Röömsch Riek

Dat Röömsche Riek un siene Provinzen, as dat an’n gröttsten weer, unner Kaiser Trajan in dat Johr 117

S.P.Q.R.: *Senatus Populusque Romanus* („Senaat un Volk vun Rom“), dat Hoheitsteken vun de Röömsche Republiek.

Röömsch Riek, latiensch Imperium Romanum (vun dat Staatsrecht her weer de antike Naam „Senatus Populusque Romanus“ (S.P.Q.R.): „De Senaat un dat röömsche Volk“) is de Naam för de Länner un Gemarken, de twuschen dat 8. Johrhunnert v. Chr. un dat 7. Johrhunnert n. Chr. vun de Römers, vun de Stadt Rom oder vun den röömschen Staat regeert wurrn sünd. Ganz klaare Sche’en na de vörröömsche Tied un ok na dat Riek vun Byzanz hen könnt dor nich bi tagen weern. De Aart vun de Herrschop in dat Riek hett sik mit de Johrhunnerte mehrmols ännert. Toeerst is dat en Monarkie ween. Denn is dat umwannelt wurrn in ene Republiek un noch later in en Kaiserriek. As dat unner Kaiser Trajan in’t Johr 116 an’n gröttsten ween is, hett sik dat Röömsche Riek utreckt över Länner up dree Kontinente rund um de Middellannsche See to. Dat lang vun Gallien un grote Deele vun Britannien bit to de Gemarken rund um de Swarte See to hen.

Hannel, Kunst un Kultuur hefft in de Tied vun dat Riek in Deele vun sien Rebeet up en unbannige Hööchde stahn. Dat scholl noch Johrhunnerte duern, ehr in Europa un Noordafrika wedder so veel Lüde leven döen.

Dat Riek hett en groten Infloot harrt up de Länner, wo dat över regeern dö, man ok över siene Grenzen weg. In de ööstliche Hälft hett sik de röömsche Kultuur mischt mit greeksch-hellenistische un orientaalsche Elemente. De Westen vun Europa is latiensch wurrn. Latiensch is Amtssprake in dat ganze Riek ween, ofschoonst ok annere Spraken nich unnergahn sünd. Sunnerlich de Ooltgreeksche Sprake is, in’n Osten vun dat Riek as Lingua franca, in’n Westen un an den röömschen Hoff as Spraak vun Kultuur un Bildung veel bruukt wurrn.

Översicht över de Geschichte

De Geschichte vun dat Röömsche Riek lett sik groff in veer Afsnitte updelen:

Röömsche Königstied: 753 v. Chr. bit 509 v. Chr.
Röömsche Republiek: 509 v. Chr. bit to’n Unnergang vun de Republiek vunwegen de Börgerkriege vun 133 v. Chr. af an.
Röömsche Kaisertied oder Prinzipaat: 27 v. Chr. bit in de Tied vun de Krise vun dat Riek in dat 3. Johrhunnert (235 bit 284/285; ok „Tied vun de Suldatenkaisers“ nömmt).
Late Antike: Vun 284/285 af an bit in dat 6./7. Johrhunnert. In düsse Tied weern de grote Völkerwannern (375 bit 568) un de Unnergang vun dat Weströömsche Riek (476/480) un ok de Övergang to dat Byzantiensche Riek in’n Osten (fröh 7. Johrhunnert).

Königstied un fröhe Republiek

In dat Ole Rom sülms is över dat Johr vun de Grünnen seggt wurrn, dat weer twuschen 814 un 728 v. Chr. ween, de meisten menen, dat weer um 750 v. Chr. rum ween. De bekannte Tahl 753 v. Chr. (Ab urbe condita), de laterhen dat offizielle Johr vun de Stadt ehre Grünnen wurrn is, geiht torüch up den Gelehrten Marcus Terentius Varro, de vun 116 bit 27 v. Chr. leevt hett. De öllsten Sporen vun Wohnstäen up den Grund vun de latere Stadt Rom sünd ut dat 10. Johrhunnert v. Chr. to finnen, man de eersten Henwiese, datt dat dor en Stadt geven hett, stammt ut dat leste Drüddel vun dat 7. Johrhunnert v. Chr..

De nee Stadtstaat is slank unner de Hand vun etruskische Könige kamen; düsse Tied in de röömsche Geschicht warrt de Röömsche Königstied nömmt. Ofschoonst de Gemarken vun Rom bloß ut unbannig schraa’en Grund, to’n Deel ut Fehn un Sand bestünnen un ofschoonst dat meist nich mööglich weer, dor en Landweertschop to bedrieven, de Winnst afsmieten dö, speel Rom mank de Etruskers weertschopplich en Rull. Dat keem vunwegen, datt Rom twee bedüdende Straten för den Hannel kuntrolleern dö: De Via Latina un de Via Salaria. Ok de oorole Toll in’n röömschen Haben up all Hannelsgöder hett to de röömsche Weeligkeit bidragen.

Verscheden Legennen wüllt de röömsche Königstied tohopenknütten mit de Geschichte vun Troja. So schöllt de Trojaners, de den Krieg överleevt hefft, vun Anchises sien Söhn Aeneas (de Mudder weer Venus) up en lange Seefohrt vun Lüttasien na Latium föhrt wurrn sien. De öllsten Stücke vun düssen Mythos sünd vun Timaios vun Tauromenion överlevert wurrn. Later hett de röömsche Dichter Vergil to de Tied vun Kaiser Augustus dor dat Natschonalepos vun de Römers vun maakt, dat weer de Aeneis.

Wat de Kultuur angeiht, hefft de Etruskers bannig up de Römers inwarkt, ok allerhand greeksche Saken sünd över de Etruskers na de Stadt Rom kamen. De etruskischen Tahlen, de greeksch-etruskische Schrift, wo later dat Latiensche Alphabet vun wurrn is, de etruskische Religion mit Lebberspikeleern (Haruspizium) un Vagelspikeleern un de Aart un Wiese vun dat Gräffnis sünd so up de Römers tokamen. Um 500 v. Chr. hefft sik de Römers free maakt vun de Etruskers ehre Hand un Herrschop un Rom hett sülms jummers mehr en Rull speelt in Italien. De leste röömsche oder etruskische König Tarquinius Superbus („Tarquinius de Stolte“) schall in dat Johr 509 v. Chr. vun dat röömsche Volk un sien Anföhrer Lucius Iunius Brutus ut Rom verdreven wurrn sien. Dat warrt vertellt, een vun siene Söhns harr en Römerdeern mit Naam Lucretia Gewalt andaan. Man dat Johr 509 is wohrschienlich nich histoorsche Wohrheit. Mag angahn, datt is later so upschreven wurrn, as wiest weern scholl, dat to desülvige Tied, as in Athen um 510 v. Chr. de Peisitratiden fullen sünd, in Rom de Könige ok fullen sünd. Wohrschienlich is, na de Siet vun de Historie hen, dat Königriek eerst gegen 475 v. Chr. umwannelt wurrn in de Röömsche Republiek („res publica“: „de apentliche Sake“).

De röömsche Staat is mit de Johre grötter wurrn un hett sik jummerloos ännert. Polybios, wat en greekschen Gelehrten weer, hett seggt, Rom weer in düsse Tied en Mengelmoos ut Monarkie (Ämter, as Konsul), Herrschop vun den Adel (Senaat) un Demokratie (Comitia).

Dat böverste Amt in’n Staat hett toeerst en „Praetor“ utöövt, later weern dat jedet Johr twee Konsuln. De harrn de böverste Amtsgewalt in’e Hand un stünnen in den Cursus honorum ganz bovenan. De Senaat, wo sik de röömsche Adel in versammeln dö, speel en grote Rull. Denn geev dat ok noch en Reeg vun Konventen, wo dat Volk in tohopenkeem, dat weer de Comitia, de sunnerlich in de Fragen vun Krieg un Freden wichtig weer un in Rechtspreken. De eerste enigermaten fixe Punkt in de röömsche Geschichte is dat Dalleggen vun dat Twölftafelgesett um 450 v. Chr. rüm.

De Middelpunkt vun de röömsche Republiek weer dat Forum Romanum. Dor sünd de Lüde tohopenkamen, wenn dat um Fragen vun de Politik, vun den Gloven un vun soziale Saken güng. Dormols hett sik ok de Upbo vun de röömsche Sellschop rutbillt, wo in de neegsten Johrhunnerte bloß man suutje wat an ännert wurrn is. Bovenan stünnen de olen Familien vun Rom. Dat weern de Patriziers, de Land besitten döen un in de Politik dat Seggen harrn. De meisten Inwahners vun Rom weern de so nömmten Plebejers (Plebs). De dröffen bloß man in Deele vun de Politik mitsnacken. Slaven sünd nich as sülvstännige Minschen ankeken wurrn, man as „Warktüüg mit Sprake“. Se hefft keen Rechte harrt, man dat weer jem mööglich, free to weern. Wie dat twuschen Plebejers un Patriziers lopen dö, weer in dat Klientelsystem regelt.

Toeerst dröffen bloß man de Patriziers een vun de hogen Ämter in’n Staat annehmen. Dor konnen se sik denn mit sehn laten vör de Lüde. Wehrplicht hett dat avers för all Börgers geven, all mössen se vundeswegen ok in’n Krieg trecken. Man na langen Striet sünd de Plebejers 367 v. Chr. in Saken vun de Politik meist liek stellt wurrn. Liekers hefft dat bloß man en paar Familien schafft, ut de Plebejers hooch to kamen in de Böverschicht.

Rom breedt sik ut in Italien

Rom is toeerst bigahn, sik in Middelitalien ut to breden. Dor is de Etruskerstadt Veji 396 v. Chr. bi erovert wurrn. Man ok Daalsläge hett dat geven. In dat 4. Johrhunnert hett sunnerlich de „Gallierstorm“ unner Brennus deepe Sporen in de Römer ehre Seelen torüch laten. Dor is de Slacht an de Allia an’n 18. Juli 387 v. Chr. bi as „Dies ater“ (swarten Dag) in de Geschichte vun Rom ingahn. Denn güngen de Samnitenkriege los (343 – 341 v. Chr.; 326- 304 v. Chr. un 298- 290 v. Chr.). Vun 340 – 338 v. Chr. is denn ok to’n tweeten Mol Krieg gegen de Latiners föhrt wurrn. Amenne weern de Bündnisse vun Rom wiet vertwiegt över Italien. Mit verschedene Stämme ut Italien hett Rom en Bund slaten. Dor hefft de Lüde vun düsse Stämme avers nich dat Röömsche Börgerrecht bi kregen. An Stäen, de vun de Strategie het wichtig weern, hett Rom Kolonien anleggt. 320 v. Chr. maakt de Römers ehre eerste Kolonie (colonia) op. Dat is Luceria in Apulien. 312 v. Chr. warrt de Appsche Straat (Via Appia boot, as dat de Censor Claudius Caecus anseggt hett.

As düsse Johre to Enne weern, stünn Rom dor as en dannigen Staat mit en Armee, de toslahn konn. De Grundlagen weern leggt, nu scholl de Staat grötter weern. In düsse Johre weern de Mächte, de sik up de Halfinsel vun Italien gegen Rom stellen konnen, de Etrusker ehre Stadtstaten nöördlich vun Rom, de Kelten in dat Siedland vun den Po-Stroom un de Kolonien vun de Greken in’n Süden.

In dat 3. Johrhunnert v. Chr. hett Rom sik denn dörsetten konnt gegen de Samniten un annere itaalsche Stämme. Lütt bi lütt is de ganze Halfinsel Rom in’n Schoot fullen, bloß Böveritalien nich, wat eerst later daalslaken wurrn is). In’n Süden hett de Republiek um 275 v. Chr. rüm de doren greekschen Stadtstaten innahmen. Vördem weer dat glückt, den hellenistischen Hegemon Pyrrhus vun Epiros af to slahn. 280 v. Chr. harrn de Römers Krieg anfungen gegen de greeksche Kolonie Tarent. De Tarenters hefft na den König Pyrrhos vun Epirus ropen. De keem na Italien mit 25.000 Mann. He konn de Römers bi Ausculum verdriewen, man siene Verluste sünd so hoog, dat he seggt hett: "Noch mol so een Sieg, denn bün ik verloorn." Dor kümmt de Snack vun den Pyrrhussieg vun af. 275 v. Chr. drievt de Römers Pyrrhus ut Italien rut.

As Rom sik nu avers in’n Süden breedt maken dö, stött de Republiek dor an de Hannelsrepubliek vun Karthago, de bitherto fründlich över Rom dacht harr. Man nu lööp allens up de Punische Kriege to.

De Punischen Kriege

De Eerste Punische Krieg (264-241 v. Chr. güng los, weil Rom sik nich holen harr an de Afspraken, wie dat mit Sizilien wieter gahn scholl. Rom möök sik breed bit an de Grenzen vun Karthago siene Macht. Dat is in Karthago as Provokatschoon ankeken wurrn un so hett Karthago mit siene Flott de Römers vun See her angrepen. As de Römers dor slahn wurrn weern, hefft se slank ehre Flotte utboot. Nu güng dat hen un her un dat geev woll ok Daalsläge för Rom, man amenne hefft se de karthaagsche Flott mehrmols slahn un sunnerlich in Sizilien Foot faten konnt. In’n Fredensverdrag hett Karthago all sien Besitt up Sizilien (un later ok Sardinien un Korsika) verlaren. Vun dor af an harr de Politik in Karthago dat man bloß noch dor up afsehn, düsse Nedderlage un ehre Folgen ut to glieken. Dat Huus vun de Barkiden, wat in Karthago veel to seggen harr, hett denn in Hispanien en Aart vun karthaagsche Kolonie upboot. Düsse Kolonie stünn in’n Striet gegen Rom mit an de Siet vun de Karthagers.

In’n Tweeten Punischen Krieg (218-201 v. Chr.) hett nich veel fehlt, un Karthago sien Feldherr Hannibal harr Rom up’e Knee dwungen. Grund för den Krieg weer, datt Hannibal de greeksche Kolonie Saguntum in Hispanien inslaten harr un ehr amenne ok innehmen konn. Saguntum harr averst en Bündnis mit Rom slaten. Rom verlang nu, Karthago scholl sien Strategen Hannibal utlevern, man Karthago speel dor nich mit. Dor verklaar Rom den Krieg. Hannibal marscheer in Italien in. He nehm dor den Weg öber dat Land bi. Eerst güng he dör Süüdgallien dör, denn kladder he mit siene Armee över de Alpen un full in Italien in. Een na’nanner hett he dor en ganze Reeg vun röömsche Armeen toschannen maakt. Sunnerlich de Nedderlage in de Slacht vun Cannae (216 v. Chr. hett de Römers kullen. Dat weer de dullste Nedderlage in de ganze röömsche Geschichte bit dorhen un dat seeg so ut, as wenn numms gegen Hannibal ankamen konn. Man amenne hett Hannibal to minn Lüde bi sik harrt un mit de Logistik weer dat ok swaar. Todem hefft verscheden Süken siene Truppen angrepen. Besunners hett Hannibal dat nich henkregen, de „Foederati“ (Bundsgenoten) vun Rom up siene Siet to trecken un en Spleet twuschen Rom un jem to kriegen. So harr Hannibal faken en Slacht wunnen un bleev man doch alleen. Amenne hett de röömsche Feldherr Scipio in dat Johr 204 v. Chr. siene Truppen na Afrika översetten laten un hett dor gegen Hannibal wunnen in de Slacht bi Zama (202 v. Chr.). Nu weer dat mit Karthago siene Macht toenn. Rom hett siene Kolonie Hispanien as en nee Provinz övernahmen un Karthago hett all sien Besitt buten Afrika un siene Flotte verlaren.

Gegen de Greken ehre verschedenen Rieke

Na de beiden wunnen Punischen Kriege över Karthago hett Rom nu in de westliche Middellannsche See alleen dat Seggen harrt. Rom weer nu en junge Seemacht. Karthago möss bannig veel Geld betahlen un de Sülver-Bargbo in Hispanien hett dor ok mit to bidragen, datt dat Rom an nix fehlen dö. Vun 200 v. Chr. af an misch Rom ok mit in dat Machtspeel vun de hellenistischen Grootrieke ut Alexander den Groten sien Arv. De verschedenen Grootmächte harrn sik jummerlos in’e Klatten. Rom hett sik denn mit dat Huus vun de Antigoniden anleggt un in de Johre vun 200-197 v. Chr. in Grekenland ingrepen. De Republiek woll den makedoonschen König Philipp V. un sien Infloot ut Grekenland rutholen.

As verscheden Staten ut Lüttasien Rom um Hölp bidden döen, is de Röömsch-Syyrsche Krieg utbraken, de vun 192-188 v. Chr. duern dö. Dor güng dat bi gegen dat Seleukidenriek unner Antiochos III.. Nadem Rom wunnen harr, möss düsse König sik den gröttsten Deel vun sien Besitt in Lüttasien begeven. „De Facto“ is Rom nu ok Vörmacht in de Kuntreien vun de ööstliche Middellannsche See wurrn. As Makedonien denn versöch, de ole Hegemonie wedder up’e Been to stellen, geev dat Krieg. 168 v. Chr. sünd de Makedonen endgüllig unnerkregen wurrn. Ehr Königriek is denn tweislahn wurrn un 148 v. Chr. in en röömsche Provinz umwannelt wurrn. 146 v. Chr. keem ganz Grekenland in röömsche Hand. Vun 27 af an is dat in de röömsche Provinz Achaia umwannelt wurrn.

Karthago, Pergamon, Syrien un Ägypten

In den Drüdden Punischen Krieg (149-146 v. Chr. hebbt se Karthago endgüllig ünnerkregen. De Stadt, de vördem al wedder up’e Beene kamen weer, wurr nu heel un deel to Dutt maakt. Dat Land dor umto is denn to de nee röömsche Provinz Africa maakt wurrn. Pergamon is dör en Arvverdrag 133 v. Chr. röömsche Provinz wurrn. Just so güng dat 64/63 v. Chr. den Rest vun dat Seleukidenriek in Syrien. Dat weer to swack to’n Överleven un so hett Pompeius dat slankweg in de Provinz Syria umwannelt. Bloß dat Riek vun de Ptolomäers in Ägypten hett eerst Mol siene Unafhängigkeit beholen, ofschoonst as en röömsch Protektorat. Man 30 v. Chr. is dat denn ok in’t Röömsche Riek upgahn. Bloß an de ööstlichen Grenzen na dat Partherriek hen güng dat för Rom nich fudder. Un so scholl dat för de neegsten Johrhunnerte ok blieven. Hier harr Rom en liek starken Gegenspeler funnen.

Revolutschoon un Börgerkrieg

Vun de Midden vun dat 2. Johrhunnert af an is de Republiek vunwegen de Binnenpolitik in ene Krise kamen. Amenne is de denn tolopen up de Röömschen Börgerkriege un den Unnergang vun düsse Form vun’n Staat. Achtergrund vun de Krise weer toeerst, dat na Reformen ropen wurrn is, sunnerlich in de Landweertschop. An un for sik dröff keen röömschen Börger mehr as 500 Iugera Land besitten. Man nu geev dat doch unbannig grote Landgöder. Nu sünd de Lüttbuern unner Druck kamen un mössen faken ehre Höve verkopen. En groten Deel vun de Landlüde sünd utpovert ween un sünd na de Städer trocken. De Grootbuern sünd jummers grötter wurrn. Up de annere Siet geev dat avers ok Plebejers, de in’n Hannel to Geld kamen weern. De wollen nu mehr Rechte hebben. So sünd de Bröer Tiberius Sempronius Gracchus un Gaius Sempronius Gracchus an de Macht kamen. Se hefft de so nömmte Gracchische Reform up’e Been stellt. Dor scholl de Landbesitt mit reformeert weern un de utpoverten Lüde schollen an Land un Geld kamen. Man gegen düsse Reform hefft sik de konservativen Krinken vun de Senators up’e Achterbeene stellt. Twee Parteien hefft sik billt: De Popularen, de sik för de Plebejers un Lüttbuern insetten döen, un de Optimaten, de Partei vun den konservativen Adel. De Parteien sünd gegen’anner angahn un wollen beide ehre Politik dörsetten gegen de annern. Tiberius Gracchus is an’e Siet brocht wurrn un sien Broer Gaius hett sik süms 121 v. Chr. umbrocht. Up de Straten geev dat Moord un Doodslag un allerhand Lüde sünd ut politische Grünn an’e Siet maakt wurrn. Bovenhen gnarr dat in de Balken vun Rom sien Bündnissystem un 91 v. Chr. is de so nömmte Bundsgenotenkrieg utbraken. De duer bit 89 v. Chr.. Amenne hefft all röömsche Bundsgenoten dat Röömsche Börgerrecht kregen. Glieks achterher is 88 v. Chr. de gruuliche Vesper vun Ephesus utbraken. Dor sünd in Lüttasien Teindusende vun Röömsche Siedlers bi an’e Kant maakt wurrn. Vundeswegen is Rom in den Krieg tagen gegen König Mithridates VI. vun Pontos un hett em na en mehrjöhrigen Krieg unner kregen.

Sulla un Pompeius

Na düsse Geschichten güng dat los mit den Röömschen Börgerkrieg. Dor stünnen sik wedder Popularen un Optimaten gegen över (Marius, Cinna, Sulla). Sulla hett wunnen un hett en Diktatuur upricht’. Dor woll he de Herrschop vun den Senaat wedder mit stark maken. Man lange duer dat nich, denn hett Sulla Bott geven un de olen Kräfte füngen wedder an mit den Striet. Jummerloos is de Republiek na binnen hen swäcker wurrn, man in desülvige Tied is se in de Butenpolitik allerbest togange kamen un hett sunnerlich dat Seleukidenriek daalslaken un den Osten dör Gnaeus Pompeius Magnus nee up’e Reeg brocht.

Dat Triumviraat

De Krise in de Herrschop vun den Senaat is amenne düütlich wurrn in dat eerste Triumviraat, wat in dat Johr 60 v. Chr. tostann kamen is. De grote Suldaat Gnaeus Pompeius Magnus, den siene Verdeenste de Senaat nich gellen laten woll, Gaius Julius Caesar, de hooch rut woll, un de rieke Marcus Licinius Crassus hefft sik tohopendaan. Caesar hett twuschen 58 un 51 v. Chr. as en Feldherr in den Gallischen Krieg Gallien bit an den Rhien hen unner siene Föte peddt un innahmen. Nadem Crassus in en Kriegstog gegen dat Partherriek to Dode kamen weer, hefft sik de vörmoligen Frünnen Caesar un Pompeius in’e Haare harrt üm de Macht in’n Staat un sünd dor gegen’anner in’n Krieg tagen (49-46 v. Chr.). Pompeius stünn dor up de Siet vun den Senaat bi. Toeerst hett Caesar den Westen vun dat Riek unner siene Kuntrull kregen, man denn hett he gegen Pompeius an’n 9. August 48 in de Slacht bi Pharsalos in Grekenland wunnen. Pompeius möss utkniepen un is denn, nich veel later, in Ägypten an’e Siet bröcht wurrn. Caesar hett denn Kriegstöge in Ägypten, Lüttasien, Afrika un Spanien unnernahmen un dor de lesten Republikaners bi slahn. Dor is de Republiek denn tosamen stört. 46 v. Chr. hett Caesar den Juliaanschen Klenner inföhrt. In’n Februar 45 v. Chr. hett sik Caesar to’n „Diktater up Levenstied“ utropen laten.

Man Caesar is in de Iden vun den März in dat Johr 44 v. Chr. dör ene Gruppe vun Verswörers unner Marcus Iunius Brutus un Gaius Cassius Longinus ümbröcht wurrn. So konn dat afwennt weern, datt de Republiek in en Diktatuur verwannelt wurrn is. Man de Anhängers vun de Republiek hefft dat nu nich henkregen, de ole republikaansche Verfaten wedder her to stellen. Dat Tweete Triumviraat is tostanne kamen mit Marcus Antonius, mit Octavian, wat de latere Kaiser Augustus ween is, un mit Marcus Aemilius Lepidus. Denn güng dat gegen de Verswörers. Nu is wedder en Börgerkrieg utbraken. De Triumviren hefft dor in de Slacht bi Philippi gegen Brutus un Cassius wunnen. Denn hefft se den lesten Gegenspeler Sextus Pompeius in Sizilien tonicht maakt. Nadem hefft se sik in dat Triumviraat vertöörnt un toeerst hefft Octavian un Marcus Antonius sik gegen Lepidus stellt, man, as se den unnerkregen harrn, sünd se beide gegen’anner angahn. In de Slacht vun Actium hett Octavian 31 v. Chr. Marcus Antonius unner de Föte peddt un ok de Königin Kleopatra vun Ägypten, de em Stütt un Stöhn geven hett. Nu hett Octavian de Macht över dat ganze Riek in siene Hannen holen.

De fröhe Kaisertied (Dat Prinzipaat)

Octavian harr dat, just so, as Caesar, dor up afsehn, datt he alleen regeer. Man he hett dat anners anpackt, as Caesar un hett dat nich mit eene Diktatuur versöcht. He hett veelmehr de ole republiekaansche Verfaten vun de Form her in Kraft laten. Siene Positschoon hett he dor mit afstütt, datt he verscheden Ämter övernahmen hett, sunnerliche Vullmacht sik geven laten hett un besunners den Befehl över wichtige Provinzen mit allerhand Legionen vun Suldaten dor bi. Allens unner de ole Verfaten un ohn dor wat vun af to breken. Den olen Adel ut’n Röömschen Senaat konn he dor to bringen, siene Herrschop gellen to laten, tomol de wichtigsten Republikaner-Familien al ut’n Weg rüümt weern. De Senaat hett Octavian as „Princeps“ ankeken, as „den Staat sien eersten Börgersmann“. So hett Octavian en Aart vun Herrschop tohopenschostert, de doch man duchtig verschelen dö vun dat, wo dat de ole republikaansche Verfaten up afsehn harr. Vundeswegen warrt düsse Aart vun Herrschop ok „dat Prinzipaat“ nömmt. In dat Johr 27 v. Chr. hett Octavian vun den Senaat den Titel „Augustus“ kregen.

Ok in de Kaisertied sünd veel Saken bestahn bleven, de in de res publica inricht wurrn sünd. Dor höört de cursus honorum (de Senaat) to, ok de Verwaltung vun de Provinzen un de Preesterschop. Uppersten Preester (Pontifex maximus) is averst nu de Kaiser ween. De Ämter ut de Tied vun de Republiek hefft sik wannelt vun Ämter, wo een wat mit to seggen harr, to Ämter, wo dat bloß noch um de Verwaltung gahn is. De Sellschop in de Republiek hett anfungen, sik to ännern, un unner Augustus konnen Lüde vun en ne’en Slag upstiegen in den Stand vun en Senator un sunnerlich vun en Ridder („Eques“). De Kaisers hefft dat Recht harrt, Ridders to beropen un hefft dor so mit för sorgt, datt de Scheden mank de sozialen Gruppen nich toslaten bleven sünd. De Kaiser konnen ok den Rang vun en Patrizier an en plebeejschen Senator verlehnen. Blangenbi is dat ok för en Nich-Börger eenfacher wurrn, dat Börgerrecht vun Rom to kriegen.

To düsse Tied hett dat Imperium Romanum al över all Länner rund um de Middellannsche See to regeert. Ok de Westen un de Süden vun Germanien hefft to dat Röömsche Riek tohöört. Augustus harr dat ok dor up afsehn, dat Riek na Noordosten hen ut to breden, man dor is nix vun wurrn dör de Varusslacht in’t Johr 9 an’n Osning oder bi Kalkrees. Dor weer den Varus siene dree Legionen slahn wurrn dör den Cherusker Arminius, de later in Düütschland den Naam vun „Hermann“ kregen hett. Varus hett sick denn in sien Swert stött. Dorvun is he doodbleven. Un Augustus bleef blots över, to seggen "Varus redde legiones", wat soveel heet as "Varus, giff mi mien Legionen wedder trüch". Denn harrn de Römers keen Lust mehr op Germanien.Later hett sik Augustus dor mit tofreden geven, de Grenzen af to sekern. An düsse Grenzen stünn meist de ganze Armee, de ut Suldaten vun Beroop bestünn, un de 300.000 Mann stark ween is.

In de Tied vun Augustus sünd veel neemoodsche Saken inföhrt wurrn. Unner annern is dat Volk in’t ganze Riek tellt wurrn. Straten un Verkehrswege sünd utboot wurrn un Weertschop un Kultuur hefft bleiht („Augustus siene Klassik“). De Tahl vun Provinzen is grötter wurrn un de röömsche Kultuur is bit in de butersten Provinzen henkamen. Up de eene Siet is dormols versöcht wurrn, de olen Inrichtungen ut de Tied vun de Republiek to bewohren, up de annere Siet gung dat doch wieter up den Weg na en modernen Grootstaat, de nich mehr bloß vun de Stadt Rom afhangen dö. Augustus hett sik dree Johre lang in Gallien upholen un is gor nich na Rom gahn, um dor up’n Throon to sitten. Sien Nafolger is sogoor de meiste Tied up Capri ween. Siene Herrschop stunn up so stevige Beene, datt he dat nich mehr nödig harr, in Rom to ween un en Oog up den Senaat to smieten.

.

Augustus harr den Tiberius to’n Söhn annahmen. He folg em ok na. Tiberius gellt as en vigelienschen Charakter. In sien Binnersten föhl he sik woll noch as en Republikaner. As Herrscher geev he sik dor mit tofreden, de Grenzen af to sekern. Sien Nafolger is denn Caligula ween. He hett bloß man dree Johre lang regeert un warrt as eersten Vertreder vun den „Cäsarenwahn“ ankeken. Hüdigendags warrt nich allens glöövt, wat Sueton över em schreven hett, man dat bedutt doch nich, dat he för’n goden Kaiser holen warrt. Nadem Caligula an’e Siet maakt wurrn is, is Claudius Kaiser wurrn. En betern harr sik just nich funnen. An un for sik konn de Throon nich arvt weern. Unner Claudius is Britannien to dat Riek mit to kamen. Later denn ok noch Thrakien, wat avers al vördem en afhängigen Staat ween weer. Na Claudius keem denn Nero up den Throon. Em is allerhand vörsmeten wurrn, to’n Deel ok eerst lange na siene Tied dör en christliche Brill un so gellt he as en Düvel vun Minss. Man ok heidnische Schrievers, de dat mit den Senaat holen döen, hefft nix Goods över em seggt un de moderne Forschung sütt dat wiethen ok nich anners. So schall he sik um dat Militär nich sunnerlich scheert hebben. Nero sien Dood in dat Johr 68 hett en Enne maakt an dat Huus vun de Juliers un Claudiers. Düt Huus stamm vun twee vun de öllsten Familien vun den Adel iin de Stadt Rom af. Vun Nero sien Enne af an scholl dat anners weern: In de Tokumst is man meist keen Kaiser mehr ut en ole Familie ut de Stadt Rom kamen.

De hoge Kaisertied

In dat eerste Veerkaiserjohr is dat eerstmol duchtig dör’nanner gahn, man denn hefft de Flaviers de Macht in’e Hand kregen. Alltohopen hefft se ehre Sake goot maakt. Kaiser Vespasian hett in dat Johr 70 en Upstand in Judäa dör sien Söhn Titus daalpedden laten. Vespasian hett de Finanzen vun dat Imperium wedder up Schick bröcht un de Grenz na Osten to gegen de Parthers afsekert. An un for sik hett Vespasian allerhand tostanne kregen. As he in dat Johr 79 sturven is, hett sien Söhn Titus den Throon övernahmen. To siene (korte) Tied hett dat en Reeg vun Katastrophen geven, as dat Utbreken vun den Vesuv un allerhand Süken. Man Titus hett sik dor oorntlich mit rumslahn un is dor woll mit toranne kamen. Avers al in dat Johr 81 weer he dood un sien Broder Domitian is em nafolgt. Tacitus un Sueton maalt den sien Bild in düstere Farven, vunwegen datt he sik mit den Senaat in’e Plünnen harr, man he is dörchut ganz goot torecht kamen un hett ok henkregen, datt de Verwaltung slanker arbeiden dö. Man in’t Johr 96 is he dor över strumpelt, datt de Hoff sik gegen em verswaren harr.

Nu keem de Tied vun de Adoptivkaisers. Se güng mit Nerva los un warrt allgemeen as de beste Tied vun dat Imperium ankeken. De Macht vun Rom stunn up de Hööchde, just so siene Kultuur. De Kaisers hefft sik meist mit den Senaat afsnackt un ok bi de Staatsordnung vun dat Prinzipat is dat bleven. An’n gröttsten is dat Riek unner Nerva sien Nafolger Trajan in dat Johr 117 ween. Trajan stamm nich ut Italien, man he keem ut de Provinz, ut Hispanien. Dormols is he as optimus princeps fiert wurrn, as „besten Kaiser“. He hett Kriege gegen de Dakers maakt un weer mit siene Armee unnerwegens gegen de Parthers. Dat Riek reck nu (vun Noord na Süüd) vun Schottland bit na Nubien un (vun West na Oost) vun Portugal bit na Mesopotamien. Man dat duer nich lang un de Länner ööstlich vun den Euphrat-Stroom mössen wedder upgeven weern. Trajan weer de Vörweser vun Hadrian, de en kloken Minschen weer un de dat mit de Kultuur vun de Greken harrt hett. Nu is dat Imperium na binnen hen stärker wurrn un de Zivilisatschoon, de Kultuur un de Technik bleihten. So keem dat, dat ok de junge christliche Gloven sik allerwegens in dat Riek utbreden dö. Hadrian klemm sik dor achter, datt de Grenzen afschott’ wurrn sünd dör gode Wallanlagen, as den Hadrianswall in Britannien. Ok möök he de Grenzen na Osten to dicht oder kört jem af. Dat gifft avers moderne Historikers, de smiet den Kaiser vör, he harr nich goot up dat Riek siene Finanzen keken. Worraftig dükert al in’e Feern de Anfang vun en Weertschopskrise up, man allto dull is dat to siene Tieden noch nich ween.

Denn güng dat leeger. De Germanen harrn dat Wannern kreegen. Un denn sünd to'n Bispeel de Alemannen vun de Oostsee na Süden trocken un över den Limes. Anno 395 harr Theodosius denn dat Riek deelt, nu geef dat een Weströömsch Riek un en Oströömsch Riek.

De Markomannen un Bajuwaren hebbt sick Öösterriek un Bayern haalt. De Goten hebbt sik vun den Süden vun Sweden opmaakt un sünd eerst an de Oostsee. Se hebbt sik denn in de Westgoten un de Ostgoten deelt. De Westgoten sünd - later ok mit de Wandalen eerst na Italien un denn na Spanien. De Wandalen hebbt sick denn Afrika holt. De Ostgoten sünd denn na Italien. Dat Wannern keem nich bloots so. Dor weern de Hunnen, de sünd vun Asien na Westen un harrn 'n Slag Germanen vör sik herdreewen. 451 sünd se denn in Gallien slaan woorn.

Obers in'n Westen weer dat nu to Enn mitt dat Röömsche Riek. Dor weern nu de Germanens. In'n Osten weer dat anners. Dor harrn sik de röömschen Kaisers noch lang holln. Justinian weer de gröttste. Obers denn güng dat ok dal mit dat Oströömsche Riek. Harr sick obers noch bit 1453 hintrocken, denn harrn de Törken Konstantinopel innahm un dat heet nu Istanbul.

Weblenken

Röömsch Riek. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.