Quecksülver

Hööftartikel: Isotopen vun Quecksülver
Iso	VN	t_½	VO	VE (MeV)	VP
¹⁹⁴Hg	Nee %	444 a	ε	0,040	¹⁹⁴Au
¹⁹⁵Hg	Nee %	9,9 h	ε	1,510	¹⁹⁵Au
¹⁹⁶Hg	0,15 %	Hg is mit 116 Neutronen bestännig.
¹⁹⁷Hg	Nee %	64,14 h	ε	0,600	¹⁹⁷Au
¹⁹⁸Hg	9,97 %	Hg is mit 118 Neutronen bestännig.
¹⁹⁹Hg	16,87 %	Hg is mit 119 Neutronen bestännig.
²⁰⁰Hg	23,1 %	Hg is mit 120 Neutronen bestännig.
²⁰¹Hg	13,18 %	Hg is mit 121 Neutronen bestännig.
²⁰²Hg	29,86 %	Hg is mit 122 Neutronen bestännig.
²⁰³Hg	Nee %	46,612 d	β^-	0,492	²⁰³Tl
²⁰⁴Hg	6,87 %	Hg is mit 124 Neutronen bestännig.

Quecksülver (n.) is en cheemsch Element ut dat Periodensystem mit de Atomtall 80 un dat Atomteken Hg (vun’t lat.-gr. Hydrargyrum; na Dioscurides). Quecksülver is en Metall, dat to de Övergangselementen tellt. Neven Brom ist dat dat eenzige Element, dat ünner Normalbedingen fletig is. Dör sien Böverflachenspannen nett Quecksülver sien Ünnerlaag nich, man billt lütte afplatte Drapens vunwgen sien grote Kohäsion. As all annere Metallen kann ok Quecksülver goot elektrischen Stroom leiden.

De Beteken Quecksülver kummt ut dat Oolthoochdüütsche quecsilbar to dat germaansch kwikw „(quick)lebennig“ un hett in’n Anfang so veel as lebennig Sülver bedüüdt. Dat Woort Hydrargyrum is tohopensett ut de greekschen Wöör hydor „Water“ un argyros „Sülver“, un dorto de latiensch Ennen -um. Dat kann dorüm as „fletig Sülver“ översett warrn.

Quecksülver is ut prähistoorsch Tieten bekannt un weer al in Warken vun Aristoteles, Plinius den Ölleren un annere histoorsche Schrievers to finnen. In’n Öllerdom weer dat Element as Heelmiddel verwennt – mit de entsprekend Naklapp.

Vörkamen

Quecksülvervörkamen gifft dat ü.a. in Serbien, in de Toskana, in China un in Spanien. Tomeist warrt Quecksülver as Mineral andrapen in de Form vun Zinnober. Dat schall ok en Bericht geven, wona dat in Russland en See ut gediegen Quecksülver geven schüll, man en Bewies is dorför nich brocht worrn. Man mutt dorvun utgahn, dat dat nich stimmt. In Sibirien in de Neeg vun da Stadt Aktash geev dat Quecksülverbargwarken, de bit 1993 in Bedriev weern. In ungefähr dree Kilometer Afstand dorvun liggt de so nöömte „Seelensee“, de dör en Stroom mit Afwater ut de Quecksülverwinnen vergift worrn is. Den Schaden an de Ümwelt kann man düüdlich an de Planten an dat Seeöver sehn.

Verwennen

Quecksülver sünd in verscheeden Reedschoppen insett worrn. Man vundaag is dat fletige Metall nich mehr so geern sehn, vunwegen dat dat so giftig is, un dröff in veele Saken gor nicht mehr bruukt warrn.

Thermometer

En physikaalsch Egenschap vun dat Quecksülver is, dat de thermische Utdehnen teemlich dull is in dat Temperaturrebeet twüschen 0°C un 100 °C nipp und nau proportschonal to de Temperatur is. Butendem nett dat Quecksülver dat ümgevend Glas nich. Dorüm egent sik Quecksülver goot för Fletigkeitsthermometers un för Kontaktthermometers.

Vun wegen de düchtige Giftigkeit warrt dat Element aver vundaag blots noch in de Wetenschoppen insett. Deelwies kann dat dör farvt Alkohol oder Galinstan uttuuscht warrn oder ok dör elektronische Thermometers.

De eerste Quecksülevrthermometer, dat bruukt warrn künn, is 1720 vun Daniel Gabriel Fahrenheit utklamüstert worrn. In en Thermometer sünd in’n Snitt üm un bi 150 mg Quecksülver.

Manometer/Barometer

De klassische Bowies vun en Manometer (Druckünnerscheedmeter) is en U-Rohr, wovun de Ennen över Leitungen mit de beiden Druckatmosphären verbunnen sünd. AS Manometerfletigkeit is Quecksülver bit vundaag wiet verbreedt.

De olle Boform vun dat Barometer is en U-förmig oprecht stahnd Rohr, dat op de een Siet baven slaten is. Dormit stellt dat Barometer en sünnere Bowies vun dat Manometer dor. De Quecksülversüül in de slaten Hälft sackt blots sowiet af, bit de Luftdruck un de Gewichtskraft vun dat Quecksülver in’n Gliekgewicht sünd. Bi Normaldruck (1 Atmosphäär) sünd dat 760 mm. De fröhere Angaav in de Eenheit Torr is jüst de Hööch vun de Quecksülevrsüül in Millimeter. 1 mm Hg-Süül sünd 133,21 Pascal.

Schalters

Sien elektrisch Leddanlaag un de teemlich hoge Böverflachenspannen maakt Quecksülver ok to en goten Kontaktwarkstoff in Quecksülverschalters. Quecksülver-Negenschalters funktschoneert in’n Grunnen jüst so as en Waterwaag. Dorbi maakt en Quecksülverdrapen in en bagen Glasrohr afhangig vun’t Negen en Stroomkreis to oder apen.

Damplampen

Quecksülver warrt in Entladungsfatten vun Gasentladungslampen (Lüüchtstofflampen, „Energiesporlampen“, Koltkathodenrohren, Quecksülverdamp-Hoochdruck- un -hööchstdrucklampen, Högensünn, Quarzlampen, „Swartlichtlampen“) insett.

Amalgam

En cheemsch Egenoort vun Quecksülver is, dat dat mit annere Metallen spontan Amalgame billn deit. Amalgame warrt as Füllmiddel för de Tähnen insett. Ünner Amalgam steiht dorto mehr to lesen.

Desinfekschoonsmiddel un Beizmiddel

In dat Wunddesinfekschoonsmiddel Mercurochrom is de wirksome Bestanddeel in organisch Quecksülversolt. In Merfen – en annert Desinfekschoonsmiddel – is Phenylquecksülverborat binnen. HgCl₂ (Sublimat) weer fröher in Krankenhüüs to’n Desinfizeeren bruukt.

In de konventschonellen Landweertschap warrt Quecksülververbinnen to’n Beizen för de Saat bruukt.

Homöopathie

Quecksülververbinnen sünd de Grundlaag vun verschedene homöopaathsch Middel. Dor binnen sünd de aver so verdünnt, dat se nich mehr giftig sünd. Man kann seggen, dat se praktisch gor nich dorin vörkamt, so wenig is dat. Aver dat gifft ok Saken, de weniger verdünnt sünd un dorüm akut oder chroonsch giftig sünd. An’n End vun’t 19. Johrhunnert hett man noch dacht, Quecksülver weer en bruukbor Middel gegen Froongebreken un weer dormols to’n Deel in giftige Mengden verschreven. Vun’t Verwennen vun Quecksülver un sien Verbinnen as Heelmiddel stammt teemlich wohrschienlich ok de Beteken „Quacksalver“ för Lüüd, de vun jümmer Heelkunst nich so veel verstaht, as se egentlich schullen. In de Homöopathie warrt tyypsche Wies latiensche oder greeksche Beteken för de Verbinnen bruukt.

Verbinnen	Formel	greeksch-latiensch	latiensch
Quecksülver(II)-cyanid	Hg(CN)₂	Hydrargyrum cyanatum	Mercurius cyanatus Mercuricyanid
Quecksülver(II)-iodid Root Blister	HgI₂	Hydrargyrum biiodatum rubrum	Mercurius biiodatus Mercurius iodatus ruber
Quecksülver(I)-chlorid Quecksülverchlorür Calomel	Hg₂Cl₂	Hydrargyrum chloratum	Mercurius dulcis Mercurius chloratus
Quecksülver(II)-chlorid Sublimat	HgCl₂	Hydrargyrum bichloratum	Mercurius sublimatus corrosivus Mercurius corrosivus
Quecksülveramidonitrat (Mercuroamidonitrat), Quecksülver, Quecksülver(I)-oxid	NH₂Hg₂NO₃, Hg, Hg₂O	Hydrargyrum oxydulatum nigrum (Hahnemanni)	Mercurius solubilis (Hahnemanni)
Quecksülver(II)-sulfid Zinnober	HgS	Hydrargyrum sulfuratum rubrum	Mercurius sulfuratus ruber

Elektrolys

Quecksülver speelt en grote Rull bi’t Herstellen vun Natronlaug un Chlor na dat Amalgamverfohren. Wiel de Elektrolys warrt dat reduzeerte Natriummetall as Amalgam in en enkelte Zell, den Splinter, överföhrt, üm to verhinnern, dat sik dat explosive Chlorknallgas un dat nich wünschte Natriummonooxochlorat (Natriumhypochlorit) billn doot.

Goldwäsch

Bi de Goldwäsch warrt Quecksülver bruukt, üm den fienen Goldstoff to lösen. Dör den Kontakt to Quecksülver warrt dorut Goldamalgam (Amalgamatschoon). Wiel Quecksülver bi siete Temperaturen fletig warrt, entstaht dorut Legeeren, de sik sünners licht smölten laat.

Bi’t Waschen un dat anslutende Gleihen för’t Torüchwinnen vun dat reine Gold kummt en Deel vun dat Quecksülver in de Ümwelt. Dorin liggt de Hööftgrund för de Ümweltversmudden bi disse Oort vun Goldafbo.

Mit disse Methood ist dat ok mööglich, Kopperblick to vergollen. So weer dat t. B. bi de gollen Kuppeln vun de Isaakskathedral in Sankt Petersborg in’t 19. Johrhunnert maakt. In fröhere Tieten weer op de sülve Oort in Harz ok Sülver wunnen.

Annere Anwennen

Bit to’n Anfang vun’t 20. Johrhunnert weer Quecksülver en verbreedt Middel gegen Syphilis, dat dorför op de Huut opdragen un manchmol gor inatent weer. Dorbi keem dat veel to Vergiften. Syphilis gell dormols as en Volkssüük. Anspelen op de Anteken vun de Syphilis un ok de dormit faken verbunnen Naklapp vun de Quecksülververgiften sünd in veele Warken ut de Literatur ut de Tiet to finnen.

In eenige Länner warrt is weern quecksülver-orgaansch Verbinnen to’n Beizen vun Saat anwennt. In’n Irak keem dat dorbi 1971-1972 to en Massenvergiften dör den Vertehr vun de Saat.

Dat Metall warrt bito in Batterien un Knoopzellen verwennt. Fröher weer dat ok in elektroonsch Rohren as Quecksülvergliekrichter, Ignitrons, Excitrons, Thyratrons usw. binnen

Quecksülver weer in de Vergangenheit neven Water as Arbeitsmiddel in Dampkraftwarken insett. De Damp vun dat Metall schap dorbi en Temperatur vun 500 °C bi en Druck vun 10 bar. Man, ofschoonst de thermodynaamsch Vördelen bi’t Quecksülver leegen, hett sik dat Verfohren vunwegen de Giftigkeit nich dörsetten kunnt. As Arbeitsmiddel weer Quecksülver ok in Diffusionspumpen to’t Tügen vun’n öölfree Hoochvakuum bruukt.

In de Astronomie warrt Quecksülver to’n Bo vun teemlich günstig Teleskopen mit grote Spegelflach verwennt. Dat Quecksülver warrt in en tellerförmig, luftlagerten Spegeldreger füllt, de denn in’t roteern brocht warrt. Dör de Rotatschoon verdeelt sik dat Quecksülver op de hele Spegeldregerflach in en dünne Schicht un billt en meist perfekten paraboolschen Spegel.

De Egenschoppen vun Quecksülver, sik as en nich nettend Fletigkeit to verhollen (mit Utnahm vun Kopper), is de Grundlaag för de Quecksülver-Porosimetrie. Vereenfacht seggt warrt dorbi Quecksülver ünner Druck (bit 4000 bar) in Poren vun ünnerscheedlich Grött rindrückt. Över den Druck, de dorvör nödig weer, un den Verbruuk vun’t Quecksülver kann op de Form, Verdelen un Grött vun Poren un Hollrüüm slaten warrn. Disse Methood warrt vör allen in de Mineralogie anwennt, aver ok in de Pharmazie un in de Keramik-Wetenschoppen.

1937 hett de US-amerikaansch Künstler Alexander Calder en Quecksülverspringbrunnen (Bild) boot to’n Andenken vun de Lüüd, de dör de Naklapp vun’n Quecksülverafbo dood bleven sünd.

Wichtige Verbinnen

Quecksülver(I)-chlorid (Mineral Kalomel)
Quecksülver(II)-oxid
Quecksülver(II)-chlorid (Sublimat)
Quecksülver(II)-amidchlorid (D0602Z)
Quecksülver(II)-sulfid (Mineral Cinnabarit, Zinnober)
Quecksülver(II)-fulminat (Knallquecksülver)

Nawies

As Nawies för Quecksülversolten warrt de Amalgamproov dörföhrt: De soltsure Lösen warrt op en Kopperblick geven. Dorbi entsteiht ein sülvrigen Amalgamplack, de ok nich afwischt warrn kann: $\mathrm {Hg^{2\operatorname {+} }+Cu\longrightarrow Hg+Cu^{2\operatorname {+} }}$

Dor löpt en Redoxreakschoon af, wobi wie Quecksülver-Kationen dat Kopper oxideert, so dat dorna Kopperionen un QUecksülver vörleegt. Dat Quecksülver billt denn mit dat Kopperblick foorts en Legeeren, dat Kopperamalgam. Placken entstaht ok dör Sülversolten. De Ünenrscheed is aver, dat dat Sülver fast is un dorüm licht wedder afwischt warrn kann. Sülver warrt dorüm beter mit Soltsüür as Chlorid utfällt, dat in verdünnt Ammoniak löslich is.

En wieteren Nawies för Quecksülver sünd de Gleihrohrken btw. de Gleihrorhproov. De Stoff, de ünnersocht warrn schall warrt dorto mit ungefähr de lieke Mengde Soda (Natriumcarbonat) vermischt un in’n Aftog gleiht. Quecksülver scheedt sik as lütt Drapens an de Wand vun’t Reagenzrohr af. De Drapens kann man mit en Papeerrull to lütte Perlen verrieven.

Annere Nawiesen sünd: Kalomel (Hg₂Cl₂) oder smöltbor Präzipitat un nich smöltbor Präzipitat, wat twee Komplexverbinnen sünd.

Phaas

Dat Quecksülver ünner Normalbedingen fletig is, hangt mit de Elektronenkonfiguratschoon tohopen, de för de Binnen twüschen de Quecksülveratomen verantwoortlich is. De is neemlich bi Quecksülver eenmolig un lett bestännige Binnen twüschen de enkelten Atomen nich so recht to. All anneren Metallen sünd bi Ruumtemperatur fast, weil jemehr Atomen dör dat so nöömte Elektronengas elektrostaatsch tohopenhollen warrt. Bestahn deit dat ut de delokaliseerten Elektronen ut de buteren Schalen vun’t Atom.

De Metallbinnen kummt dör de so nöömten Bänner tostannen, op de sik all Elektronen vun en sünnere Energieeven ophollt. Disse Bänner sünd nödig, üm dat Pauli-Prinzip to befreden. Bi de metallsche Binnen springt de Elektronen vun dat Valenzband – dat is dat mit Elektronen vullbesette Band mit de hööchste Energiestoop – in dat Leddband, dat hööchste nich vull besette Band, un wedder torüch. Dör dit Wesselwarken warrt de Atomen tohopenhollen.

As Element vun de 12. Grupp in dat Periodensystem hett Quecksülver vulle s- un d-Orbitalen, wat en düchtig bestännige un energetisch günstige Anorden dorstellt. Dat Leddband is dorgegen leddig. Bi Zink un Cadmium, de beid in de sülven Grupp staht, bi Ruumtemperatur aver fast sünd, is de energetsche Ünenrscheed twüschen dat Valenzband un dat Leddband so lütt, dat de Elektronen ahn Problemen hen un her springen könnt. Dorum giftt dat dor en metallsch Binnen. De Sünnerheit vun’t Quecksülver liggt in dat f-Orbital, wat de beiden anneren Elementen nich hebbt. Zink un Cadmium hebbt twölf Elektronen in de butensten Schaal, man Quecksülver hett dor binnen 26.

Vun wegen de Lanthanoidenkontrakschoon un den relativistischen Effekt gifft dat en Massetonahm un en betere Afschirmen vun de Karnladen. De besetten Orbitalen warrt dorüm nööger an den Karn rantogen, so as ok dat Valenzband vun’t Quecksülver. Orbitalen, de nich besett sünd, warrt aver nich rantogen, so as dat Leddband. Dorüm ist bi’t Quecksülver de Energieünnerscheed twüschen Valenz- un Leddband bannig groot. Elektronen künnt kuum ut dat Valenzband utrieten un somit ok keen utreckende Binnen herstellen. Dat verkloort ok togliek de lichte Flüchtigkeit vun’t Quecksülver un de slecht elektrische Leddanlaag in’n Vergliek to annere Metallen.

Quecksülver in de Ümwelt

Quecksülver warrt dör den Minschen in grote Mengen in de Ümwelt afgeven. Na en Schätzen warrt in’t Johr ruchweg 2.200 t gasförmig in de Atmosphäär afgeven, man dorto kommt noch grote Mengden, de in’t Water oder in de Boddens gaht. De gröttste Born is de Kohlenverbrennen. In Steen- un Bruunkahl kummt Quecksülver blots in Sporen vör, aver de groten Mengden, de weltwiet dorvun verbrennt warrt, sett dorvun in de Summ en düchtigen Barg free. Wietere Oorsaken sünd Zementwarken un de Goldafbo in’n lütten Rahmen (Artisanal Small Scale Mining). Vun wegen de bekannten Gefohren dör dat freesette Quecksülver warrt to tiet op Even vun’t UN-Ümweltprogramm (UNEP) doröver snackt, of dat nödig is, en internatschonal Afkamen to maken mit dat Teel, de Emisschonen weltwiet rünner to setten.

Gesundheit

Hööftartikel: Quecksülververgiften

Quecksülver is en düchtig giftig Swormetall, dat bi Ruumtemperatur al verdunst’. Na de Opnahm kann dat to en akute Vergiften kommen oder to en chronische. En Bispeel is op dat engelsche Schipp Triumph in’t Johr 1810 passeert. Do hebbt sik mehr as 200 Lüüd vergift, as en Tünn mit Quecksülver utlopen is. Quecksülver veroorsakt Vergiften, kann aver ok in grote Mengden wedder ut den Lief afscheedt warrn. Sünners gefährlich sünd vör allen de Verbinnen vun’t Quecksülver, de mit dat Eten opnahmen warrt.

Opfallen sünd sünners ayurvedische Middel mit en gröttern Quecksülvergeholt.^[1]

Wat dat sonst noch to weten gifft

In dat olle Grekenland stünn Quecksülver as dat Teken för den Gott un den Merkur. De Römer un ok de Alchemisten hebbt dat so övernahmen, dorüm de Naam in eenige Spraken as t. B. mercury op engelsch, mercure op franzöösch oder mercurio op spaansch.
Bi de alchemisten in’t Middelöller weer dat Eenhoorn dat Teken för Quecksülver.
Quecksülversolten sünd fröher vun Hootmakers to’n Garven vun Filz (för Filzhööt) bruukt worrn. Dat gifft den engelschen Utdruck „mad as a hatter“ (fimmelig as en Hootmaker), de dör de Figur vun den bekloppten Hootmaker in Alice’s Adventures in Wonderland (dt.: Alice im Wunderland) vun Lewis Carroll bekannt worrn is. De Snack is so verkloort worrn, dat Hootmakers dör den fakenen Kuntakt mit Quecksülver en chronisch Vergiften harrn. De Anteken dorför, sünners de störten Bewegen, hebbt denn villicht to den Utdruck föhrt. Disse Düden is aver ümstreden.^[2]

Literatur

Günther Tölg, Irmgard Lorenz: Quecksilber - ein Problemelement für den Menschen? Chemie in unserer Zeit 11(5), S. 150 – 156 (1977), ISSN 0009-2851
Klaus Brodersen: Quecksilber - ein giftiges, nützliches und ungewöhnliches Edelmetall. Chemie in unserer Zeit 16(1), S. 23 – 31 (1982), ISSN 0009-2851
Fritz Schweinsberg: Bedeutung von Quecksilber in der Umweltmedizin - eine Übersicht. Umweltmedizin in Forschung und Praxis 7(5), S. 263-278 (2002), ISSN 1430-8681
Ebinghaus, Ralf et al.: Mercury Contaminated Sites - Characterization, Risk Assessment and Remediation. Springer Verlag, Berlin 1999, ISBN 3-540-63731-1
Watras, Carl J. and Huckabee, John W.: Mercury Pollution - Integration and Synthesis. Lewis Publishers, Ann Arbor 1994, ISBN 1-56670-066-3 LCCN 94-15244
Dr. med. Joachim Mutter: Amalgam - Risiko für die Menschheit. Quecksilbervergiftungen richtig ausleiten. Inhaltsangaav to dat Book Fit fürs Leben Verlag in de NaturaViva Verlags GmbH, 71256 Weil der Stadt. ISBN 3-89881-522-6