Wusterfreesch

Wustfreesch
Snackt in	Land Wusten
Sprecher	–
Klassifikatschoon	Germaansch Westgermaansch Noordseegermaansch Freesch Oostfreesch Wusterfreesch
Offitschell Status
Amtsspraak in	–
Spraakkoods
ISO 639-1	–
ISO 639-2	–
ISO 639-3	–

Wusterfreesch weer de freesche Dialekt, den de Lüüd fröher in dat Land Wusten twischen Bremerhoben un Cuxhoben snackt hebbt. Wusterfreesch weer blangen dat Harlinger Freesch un dat Wangerooger Freesch en Deel van de Werserfreeske Twill vun de Oostfreesche Spraak.

Dat Werserfreesk harr de Besünnerheid, dat daar vull Vokalen in Tegensülven bleven bünd. In dat Wusterfreesch, wat de oostelke Dialekt was, gung dat so wied, dat de Stammvokaal van mennig Woorden swunnen is un bloot de Vokaal in Tegensülv over bliff. So wurr to’n Bispööl ollfreesk sunu ("Söhn") tu snuh. So wat gift dat in anner germaansk Spraken bold neet.

De Fresen kemen in’t Middelöller na Wusten (1091 dat eerste Maal nöömt) un hebbt sik dor nedderlaten, nadem de Sassen, de hier vörher leven dein, aftogen weren. Siet dat 15. Johrhunnert hebbt de Lüüd de plattdüütsche un later ok de hoochdüütsche Spraak övernahmen. To Anfang dat 18. Johrhunnert weer dat denn meist ut mit dat Wusterfreesch.

To Enn vun’t 17. Johrhunnert hebbt Schrievers twee Wöörlisten in Wusterfreesch opschreven. De een 1688 vun Pastoor L. Westing, de anner 1720 vun Witte. De Lüüd marken dor al, dat de Spraak kenen Bestand hebben will.

In dat Wuster Platt hebben sük en paar freeske Woorden hollen, de as Kennförmen för de Wuster Dialekt gellen, t.B. Maon Gemeenarbeid, Bau(d)n ‘Brems/Dase’, Schuur/Schuulschotten ‘Goldpeer’ un villicht ok jill’n ‘bölken, gellen’.

Borns

Hannöbersche Handschrift vun Paster Westing

In de Landsbökeree in Hannober liggt een vun de roren Handschriften, de den Woortbestand vun de wusterfreesche Spraak behollen un overlevert hefft. Upschreven is se vun den Paster Lüder Westing ut Lüümborg. He weer vun 1679 af an in Wremen. Vördem harr he veer Johre in Mulsen tobrocht. Antonehmen is, datt Westing in dat Johr 1686, as an’n 24. Juli Karkenvisitatschoon in de Bartelmees-Kark in Imßen ween weer, vun Dierk vun Stood (Dietrich von Stade), Secretarius vun dat Consistorium, fraagt wurrn is, of he nich so’n List upschrieven konn. Vun Stood harr dat to hören kregen, datt in dat Land Wusten noch Freesch snackt weern scholl. 1688 kriggt he vun Westing so’n List na Stood tostüürt. In de düütsche Vörlaag, de Westing unner siene Fresen affraagt hett, stunnen 784 Wöör. Dor hett Westing 116 vun nich oversett. Also staht in de List 668 wusterfreesche Wöör.

Kopenhagensche Handschrift vun Proovst Witte

Eerst 1901 hett Theodor Siebs in siene Geschichte der friesischen Sprache bekannt maakt, datt noch en annere List mit Wuster Wöör updükert weer. Unner de Overschrift Einige Wurst Friesische Wörter staht dor up 15 Quart-Sieten 135 Wöör na dat Alphabet in’e Reege. Düsse List is 1798 an de Königliche Bibliothek in Kopenhagen kamen. Gegen Westing siene List over staht hier noch mol 65 nee Wöör in. Sunnerlich bedüdend is denn avers doch man, datt in düsse List de eenzigste ganze Satz steiht, de up Wusterfreesch up us tokamen is:

„Kma wit hart ick will di wit tell“

Up Platt heet dat: „Komm her, ik will di wat vertellen“

Tohopen sammelt hett düsse List wohrschienlich de Proovst Dierk Anton Witte ut Imßen, de 1694 na Imßen keem un an’n 15. Februar 1742 to Imßen sturven is.

Dat Glossarium vun Paster Renner

In dat Breemsch-Nedderdüütsche Wöerbook, Band 4, de 1770 rutkamen is, steiht to lesen, Paster Frederik August Renner in Cappel harr en freesch Glossar feerdig maakt un an de Bremisch-deutsche Gesellschaft schunken. Dor hannelt sik dat um en Folio-Heft vun 56 Sieten bi. Ofschoonst Renner freesche Wöer bringen will, hannelt sik dat bi den allergrottsten Deel doch man um (ole) plattdüütsche Wöör. Ok hoochdüütsche un angelsassische Wöör sund dormank. Denn gifft dat ooldfreesche Wöör, wo de Born meist bi angeven is. Vun de freesche Spraken vun siene Tied sund dor man blot en poor Wöör to finnen. Ok en ooldfreesche Grammatik is dor so hensmeten un wiest, datt Renner vun Freesch nich veel af wüss. En ganzen Barg vun Wöör mütt aftagen weern, vunwegen datt se eendüdig Plattdüütsch sund. Otto Bremer hett 78 Wöör stahn laten un to’n Deel dor sien Kommentar to geven. Man to’n Deel sund ok düsse Wöör twiefelhaftig. In de Johre kort vor 1770 weer dat Wusterfreesch al utsturven.

Renner siene tweete List

1772 gifft Renner en tweete List mit Wöör rut, de Wusterfreesch ween schöllt. Dor staht 41 Wöör in, dormank negen, de al in de eerste List stahn harrn. So gifft dat 32 nee Wöör. Se sund dörgahns plattdüütsch oder hoochdüütsch. Möllencamp hett se vundeswegen nich in siene List mit Wusterfreesche Wöör upnahmen.

Historie

Wremen un Imßen liggt in’n süüdlichen Timpen vun dat Land Wusten. Möllencamp meent, dat weer keen Tofall, datt just hier de Reste vun de wusterfreesche Spraak uptekent wurrn sund. He nummt an, datt annerwegens in dat Land um dat Johr 1700 rum Freesch al utsturven weer.. Overhoop is dat nich to seggen, of jemols dat ganze Land vun Fresen besiedelt weer. For 1562 is dör Vergliek vun de Inwahner ehre Naams utrekent wurrn, datt allerwegens in dat Land de freeschen Naams in’e Mehrheit weern. Alltohopen staht 968 freesche Naams gegen 358 annere. In de Wuster Kaspeele leven dormols twuschen 25% un 50% Lüde mit Naams, de nich freesch sund. Um un bi kann woll seggt weern, datt dree vun veer Inwahners Fresen ween sund, man een vun veer Wusters is keen Fresen ween. Dat bedutt, datt ok in düsse Johre al nich blot Freesch snackt wurrn sien kann, man ok al Plattdüütsch (as Verkehrsspraak). An’n meisten „Düütsche“ leven 1562 in’t Zentrum vun de groten olen Dörper up’e Warft. In Dorum sund dann 49 Nichfresen un 67 Fresen ween, in Wremen 51 Nichfresen un 71 Fresen. In de Stadtviddel mit enkelte Höve geev dat mehr Fresen: In dat Süderviddel vun Wremen 60 Fresen un 8 Frömde, in dat Utterviddel, ok in Wremen, 48 Fresen un 8 Frömde.

Al in de neegsten 100 Johre hett sik de Saak so verschaven, datt um un bi 50 % vun de Inwahners Fresen un de annern 50 % Lüde ween sund, de keen Fresen weern.

In de Spraakgeschicht un in de Geschicht vun dat Land Wusten warrt liekers vun düsse Listen hen un wenn as vun „wusterfreesch“ snackt.

Spraakgebeed

Dat Land Wusten ganz in’n Oosten van Oost-Freesland

Spraakgebeed weer dat Land Wusten.

Dialekte

So, as dat utsehn deit, hett dat in de Wusterfreesche Spraken twee Dialekte geven. In de beiden Listen vun Witte ut Imßen un Westing ut Wremen is to sehn, datt de Wöör dor in’e Utspraak verscheelt. Dor warrt vun annahmen, datt dat twee Dialekte, den een um Imßen to un denn annern in Wremen un umto geven hett.

Phonologie

De Akzent warrt verschaven

As de Germanen sik vun de annern Indogermanen scheedt hefft, is dor unner annern bi rutkamen, datt de Toon up de Stammsülv leggt wurrn is, as in dat Düütsche díenen, díente, gedíent, just so up gootsch ámbahtjan, ámbahtidedun „öövt en Amt ut“. So is dat mit’e Tied dorhen kamen, datt de Sülven an’t Enn vun de Wöör verkröpelt sund. In dat Ooldhoochdüütsche kennt wi noch Infinitive, de up -ân, -ôn un -ên ennen doot (betoont), hüdigendags gifft dat (al siet dat Middelhoochdüütsche) blot man noch de swackere Sülv -en. Just annersrum is dat bi dat Wusterfreesch lopen. In Wöör mit mehr as eene Sülv is dor de Toon leggt wurrn up de Sülv, de sik an de Stammsülv ansluten deit. De Vokal vun de Stammsülv warrt swack: a, o un u sund to e un i wurrn. Faken (man nich jummers!) is dat so wiet kamen, datt de Vokal vun de Stammsülv verswunnen is. Dat gung avers blot man, wenn de Konsonanten, de denn noch over weern, ut to snacken weern. Mit swacken Stammvokal sund denn Wöör tostanne kamen, as Schiddá „Schad(e)“, Nemmáh „Naam(e)“, Neríe „Narv(e)“, Fenáh „Fahn(e)“ un Niggéhl „Navel“. Ganz verswunnen is de Stammvokal unner annern bi Snuh oder Schnuh (ut súnu) „Söhn“, Schirack oder Schreeck (ut sthéreck) „Kark(e)“, kma (ut kóma) „kamen“, Sláa (ut sóla) „Sohl(e)“, Smuhr (ut Súmur) „Summer“, Präh (ut Pére) „Beer(e)“ un tlinge (ut tílinge) „hüd(e)“. Dat is also in dat Wusterfreesch just annersrum lopen, as in dat Plattdüütsche mit siene Tendenz to’n Apokoop.

De Vokale passt sik in’n Klang an

Dat gifft hen un wenn noch en annere Egenoord: Wenn in en Woort de Toon vun de Stammsülv up de Slusssülve overgahn is, denn so nummt de Vokal vun de Stammsülv den Klang vun den Toonvokal in’e Nevensülv an. Dorüm hefft Wöör towielen densülvigen Vokal in de eerste un in de tweete Sülv: Kaláh„Köhl(e)“, Wakaa „Week(e)“, Suddúhl „Saddel“, nuckúde „nakelt“, Wittíhr „Water“, Wikíhn „Wacht“ un Tschittíhl „Ketel“. So wat gifft dat anners blot bi de Uraltaischen Spraken, as Ungaarsch un Törksch.

Vokabulaar

In dat Wuster Platt hebben sük en paar freeske Woorden hollen, de as Kennförmen för de Wuster Dialekt gellen, t.B. Maon Gemeenarbeid, Bau(d)n ‘Brems/Dase’, Schuur/Schuulschotten ‘Goldpeer’ un villicht ok jill’n ‘bölken, gellen’.

Kiek ok bi

• List vun Wusterfreesche Wöör (Kopenhagensche Handschrift)

Literatuur

Borns

• Cadovius-Müller: Memoriale Linguae Frisicae, 1691 (Handschrift)
• Friedrich August Renner: Glossarium Frisico-Saxonicum (vör 1770), Staats- un Universitätsbibliothek Bremen, Brem: a 359
• Friedrich August Renner: Verzeichnis einiger Friesischen, im Lande Wursten noch gebräuchlichen Wörter, in: Altes und Neues aus den Herzogthümern Bremen und Verden, Band 5, Stood, 1772 (Google Books)
• Dietrich von Stade: Vocabula quaedam Fresica, in Wursatia, praecipue in parochia Wremensi, inter Frisos usitata, quae Dom. M. Luderus Westing, tunc temporis ibidem...Pastor, mihi anno M.D.C.XXCVIII. rogatus, ex ore suorum Parochianorum excepta, communicavit (Handschrift), Niedersächsische Landesbibliothek Hannober, MS.IV, 447
• (Wohrschienlich) Dietrich Anton Witte: Einige Wurst Friesische Wörter (Handschrift), Königliche Bibliothek Kopenhagen, Ny Kgl. Saml. 171

Sekundärliteratur

• Bremer, Otto: Wurstener wörterverzeichnis, in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 13, 1888, S. 530–567. (Google Books US)
• Möllencamp, Rudolf: Die friesischen Sprachdenkmale des Landes Wursten. Bremerhaven 1968.
• von der Osten, G.: Geschichte des Landes Wursten, 1922² (tweete Uplage von Robert Wiebalck)