Osten an de Mafinga-Hills anstöten deit. De Mafinga-Hills gaht över na dat zentrale Hoochland vun Malawi. De hööchste Barg vun Sambia, de Mafinga, liggt in de Mafinga-Hills. He is bi 2.300 m hooch. In’n Westen vun Sambia mit den Born vun den Sambesi gifft dat sied Sandland, wat to de Kalahari-Wösten tohöörn deit. Na Süden to fallt dat Land dor suutjes af. Bloß an den steilen Hang vun den Sambesi geiht dat duchtig up un dal.

Inwahners

Völker

De swarten Inwahners vun Sambia (98,1 %) höört to 99 % to Völker, de en vun de 72 Bantuspraken snacken doot. Acht Völker maakt 90 % vun de Inwahners ut: Bemba (34 %), Tonga (16 %), Rotse (14 %), Nyanja-Chewa (9 %), Lunda, Luvale, Kaonde un Luba. De meisten annern Gruppen sünd bannig lüttj. Denn gifft dat ok noch bi 1,2 % Europäers un 0,7 % Pygmäen (Twa).

Spraken

Tomeist wert Bantuspraken snackt. Dat gifft verscheden Verkehrsspraken. En dorvun is Engelsch. Sunnerlich in’n Norden, in’n Osten un in de Midden warrt Bemba as Lingua franca bruukt, in’n Westen is dat Lozi. Annere groten Spraken sünd ChiTonga mit 1,38 Mio. Lüde, de dat snacken doot, un Chichewa.

Gloven

Bi 50 % vun de Inwahners weert to den christlichen Gloven rekent. Bi 27 % vun jem sünd Protestanten, 26,3 % höört to de Röömsch-kathoolsche Karken un 25 % to de Neeapostoolsche Karken. Denn gifft dat noch 24-49 % Lüde, de an de Naturreligionen un an den Animismus hangen doot. Hindus gifft dat ok un bi 1,1 % vun de Inwahners sünd Muslimen. Sunnerlich in’n Norden un in’n Osten schöllt de Muslimen jummers mehr to seggen hebben.^[1]

Soziale Laag

Sambia höört mit to de Länner, wo sik de meisten Lüde mit den HIV-Virus ansteken hefft. So verklaart sik dat, dat dat döörsnittliche Öller, wat de Inwahners vun Sambia kriegen könnt, unbannig torüchgahn is vun 60 Johre (1990) up 37 Johre (bi Froenslüde) un 38 Johre (bi Mannslüde).^[2] In dat Johr 2006 hett dat in Sambia bi 750.000 Kinner geven, de ehre beiden Öllern dör AIDS verloren hefft. För dat Johr 2015 warrt dor mit rekent, dat dat denn bi ene Million Kinner ween schöllt. Dat sünd bi 20 % vun all Kinner in dat ganze Land. De meisten vun düsse Kinner gaht nich na School. Sess Prozent vun düsse Kinner leevt up’e Straten, UNICEF meent, dat weern 10 %. Bloß een Perzent kriggt en Platz in en Wesenhuus.

Annere Fakten över de Gesundheit

Vun de Söögkinner sünd in dat Johr 2008 vun 1.000 Kinner 100 storven. Vun de Mudders sünd bi 100.000 Geborten 830 doot bleven. Bloß bi 43 % vun de Geborten is en Dokter oder tominnst mediziensch Personal mit bi ween.

Tahlen över de Demographie

In dat Johr 2008 hett en Fro in Sambia in’n Döörsnitt 5,5 Kinner kregen. Dat kümmt ok dor vun her, dat bloß bi 23 % vun de Froenslüde moderne Verhütungsmittel to Hand sünd. 46 % vun de Inwahners sünd jünger, as 15 Johre. Bloß 2 % sünd öller, as 65.^[2]

Historie

En Schädel, de in Kabwe funnen wurrn is (Broken Hill Skull) gifft dor Tüüchnis för, dat dat Land fröh besiedelt wurrn is. Vun 1450 af an siedelt de ersten Völker, de Bantuspraken snackt, sik in dat hüdige Sambia an. Richtig towannern doot se avers denn eerst in dat late 17. bit in dat fröhe 19. Johrhunnert.

Kolonialtied

1890 is Sambia en Deel vun de brittsche Kolonie Rhodesien ween. 1918 is de Spaansche Grippen na Sambia kamen. De düütsche Schutztruppe vun de Kolonie Düütsch-Oostafrika unner Generalmajor Paul von Lettow-Vorbeck warrt ut oostafrika na Sambia dreven un hett bi Kasama upgeven. 1923 stünn Sambia as „Protektorat“ unner Grootbritannien. Dor hett dat den Naam vun „Noordrhodesien“ bi harrt. Vun 1954 bit 1964 is Sambia Deel vun de Föderatschoon vun Zentralafrika. Dor höört, an de Sieten vun Sambia, ok noch „Süüdrhodesien“ (hüdigendags: Simbabwe) un „Njassaland“ (hüdigendags: Malawi) to. 1963 gifft dat en Pocken-Epidemie. Noch in dat brittsche Protektorat „Noordrhodesien“ hett Kenneth D. Kaunda 1964 mit de „United National Independence Party“ (UNIP) de Macht övernahmen un dat Land to de Unafhängigkeit föhrt. An’n 24. Oktober 1964 is Sambia unafhängig vun Grootbritannien wurrn. Dat Land bleev Liddmaat in den Commonwealth. Ok 1964 is in Lusaka de „University of Zambia“ grünnt wurrn.

Na de Unafhängigkeit

Sambia sien Riekdom weer an un for sik dat Kopper. Man vunwegen den Upstand vun witte Farmers gegen Grootbritannien un vunwegen UN-Sanktschonen weer dat nich mööglich, dat Kopper mit de Iesenbahn dör Süüdrhodesien ut to föhren. Bavenhen weern de Priesen för Kopper up’n Weltmarkt duchtig afsackt. In de Verwaltung un bi Liddmaten vun de Regeerungspartei keem dat jummers mehr up, dat Lüde sik smeren laten hefft. Kaunda is dor nich gegenan kamen. 1973 hett he verklaart, Sambia weer vun nu af an en Staat mit bloß noch ene Partei.

Dat duer bit 1990, dat Kaunda wedder en Wahl mit verscheden Parteien tolaten hett. Vördem harrn internatschonale Geldgevers´, man ok de Lüde in Sambia sülms, Druck utöövt. De Verfaten is ännert wurrn un nee Parteien sünd grünnt wurrn. 1991 is Frederick Chiluba to’n neen Präsidenten wählt wurrn. De nee Partei an de Regeerung weer nu de MMD. An’n 2. Januar 2002 hett dat en Wahl geven, wo na de Meenung vun Beobachters ut de EU bannig veel scheef lopen is un dör’nanner güng. Düsse Wahlen weern, menen de Beobachters, nich fair un anstännig verlopen. Dor is Levy Mwanawasa as Präsident un Staatschef bi wählt wurrn. An’n 1. Oktober 2006 is he för ene twete Amtstied wedder wählt wurrn.

Na Mwanawasa sien Dood in’n August 2008 hett Viezpräsident Rupiah Banda, toeerst för’n Övergang, dat Amt vun den Staatspräsidenten övernahmen.^[3] An’n 30. Oktober 2008 hett dat denn en Wahl geven, wo Banda man so even vör den Baas vun de Oppositschoon, Michael Sata, wunnen hett.^[4] An' 23. September 2011 hett sück denn Michael Sata gegen sien politischen Gegner Rupiah Banda bi de offiziellen Wahlen dörsett.

Politik

Na de Verfaten vun 1991 is Sambia en Präsidialrepubliek in den Commonwealth. An de Spitz vun de Utövende Macht steiht de Präsident vun’n Staat. he is to glieke Tied ok Böversten Befehlhebber vun de Strietkräft vun Sambia. He kann eenmol wedder wählt weern. De Präsident is denn ok noch to glieke Tied Ministerpräsident un Baas vun dat Kabinett. Dat Parlament sett sik ut 159 Liddmaten tohopen. Dor sünd 150 vun wählt, acht sünd beropen vun Präsidenten, just so ok de Vörsitter vun’t Parlament. In’n Momang sünd de Sitten in dat Parlament so updeelt:

MMD (Movement for Multi-Party Democracy; Bewegen för de Mehrparteien-Demokratie) - 69 Sitten
UPND (United Party for National Development; Verenigte Partei för Natschonal Vörankamen) - 49 Sitten
UNIP (United National Independence Party; Verenigte Natschonale Unafhängigkeitspartei) - 13 Sitten
FDD (Forum for Democracy and Development; Forum för Demokratie un Vörankamen) - 12 Sitten
Annere un Unafhängige - 7 Sitten

De MMD is den Präsidenten siene Partei. De Duer vun en Legislatur liggt bi fiev Johren. 27 Vertreders vun verscheden Volksgruppen sitt in dat „Huus vun de Hööftlingen“ („House of Chiefs“). Dat Recht höllt sik an dat brittsche Recht un, wat dat Familienrecht angeiht, an dat Recht vun de Stämm.

Provinzen

De Staat is updeelt in negenProvinzen (Hööftstäder in Klammern):

Zentralprovinz - (Kabwe)
Copperbelt - (Ndola))
Oostprovinz - (Chipata)
Luapula - (Mansa)
Lusaka - (Lusaka)
Noordprovinz - (Kasama)
Noordwestprovinz - (Solwezi)
Süüdprovinz - (Livingstone)
Westprovinz (vörmals Barotseland) - (Mongu)

Weertschop un Armoot

De Weertschop steiht up de beiden Beene vun de Landweertschop (80 % vun de Inwahners) un vun den Afbo un dat Verhütten vun Kopper un Kobalt in den Koppergördel („Copperbelt“) in’n Norden vun dat Land, wo dat grote Städer gifft, as Kitwe, Ndola, Mufulira usw. In Kabwe in Zentraalsambia gifft dat ok Tinn- un Loot-Bargbo. 14 % vun de Inwahners vun Sambia leevt vun’n Bargbo. Industrie un Deenstleisten sünd noch nich sunnerlich utboot. Ofschoonst Sambia sik anstrengen deit, höört dat Land jummers noch to de ärmsten Länner up de Welt: Noch in dat Johr 2003 liggt de Andeel vun Inwahners, de minner, as 1 US-Dollar an’n Dag utgeven könnt, bi 64 %.

Belegen

↑ http://www.nationmaster.com/country/za-zambia/rel-religion
↑ ^a ^b Länderdatenbank der Deutschen Stiftung Weltbevölkerung
↑ Der Standard: Abschied von Präsident Mwanawasa vun’n 5. September 2008.
↑ Die Presse: Präsident Banda gewinnt Wahl in Sambia vun’n 2. November 2008.

Länner in Afrika

Afhängige Rebeden: Kanarische Inseln | Mayotte | Réunion | St. Helena, Ascension un Tristan da Cunha | Westsahara

Commonwealth of Nations

[1] ttp://www.nationmaster.com/country/za-zambia/rel-religion

[Stiftung-2] Länderdatenbank der Deutschen Stiftung Weltbevölkerung

[3] Der Standard: Abschied von Präsident Mwanawasa vun’n 5. September 2008.

[4] Die Presse: Präsident Banda gewinnt Wahl in Sambia vun’n 2. November 2008.

[1]

[2]

[3]

[4]