Nedderlannen (Europa)

Vun Wikipedia
Nederland
Flagg vun {{{PAGENAME}}} Wapen vun {{{PAGENAME}}}
(Flagg) (Wapen)
Wahlspröök: Ik zal handhaven, Je maintiendrai
Natschonalhymne: Het Wilhelmus
Woneem liggt {{{PAGENAME}}}
Hööftstadt Amsterdam
{{{BGR}}}° {{{BMIN}}}′ {{{NS}}}, {{{LGR}}}° {{{LMIN}}}′
Gröttste Stadt Amsterdam
Amtsspraak Nedderlandsche Spraak
Regeren
König der Niederlande
parlamentarische Monarchie, konstitutionelle Monarchie
Mark Rutte
Grött
 • Allens
 • Water (%)
 
41.543 quadratkilometer km²
18,41 %
Inwahnertall
 • 2023 Tellt
 • Inwahnerdicht
 
17.811.000
429/km²
Geldsoort Euro ([[ISO 4217|]])
BBP 1.011.798.853.062 US-Dollar, 991.114.635.529 US-Dollar $ ()
$ je Kopp
Tietzoon UTC+1, UTC+2 (UTC)
Internet-TLD .nl
ISO 3166 NL
Vörwahl +31

De Nedderlannen (informell Holland) sünd en parlamentaarsche Monarkie un Deel vun dat Königriek vun de Nedderlannen. Anners höört dor noch Aruba un de Nedderlannschen Antillen as sülvstännige Länner mit to. Se liggt in dat nöördlich Europa an de Noordsee. Dat Land is to’n gröttsten Deel relativ flach. Bi en Veerdel vun dat Land an de Waterkant liggt ünnerhalv vun den Seespegel. In den Süüdoosten is dat Land höger, de höögste Fleck is de Vaalserberg mit 321 m. Navers sünd Belgien un Düütschland. Tosommen mit Belgien un Luxemborg billen de Nedderlannen de Benelux-Staaten. De Hööftstadt vun dat Land is Amsterdam. De Regeren sitt in Den Haag. To de Nedderlannen hörrt ok noch de dree Karibikinseln Bonaire, Sint Eustatius un Saba. De Nedderlannen sünd indeelt in Provinzen.

Land un Inwahner[ännern | Bornkood ännern]

Landsnaam[ännern | Bornkood ännern]

De offiziell un ok in de Ümgangsspraak begäng nedderlannsch Naam vun dat Land is Nederland (Singular), wiels dat in de düütsch Spraak Niederlande (Plural) heet un ümgangsspraaklich tomeest Holland nömmt wurrd. De Naam Holland betreckt sück eegentlich aber blots up den noordwestlichen Deel vun dat Land, up de fröhere Provinz Holland as bedüüdenst Provinz vun de Republiek vun de Vereenigte Nedderlannen. Siet Midden vun dat 19. Johrhunnert is disse Provinz updeelt in de twee Provinzen Nordholland (Hööftstadt Haarlem) un Süüholland (Hööftstadt Den Haag). In’t Nedderlännsch bruukt man den Utdruck Holland in eerste Lien för disse twee Provinzen. Ansonsten is Holland ehder en ironisch Sülvstbeteken. Ok bi’t Football luut de Sülvstbeteken Holland, to’n Bispeel in den Slachtroop Hup Holland Hup.

Buterhalv vun de Nedderlannen wurrd de Inwahners tomeest as „Holländer“ betekent un ok de nedderlannsch Tourismusindustrie un anner Wertschap vermarkten dat Land dörgahns as Holland (sowohl in’t Engelsch as ok in’t Düütsch). Nedderlänner, de nich ut de Region Holland stammen, hebbt tomeest en gewisse Afneegen tegenöver de Beteken Holland för de Nedderlannen un Holländer för de Nedderlänner.

De Landsnaam „Niederlande“ (in düütsch un in’ Plural) ergifft sück ut de Historie. De Nedderlannen weern lang Tiet en Deel vun dat Herrschapsrebeet vun dat Fürstenhuus Habsburg, dat sowohl an’ Böver- as ok an’ Nedderrhien Herrschapsrebeden harr. Eerstere hebbt se „die oberen Rheinlande“ (Sundgo, Breisgo, Vörderöösterriek), Letztere „die niederen Rheinlande“ (Holland, Flannern, Seeland usw.) nömmt. In de Loop vun de Tiet sünd de Stroombeteken wegfallen, sünners ok dorum, wiel de Habsburger hör böverrhienschen Rebeden verleesen deen un so bleev blots noch de Beteken „Niederlande”, wiels dat sietdem spraaklich kien Böverlande (mehr) gifft.

In’ Nedderlannsch seggt man to de historsch Regionen ok de Lage Landen, also de deep oder leeg liggend Länner, wiels dat in de Nedderlannen kien Bargen un blots wenig Hööchsten gifft. De noordnedderlännschen Provinzen vun de Utrechter Union (Holland, Zeeland, Utrecht, Gelderlaand, Oaveriessel, Grunneng, un Freesland) hebbt sück an’ 26. Juli 1581 unafhängig vun’ Landsherrn Philipp II. von Spanien verklort. In de Verdrääg vun den Westfäälschen Freeden 1648 wurr de Unafhängigkeit vun dat Hillig Röömsch Riek proklameert, dat Rebeet weer etwa dat latere Nedderlannen. De süüdlich Deel vun dat Rebeet, inslooten Flannern, verbleev bi dat Riek; later is dorut denn de Staat Belgien entstahn. Dormals hett man vun de nöördlich un süüdlich Nedderlannen snackt.

De Wiener Kongress hett denn för en körten Tiet noch mal den Noorden un den Süüden as unafhängigen Staat Koninkrijk der Nederlanden vereenigt. Aber all 1830 hebbt sück de süüdlich Nedderlannen ünner de Beteken Belgien för unafhängig verklort (Belgica is de Naam vun en old röömsch Provinz un in de Renaissance wurr de Utdruck as latiensch Naam vun de Nedderlannen bruukt, ok för den Noorden.)

De engelsch Beteken „Dutch” is ut middelnedderlannschen Formen as duutsc entstahn. De middernedderlannsch Formen duutsc un dietsc hebbt de in’t Volk spraken westgermaanschen Mundoorten betekent un hebbt as Afgrenzen vun disse Mundoorten tegenöver dat Latiensch – de Spraak vun Verwalten, Wetenschap un Kark – deent. De Formen Dutch un duutsc entspreken den standarddüütsch Woort deutsch.

Batavia is de fröhere latiensch Naam för de hüüdigen Nedderlannen un betreckt sück up de bi dat Rhiendelta siedelnd germaansch Stamm vun de Bataver. De Niederlänner sülvst hebbt de hüüdig Hööftstadt vun Indonesien, Djakarta, to hör Kolonialtiet toeerst ok Batavia nömmt.

Geographie[ännern | Bornkood ännern]

De Nedderlannen ahn Dieken: Wu dat Land utsehn dee, wenn de ünner den Meeresspegel liggend Rebeden floot wurrn deen
De 1932 upricht Afslussdiek trennt dat IJsselmeer vun de Noordsee
Dat Stormflootwehr Oosterscheldekering is Deel vun de Deltawarken

De gröttste Deel vun dat Land is Masch. In'n Oosten gifft dat ok Geest.

Ungefähr de Hälft vun dat Land liggt weniger as een Meter över, rund een Veertel ünnerhalv vun den Meeresspegel (meeten bi Amsterdam). De flach Rebeden wurrd in de Regel dör Dieken vör Stormflooten schuult, de all tosommen en Längt vun etwa 3.000 km hebbt. De hööchste Punkt vun de Nedderlannen is mit 877 Meter de Mount Scenery up de Karibikinsel Saba. De hööchste Punkt vun dat Fastland, de Vaalserberg in’ butersten Süüden, in de Provinz Limburg, in dat Dreelännereck to Düütschland un Belgien, befind sück 322,50 m över den Amsterdamer Pegel.

Deelen vun de Nedderlannen, as to’n Bispeel meest de gesamte Provinz Flevoland, wurrn dör Landgewinnen vun dat Meer afwunnen. Se wurrd as Polder (in’t Düütsch as Koog) betekent. Ruch weg een Fievtel vun de Landsflach is mit Water bedeckt, worvan dat IJsselmeer den gröttsten Deel utmakt; en ehmalg Buch vun de Noordsee mit Naam Zuiderzee, de 1932 dör en 29 km langen Afslussdiek inpoldert wurr.

De wichtigst Strööms vun de Nedderlannen (dor de grote rivieren nömmt) sünd Rhien, Maas un Schelde. Se deelen dat Land in en Norden un en Süüden un finnen sück weer in dat mehr oder minner tosommenhangend Rhien-Maas-Delta, de gröttste un zentraal Landschap vun den Staat. De Rhienstroom vertwiegt sück eerstmals ganz dicht bi de Grenz to Noordrhien-Westfalen. De Naam „Rhien“ geiht in’t Delta bemarkenswerterwies up weniger wichtig Deltaarms över. De Hööftstroom vun dat Rhiensystem heet in dat Delta anfangs Waal, later Merwede, denn Noord, un toletzt Nee Maas (!). Anner groot Deltaströöms sünd Nederrijn, Lek un Issel. De Maas münn fröher bi Gorinchem in de Waal, siet 1904 is se aber upgrund vun künstlich Verleggen vun de Maasmünn mit dat Rhiensystem eegentlich nich mehr verbunnen un floot över Bergse Maas un Amer in de ehmalge Meeresbucht Hollands Diep („Hollannsch Deep“). Vun de Schelde liggt blots ehr Münnsberiek nöördlich vun dat belgisch Antwerpen in den Nedderlannen.

De Hööftwindricht is Süüdwest, dorut resulteeren en gemäßigt maritim Klima mit köhl Sömmern un mild Winters. Sünners in’ Westen vun dat Land, an de Noordseeküst, is dat Klima starker atlantisch präägt (mild Winter, köhl Sömmer). Nah Oosten hen nimmt de atlantisch Infloot licht af, so dat man dicht vun de düütsch Grenz all ehder vun subatlantisch Klima snacken kann mit wat koller Winter (mild bit mäßig-kolt) un licht warmer Sömmer.

Bevölkerung un Spraak[ännern | Bornkood ännern]

De Nedderlannen hörrn mit 529 Inwahner pro Quadratkilometer Landflach to de an’ dichtesten besiedelt Flachenstaaten vun de Welt (to’n Vergliek: Weltwiet Dörsnitt  48, Irland 60, Düütschland 231, Noordrhien-Westfalen 528, Namibia 2,4).[1] In’ Dezember 2023 harrn de Nedderlannen etwa 17.948.000 Inwahner[2], dorvan wahn ungefähr de Hälft in de Randstad, de dicht besiedelt Westen vun dat Land.

De Amtsspraak is Nedderlannsch, wat ut dat Nedderfranksch entstahn is, wat to de nedderdüütschen Spraken hörrt. In de Provinz Freesland is todem dat eng verwandte Freesch Verwaltensspraak.[3]

In de süüdwestlich Hälft vun dat Land wurrd nedderfränkisch Mundoorten spraken. De Oortsdiialekte vun den Süüdoosten hörrn to dat Ripuaarsche un in Noordoosten to dat Neddersassche. Nedderfränkische, ripuaarsche un neddersassche wurrd in’ t Dialektkontinuum staatsövergriepend ok in Düütschland snackt, nedderfränkisch un ripuaarsch Dialekte ok in Belgien.

In de Rieksdeelen in Översee (in de Karibik) is Nedderlannsch Amtsspraak, neben entweder Papiamento oder Engelsch. En Aftwieg vun dat Nedderlannsch, de intüschen en eegen Standardspraak dorstellt, is dat Afrikaans in Süüdafrika.

Nah den Statistik sünd nedderlannsch Mannlüüd un Fruen de körperlich gröttsten Minschen up de Eer. Se sünd in’ Dörsnitt 1,83 m (Mannlüüd) un 1,72 m (Fruen) groot. De dörsnittlich Levensverwachten bedroog in 2005 för Mannlüüd 77 Johr un för de Fruen 82 Johr.[4]

In den Nedderlannen leven tüschen 6.000 un 10.000 Sinti un Roma,[5] as ok etwa 30.000 so nömmt woonwagenbewoners. Se wurrd afschätzig ok kampers nömmt, se sülvst nömmt sück lever reizigers. Se leevt oortsfast up Standplatzen in statschonären Caravans. Völ öövt ambulante Erwerbstätigkeiten ut. Ganz överwegend gaht se up verarmt nedderlannsch Buern, Landarbeiter un Törfsteker vun dat 18. un 19. Johrhunnert torüch. De Tall is siet dat Enn’ vun den Tweeten Weltkrieg in Tosommenhang mit Arbeitsmigratschoon un Wahnkösten dör dat Totrecken ut de Merheitsbevölkerung stark anwussen. De gruppenintern Spraak Bargoens is en nedderlannsch baseert Sonnerspraak, vergliekbor mit dat düütsch Rotwelsch oder Jenisch.[6]

In de Nedderlannen sünd Minschen ut de ganz Welt inwannert. Afsehn vun völ Totrucken ut de Nahberstaaten (ünner annern ut Düütschland, Belgien un England) leevt hüüd völ Minschen ut anner Eerdeelen hier, as to’n Bispeel ut Marokko un Törkie, ut de ehmalg Kroonkolonien Indonesien, Suriname un ut de Karibik.

De Bevölkerung in den Nedderlannen vun utlännsch Herkunft (2007)[7]:

Staat, Territorium Antahl Perzent
de Nedderlannen (utsluutend) 13.187.586 80,6 %
Westlich Staaten[8] 1.431.954 8,8
Indonesien 389.940
Düütschland 381.186
Belgien 112.224
ehmalig Jugoslawien 76.465
Vereenigt Königriek 75.686
Polen 51.339
ehmalig Sowjetunion 47.450
Italien 36.495
Frankriek 33.845
USA 31.154
anner westlich Staaten 196.170
Nich-westlich Staaten 1.738.452 10,6
Suriname 333.504
Marokko 329.493
Türkei 309.000
(ehmalige) Nedderlannsch Antillen un Aruba 129.965
China 45.298
Irak 43.891
Afghanistan 37.230
Iran 28.969
anner nich-westlich Staaten 421.502

Religion[ännern | Bornkood ännern]

Religion in den Nedderlannen (2005)
(luut Geloven in het publieke domein WRR)
    Röömisch-Kathoolsch – 27,0 %     Protestanten – 16,6 %     Muslime – 5,7 %     Hindus – 1,3 %     Buddhisten – 1,0 %     Konfessionslose – 48,4 %

De traditschonell gröttste Bevölkerungsgrupp weer de vun de Protestanten. Intüschen sünd se aber tallenmäßig vun de Konfessionslosen un den Katholiken överdrapen wurrn. De Protestanten sünd in den Nedderlannen överwiegend Calvinisten, nah den vör allen in Genf warkend franzööschen Reformator in dat 16. Johrhunnert, Jean Calvin. De Nedderdüütsch-Reformeert Kark (Nederduits Gereformeerde Kerk), de 1571 in Emden grünnd wurr, gellt as „Oorkark“ vun dat Reformeertendom in de Nedderlannen. Hüüd is de Calvinismus institutschonell mit de Lutheraners in de Protestantse Kerk in Nederland vereenigt (Uneerte Kark).

In dat 19. Johrhunnert harrn sück twee verscheeden calvinistisch Richten in den Nedderlannen rutbildt, de gemäßigteren un vun de Antall her starkeren hervormden un de streng-glöövig gereformeerden. Beid Wöör bedüüden „reformeert“ un wurrn oorsprünglich ünnerscheedslos bruukt. In Düütsch un Plattdüütsch kann man de Ünnerscheeden nich verkloren, vun dorher leest man för de gereformeerden af un to „oldreformeert“ (ofschons dat organisatorisch sehn de jüngere Richt is, en Afspalten vun de Nederlands hervormde kerk) oder „streng-reformeert“ bzw. „streng-calvinistisch“.

Groot oder Leevfruenkark in Dordrecht, Provinz Süüdholland. Siet 1572 is de ehmals kathoolsch Kark in de Hann’ vun Protestanten. Typisch för den Calvinismus is de eenfak Binneninricht, bispeelswies ahn Hilligenbiller.

Siet en Neeorganisatschoon van 2004 gifft dat de Protestantse Kerk in Nederland, de theoretisch beid Richten vereenigt. Eenig besünner Streng-Glöövend sünd allerdings eegenstännig bleven, as de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (de tweetgröttste protestantisch Karkenvereenigung).

Vun de Antall vun de Liddmaaten[9] vun de Karken her is de wichtigst Religion dat Christentum: mit Katholizismus (27,0 %)[10] un Protestantismus (16,6 %), dorvan 11,9 %[11] in de gröttst Protestantisch Kark – PKN. Insgesamt weern Enn’ 2005 en beten weniger as 44 %[12] vun de Nedderlannsch Lüüd Liddmaat vun en christlich Kark. 5,7 % der Bevölkerung hörrn den Islam an, etwa 1,3 % weern Hindus un ebenfalls etwa 1 % weern Buddhisten. 48,4 % oder meest de Hälft vun der Nedderlannsch hebbt sück kien Religionsgemeenschap togehörig föhlt (Stand: 31. Dezember 2005).

In de Johren 2006, 2007 un 2008 hebbt de beid gröttsten Karken (as ok in Düütschland) wiederhen Liddmaaten verloren un hebbt (Stand 31. Dezember 2008) luut letzt eegen Angaven (KASKI Daten)[13] de folgenden Liddmaattallen:

  1. Kathoolsch Kark: 4,267 Million Liddmaaten, 25,9 % vun de Bevölkerung
  2. Protestantsch Kark (Protestantse Kerk in Nederland, PKN): 1,847 Million Liddmaaten, 11,3 % vun de Bevölkerung.

Anner christlich Karken sünd düütlich lüttger. Se hebbt jeweils weniger as een Perzent vun de Gesamtbevölkerung as Liddmaaten. To disse hörrt verscheeden reformeert Freekarken as de Gereformeerde Kerken in Nederland as ok Baptisten un Mennoniten (Doopsgezinde). In de Reformatschoonstiet weern de Nedderlannen en vun de Zentren vun de Döperbewegen (kiek Menno Simons). Wiederhen gifft dat de in dat 18. Johrhunnert entstahn Old-Kathoolsch Kark vun de Nedderlannen mit den Sitt vun den Arzbischop in Utrecht, vun de de nah dat Eerst Vatikaansch Konzil entstaahn Oldkathoolsch Karken afstammen.

Anner religiöös Minnerheiten sünd Moslems, Jöden, Hindus (vör allen ut Suriname) un Buddhisten.

Religionsverhältnisse in den Niederlanden, 1849

Luut Nedderlannsch Zentraalamt för Statistik (CBS)[14] is de Antall vun de Katholiken un Protestanten, de sück up en Umfraag grünnen (en beten weniger as 10.000 Lüüd öller as 12 Johr), jeweils höhger – de Ünnerscheed is deelwies to verkloren, dat de Jöögs weniger faken döfft sünd as de Utwussen Deelnehmers vun de Umfraag:

De Norden un de Westen vun dat Land weern traditschonell protestantsch, wiels in’ Süüden un Oosten de Katholiken de Bevölkerungsmehrheit stellt hebbt un deelwies noch stellen. In de Midden vun dat Land gifft dat en so nömmt Bijbelbelt („Bibelgördel“) mit en höhger Andeel vun de gereformeerden. Noch immer stellen Katholiken de Mehrheit vun de Bevölkerung in de meest Rebeden süüdlich vun dissen Bibelgördel dor (>to’n Bispeel 70 % in Limburg). Nördlich un westlich vun dissen Gördel sünd de Lüüd ahn Konfession düütlich in de Mehrheit.

En Karkenstüer wurrd in den Nedderlannen nich intrucken.

De Königin is hervormd. Wegen de synodalen Organisatschon vun calvinistisch Karken hett dat Könisghuus aber formell kien führend Stellung in de Nederlands hervormde kerk inne harrt, de mit de vun lutherschen Landsherrn in Düütschland oder Skandinavien to verglieken weer.

Verkehrswesen[ännern | Bornkood ännern]

Centraal Station, Amsterdam
Satellitenfoto vun den Haven vun Rotterdam

De Nedderlannen hebbt en good utbaut Straatennett mit en Gesamtlängt vun 116.500 Kilometer.

Da Schienennett hett en Gesamtlängt vun 2808 Kilometer un is dat an’ dichtesten befohren Schienennett in Europa. Dat wichtigst Verkehrsünnernehmen is de nedderlannsch Iesenbahnsellschop Nederlandse Spoorwegen, kört NS. Vun den gesamten Transport vun de Nedderlannen wurrd 44 % per Straat un 30,5 % över Schienen verfracht.

De Strööm Rhien, Maas un Schelde, de ut dat europäisch Utland dör de Nedderlannen in de Noordsee flooten, hebbt de Nedderlannen to en Knüttpunkt vun de europäisch Binnenschippfohrt makt.

De Haben vun Rotterdam weer över Johrteinten de gröttste Haben vun de Welt. Disse Positschoon hett he aber 2004 an den Haben vun Shanghai verloren. De Rotterdamer Hafen blifft aber wiederhen de gröttste Haben vun Europa. Wiedere wichtig Habenstäder binnerhalv vun de Nedderlannen sünd Amsterdam, Eemshaven, Vlissingen/Terneuzen.

De Nedderlannen hebbt twee wichtig, internatschonaal Flooghabens: Schiphol un de Flooghaben Rotterdam-Den Haag. Schiphol is aber de gröttste Flooghaben in den Nedderlannen un speelt ok en wichtig internatschaal Rull. He tellt to de gröttst Flooghabens in Europa un is, wat de Tall vun de Passagieren bedrapt, de 13. gröttst Flooghaben weltwiet.

All Straatenbahnen in den Nedderlannen, etwa in Den Haag oder Rotterdam, brukken de Normaalspoor. Städisch Bussen dröfft offiziell den Gleiskörper mit straatenähnlichem Belag mitbruuken, um nich in den Verkehr sticken to blieven.

De Nedderlänner bruukt meest immer Brüggen vun den Typ Hollännerbrügg mit hör hooch uphangt Gegengewicht. Aber dat gifft ok noch eenig Schuuvbrüggen, Dreihbrüggen un Heevbrüggen sünners as Kanal- un Gracht-Querungen.

In den Nedderlannen is dat Fohrrad (fiets) wiet verbreedt. För de Radfohrers giift dat meest eegen Verkehrsstriepen oder en gesondert Radweegnett.

Mit dörsnittlich 43 Verkehrsdooden pro Million Inwahner in’t Johr is de Verkehr in den Nedderlannen de sekerste in’ ganzen EU-Ruum.[15]

Historie[ännern | Bornkood ännern]

Middelöller[ännern | Bornkood ännern]

Wilhelm I. von Oranien-Nassau, Grünner vun de Nedderlannen. Adriaen Thomasz Key (um 1575)

Nah dat Updeelen vun dat Frankenriek hebbt de nedderen Lannen to dat oostfränkisch Königriek (Regnum Teutonicae) un dornah to dat Hillig Röömsch Riek hörrt. Ünner Kaiser Karl V., de togliek spaansch König weer, weer dat Land in söbenteihn Provinzen updeelt un hett ok Belgien (mit Utnahm vun dat Fürstbisdom Lüttich) un Deelen vun Noordfrankriek un Westdüütschland umfaat. An’ 15./16. Juli 1572 keemen Repräsentanten vun de meest Städer vun de Grafschap Holland in Dordrecht (in dat Huus „Het Hof“) tosommen un hebbt hör Unafhängigkeit vun Spanien beslooten. Se hebbt Wilhelm vun Oranien to ehrn Führer makt. Nah nee’ere historsch Forschen gellt disse Dordrechter Ständeversammlung as en wesentlich Kienzell vun verfaatenstextlich un politisch wirksamen Grundrechten in de Neetiet.

Nah de Utrechter Union van’ 23. Januar 1579, de endgültig Unafhängigkeitsverkloren van’ 26. Juli 1581 un den Achtzigjohrigen Krieg tegen de spaansch Habsburger wurr de formell Unafhängigkeit vun Spanien in’ Freeden vun Mönster as Deel vun den Westfälschen Freeden an’ 15. Mai 1648 beseegelt, de, to glieker Tiet mit de Swiez, to de Trennung vun dat middelöllerich Düütsch Riek führen dee. Dit Datum gellt as Gebortsdag vun de hüdig Nedderlannen.

Republiek vun de Söben Vereenigten Nedderlannen[ännern | Bornkood ännern]

In de Folg wussen de Nedderlannen, oder „nedderen düütschen Lande“ („de nederen duitse landen”), as Republiek vun de Söben Vereenigten Nedderlannen, to en vun de gröttsten See- un Wertschapsmächte vun dat 17. Johrhunnert. In disse Tiet wurrn Kolonien un Hannelsposten up de ganze Welt erricht.

Bekannt is de Grünnen vun Nee Amsterdam (Nieuw Amsterdam), dat later in New York umnömmt wurr. In Asien hebbt de Nedderlänner hör Kolonialriek Nedderlannsch-Indien ('Nederlands-Indië'), grünnd, dat hüdige Indonesien, dat in‘ Dezember 1949 unafhängig wurr. Ok in‘ Noordoosten vun Süüdamerika hebbt se Kolonien erricht. Suriname wurr 1975 unafhängig. Bi den Nedderlannen bleven blots noch wenig Eilannen in de Karibik.

Napoleoonsch Tiet un 19. Johrhunnert[ännern | Bornkood ännern]

1795 wurr mit franzöössch Stööt de Batavisch Republiek grünnd (nömmt nah den germaanschen Stamm vun de Bataver, de dat Rebeet tüschen Rhien un Maas toeerst besiedelt harr); 1806 hett de franzöösch Kaiser Napoleon I. dorut dat Königriek Holland. König wurr Louis-Napoléon Bonaparte, en Bröer vun den Kaiser.

Kaiser Napoléon weer nich tofree dormit, wu sien Bröer dat nee Königriek verwalten dee. In‘ Juli 1810 hett he dorum dat Königriek Holland uplööst. De Nedderlannen wurrn to Frankriek slahn.

De Nedderlannen kreegen hör Unafhängigkeit 1813 weer torüch. Wilhelm I. ut dat Huus Oranien-Nassau wurr souverän Fürst vun de Nedderlannen; 1815 wurr he König. De Wiener Kongress hett denn 1815 de süüdlich Nedderlannen, dat hüdige Belgien, an dat Königriek toföögt. De Afsicht dorbi weer, dat Frankriek in Tokunft in‘ Noorden vun en starken Staat begrenzt wurr. De dormals verafscheedt nedderlannsch Verfaaten gellt hüüd noch, wenn ok mit tallriek Ännern. De wichtigste, van 1848, hett de Ministerverantwoortlichkeit inführt un hett dormit den Weg platt makt för dat parlamentarisch System.

De Wiener Kongress hett buterdem dat Hartogdom Luxemborg to’n Groothartogdom Luxemborg un hett Luxemborg Wilhelm I. persönlich tospraaken, as Utgliek för den Verlust vun sien Rebeeden in Düütschland (Nassau-Dillenburg, Siegen, Hadamar un Diez). De süüdlichen Nedderlannen kreegen nah de belgisch Revolutschoon van 1830 hör Unafhängigkeit, de allerdings eerst 1839 vun Wilhelm I. anerkannt wurr.

De nedderlannsch König weer siet 1815 ok Groothartog vun Luxemborg, wo de Lex Salica kien weiblich Staatsböverhööft toleet. As Wilhelm III. bi sien Dood 1890 blots een Dochter (Königin Wilhelmina) achterleet - sien Söhns weern storven – gung de Luxemborger Thron up en anner Arvfolgelien in dat Huus Nassau över un Wilhelm sien Vedder Adolf von Nassau övernehm dor de Regeeren.

20. Johrhunnert[ännern | Bornkood ännern]

De Nedderlannen bleeven ok in den Eersten Weltkrieg offiziell neutral un kunnen sück ok ut den Krieg ruthollen. Hör Truppen hebbt se aber bit to dat Kriegsenn’ mobiliseert hollen un harrn doröver herut mit en groot Flüchtlingswell ut dat vun Düütschland besett Belgien to doon. Nah den Eersten Weltkrieg hebbt de Nedderlannen den bitherigen Düütschen Kaiser Wilhelm II. Exil gewährt.

Rotterdam nah den düütschen Luftangreep, Mai 1940

Ok bi den Utbröök vun den Tweeten Weltkrieg hett de nedderlannsch Regeeren toeerst versöcht, sück neutral to verhollen.

Hitler hett aber de Wehrmacht befahlen, de Nedderlannen, Belgien un Luxemborg to besetten, üm dat se Frankriek ünner Umgahn vun de „Maginot-Lien“ vun Noorden her innehmen kunnen. Nah en dree Daag düernd Kamp hebbt de düütsch Truppen an’ Abend vun den 14. Mai 1940 de Nedderlannen dwungen, uptogeven. Utslaggevend dorför weer dat Bombardement vun Rotterdam. De königlich Familie weer to den Tietpunkt all nah England flücht. Dat Land wurr vun dor an bis April 1945 vun de Wehrmacht besett hollen. De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) ünner Anton Adriaan Mussert hett mit de düütsch Besettenstruppen tosommenarbeit, kreeg aber kien relevanten Infloot in de Bevölkerun as ok in den Besettensapparat. Aber de Nedderlannen hebbt mit 60.000 Freewilligen en bedüüdend Kontingent an utlänndsch Freewilligen in de Waffen-SS stellt. Nah de Invasion keem dat to de Jödenverfolgung dör de düütsch Besetter. De Februarstreik 1941 gegen de Deportatschonen wurr bluöödig daalslahn. Vun de to Anfang vun den Krieg 160.000 jöödsch Nedderlanners un 20.000 jöödsch Flüchtlings hebbt an‘ Enn‘ vun den Krieg blots noch etwa 30.000 leevt. Symbol för de Jödenverfolgung is de Fall vun Anne Frank. Ok Roma un Sinti („Manoesje“) ut de Nedderlannen sünd in dat Vernichtungslager Auschwitz-Birkenau deporteert wurrn.

Nedderlannsch Militärkolonne wiels de eerst Polizeiaktschoon in Nedderlannsch-Indien, Sömmer 1947

An‘ 11. Januar 1942 fung de japaansch Invasion vun Nedderlannsch-Indien an. De Nedderlanners hebbt an‘ 1. März 1942 kapituleert. De süüdlich Deel süüdlich Deel wurr in de tweet Hälft vun dat Johr 1944 vun de vorrückend Allieerten befreet; de Noorden vun dat Land eerst bi Kriegsenn‘. Sofort nah de japaansch Kapitulatschoon hebbt de indoneesch Natschonalisten an‘ 17. August 1945 de Unafhängigkeit utroopen. Eerst nah militärisch Utnannersetten, „Polizeiaktschonen“ nömmt, wurr Indonesien an 27. Dezember 1949 formal in de Unafhängigkeit entlaaten. Bi den Nedderlannen verbleev bit 1962 de Westdeel vun de Insel Nee-Guinea.

Van 1949 bit 1963 weern in‘ Rahmen vun de Nedderlannsch Annexionsplääns nah den Tweeten Weltkrieg westddütsch Gemeendn ut den Landkreis Geilenkirchen-Heinsberg (Selfkant) un de Gemeend Elten (bi Emmerich) ünner nedderlannsch Verwalten stellt. Versöök vun de nedderlannsch Regeeren, Deelen vun Neddersassen as ok vun dat westlich Mönster- un Rhienland an de Nedderlannen antogleedern (Bakker-Schut-Plaan), harrn kien Spood. 1952 hebbt de Nedderlannen mit Frankriek, Düütschland, Italien, Belgien un Luxemborg de Europäisch Gemeenschap för Köhlen un Stahl (un dormit de latere Europäisch Union). Sie weern ebenfalls Mitbegrünner vun de NATO.

In‘ Februar 1953 geev dat en verheerend Stormfloot in‘ Süüdwesten vun de Nedderlannen. 1853 Minschen keemen dorbi to Dood. De Nedderlannen weern Grünnensliddmaat vun de Benelux-Wirtschapsunion (siet 1944 plaant, an‘ 3. Februar 1958 fastleggt un an‘ 1. November 1960 in Kraft treden). 1980 folg Königin Beatrix hör Moder Königin Juliana nah, de in dat Öller vun 71 Johren afdanken dee.

21. Johrhunnert[ännern | Bornkood ännern]

Reaktschoon up de „Utgahns-Gewalt” in nedderlannsch Städer: en Straatenschild, dat to Rücksichtnahm up de Inwahner uproopen deiht (Nijmegen 2008).

De Morde an den Politiker Pim Fortuyn an’ 6. Mai 2002 un an den Speelbaas Theo van Gogh an’ 2. November 2004 hett de nedderlannsch Apenlichkeit bannig uprüttelt un hebbt to heftig Debatten över dat Sülvstverständnis vun de nedderlannsch Sellschopp führt. Nah den Mord an Theo van Gogh keem dat in den Nedderlannen ok to Brandanslääg up islamisch un christlich Inrichtungen.

Siet April 2001 is in den Nedderlannen dat Sluuten vun gliekgeschlechtlich Ehen mögelk. Dormit weern de Nedderlannen weltwiet de eerste Staat, de över den Status vun de „indragen Levenspartnerschap” to dat Schaffen vun en rechtlichen Rahmen för homosexuelle Beziehungen herut keem. Königin Beatrix hett an’ 30. April 2013 afdankt. Hör öldste Söhn Willem-Alexander wurr hör Nahfolger.

Staat[ännern | Bornkood ännern]

Politik[ännern | Bornkood ännern]

De Nedderlannen sünd ein parlamentarisch Monarkie. Dat Staatsböverhoopt is nah der Nedderlannsch Verfaaten, de König, to Tiet König Willem-Alexander. Se ernennt offiziell den Ministerpräsidenten un de Ministers, tosommen formen se de Regeeren.

Dat Parlament, de Generalstaaten (Staten-Generaal), besteiht ut twee Kamers. De eerste wurrn vun de Afordneten vun de Provinzparlamente, de tweet vun nedderlannsch Börgers nah Listen wählt. Dormit is de Tweete Kamer (Tweede Kamer) de wichtigere; se entspreekt den düütschen Bundsdag oder den Natschonalrat in Öösterriek un de Swiez. Formell hett dat Parlament nich över de Tosommensetten vun de Regeeren to bestimmen, tatsächlich aber ernennt de Königin de Minister nah Konsultatschoon vun de Fraktschonen.

De Tweete Kamer mit 150 Seet wuur toletzt in’ Juni 2010 wählt. Dor sünd 10 Perteien vertreden. De veer gröttst Parteien sünd de rechtsliberale VVD, de rechtspopulistische PVV, de christdemokraatsche CDA un de linksliberale D66. De CDA weer 2006 noch de starkste Kraft in dat Parlament wurrn un stell siet 2002 den Ministerpräsidenten, Jan Peter Balkenende. Bit man en Nahfolger nömmt hett, bleev he kommissarisch in’t Amt. Nah meest veer Maand lang Koalitschoonsverhanneln wurr an’ 2. Oktober 2010 dör en Afstimmen up den Sonnerparteidag vun de Christdemokraten de letzte Hürde bisiet sett, um en dör de PVV „duld“ Koalitschoon vun VVD un CDA to billen. De Rechtspopulist[16] Geert Wilders kreeg mit sien Partei PVV dordör en bedüüdend starkeren Infloot up de nedderlannsch Regeeren.[17] Siet den 14. Oktober 2010 is nu Mark Rutte vun de VVD de Ministerpräsident vun de Nedderlannen.

Polizei[ännern | Bornkood ännern]

Dat Land is siet 1994 in 25 Polizeiregionen (politieregio's) indeelt, de je över een Regionalkorps (regiokorps) verfügen. Dorben gifft dat en Landspolizeikorps (Korps Landelijke Politiediensten – KLPD), bi de verscheeden Stellen ansiedelt sünd as Waterschuul-, Bahn- un Autobahnpolizei, Interpol-Verbinnensbüro, berieden Polizei un en Sekerheitsdeenst för Regeerensinrichten un Botschoppen. In de Nedderlannen sünd etwa 55.000 zivil Polizeibeamte in Deenst.

De nedderlannsch Gendarmerie, de dor Koninklijke Marechaussee nömmt wurrd, mit ruch weg 6.800 Mitarbeiters hörrt organisatorisch as eegen Deelstrietkraft to de Nedderlannsch Strietkraften. Se hett Upgaven as de Düütsch Grenzschutz, dat Bewachen vun Flooghabens un den Personenschutz för de Königsfamilie.

Militär[ännern | Bornkood ännern]

De allgemeen Wehrplicht wurr 1996 up unbestimmt Tiet utsett. De Nedderlannen hebbt somit en Beropsarmee. De Striekraften umfaat all tosommen 53.130 Personen, dorvan entfallen up dat Heer 23.150, up de Luftwaffe 11.050 un up de Marine 12.130 Soldaten. Dorneben gifft dat noch de Koninklijke Marechaussee (kiek vörigen Afsatz), siet 1998 as eegenstännig Deel vun de Strietkraften. De Militärutgaven bedragen 1,6 % vun dat BIP (to’n Vergliek: Düütschland: 1,5 %, USA: 3,4 %).

Dat nedderlannsch Heer (Koninklijke Landmacht) is ok dör dat 1. Düütsch-Nedderlannsch Korps mit de Düütsch Bundswehr verbunnen.

Internatschonal Tosommenarbeit[ännern | Bornkood ännern]

Fredenspalast in Den Haag, Seet vun den Internatschonalen Gerichtshoff

De Nedderlannen sünd Liddmaat ünner annern in de folgend internatschonalen Organisatschonen:

Dat Land hett de Inführen vun den Euro in dat Johr 1999 (Verdrag vun Maastricht) as Währungseenheit vun de EU mit up den Weg brocht. Siet den 1. Januar 2002 is de Euro de offiziell Währungseenheit, de den Gulden aflööst hett.

In den Nedderlannen hebbt ünner annern folgend internatschonal Institutschonen ehrn Seet:

Provinzen un Gemeenden[ännern | Bornkood ännern]

Provinzen vun de Nedderlannen
Gemeenden in de Nedderlannen

De Nedderlannen sünd en dezentraliseert Eenheitsstaat. Ünnerhalv vun de natschonale Ebene gifft dat de Provinzen (nedderlannsch provincies). 1579 geev dat tonächst söben Provinzen. Later keemen de so nömmt Generalitätslande (nedderlannsch Generaliteitslanden) as Provinzen Nord-Brabant un Limburg dorto. Drenthe wurr ebenfalls en eegen Provinz, un de domineeren Provinz Holland wurr 1840 in Noord-Hollaand un Süüd-Hollaand updeelt. Eerst 1986 wurr Flevoland as jüngste Provinz grünnd, dormit sünd dat nu twalv.

Man deelt de Provinzen faken in veer Gruppen tosommen:

Dat wurrd doöver diskuteert, bispeelswies Rotterdam as stadsprovincie uttogledern oder de dree Noordprovinzen tosommen to leggen. Das Recht dorto hett de nedderlannsch Binnenminister. Allgemeen aber sünd disse Provinzen bannig old un traditschoonsriek, so dat dorut woll so gau nix wurrd.

De Provinzen wedderrum gleedern sück in 342 Gemeenden (gemeenten; Stand: 1. Januar 2024). De Stadt Amsterdam bispeelswies is en Gemeend mit söben Stadtbezirken, ebenso is Oude IJsselstreek en Gemeend, de en Stadt as ok mehrere Dörper un Oortschapen beinhollen deiht. En Indeelen in Kreise un kreisfree Städer gifft dat nich. De 344 Gemeenden hörrt jeweils een vun de twalv Provinzen an as ok een vun de 25 Polizeiregionen. Dorneben gifft dat noch de waterschappen, de sück mit Diekschuul un Waterwertschap befaaten. De so nömmt Plusregios (nedderlannsch: Plusregio's) sünd en Tosommenarbeitsform, de af un to en Grupp vun Gemeenden för sück wählt hett. Bispelen dorför sünd dat Stadsgewest Haaglanden, de Stadsregio Arnhem-Nijmegen un de Parkstad Limburg. 2006 geev dat acht vun disse Plusregios.

De Provinzen hebbt jeweils en Parlament (Provinciale Staten) un en Regeeren (College van Gedeputeerde Staten). Dat College besteiht ut den Beupdragten vun de Königin (Commissaris van de Koningin) un wählt Vertreders vun dat Parlament vun de Provinz. Ähnlich gifft dat in de Gemeenden en Gemeenderaad un en Gemeendvörstand (College van burgemeester en wethouders). De Gemeendvörstand besteiht ut den Börgermeester un wählt Vertreder vun den Gemeenderaad.

De Beupdragten vun den König un de Börgermeester wurrd mit königlich Besluss vun de Regierung ernannt, in’ Allgemeen up Vörslag vun de Staten oder den Gemeenderaad. Bi de Provinzen un groot Städer wurrd de politisch Machtverdeelen in dat natschonal Parlament berücksichtigt. Völ Börgermeester makt Karriere in den Börgermeesterberop, in de se nah’nanner in ünnerscheedlich Gemeenden Deenst doon (för jeweils en sössjohrig Periood, de nee makt wurrn kann). En Börgermeester is also nich wählt Vertreder vun den Gemeenderaad oder vun de lokal Bevölkerung. Siet Johren gifft dat Initiativen, etwa dör Referenden de Inwahner vun de Gemeend an de Utwahl vun den Börgermeester to bedeeligen. 2005 is en Gesettentwurf to en Direktwahl aber scheitert.

Karibisch Rebeeden[ännern | Bornkood ännern]

Siet 1986 bestunn dat Königriek vun de Nedderlannen ut de dree Länner Nedderlannen, dat Land Nedderlannsch Antillen un Aruba. Dit Eiland harr in dat Johr den Status vun en eenzeln Land kreegen. Mit den 10. Oktober 2010 kreegen den Eilannen en nee Indeelen:[18]

Städer[ännern | Bornkood ännern]

Hööftstadt un gröttste Stadt vun de Nedderlannen is Amsterdam mit 742.884 Inwahners. Regeerensseet un dartgröttste Stadt vun dat Land is Den Haag mit 473.941 Inwahners.

De folgend Tabelle enthollt de Städer un Gemeenden mit mehr as 50.000 Inwahner, nah de offiziell Schätzung vun dat Zentraalamt för Statistik vun de Nedderlannen för de Johren 1980, 1990, 2000 und 2008 (jeweils 1. Januar).[19] Upführt is ok jeweils de Provinz, to de de Gemeend hörrt. De Inwahnertallen betrecken sück up de jeweilig Gemeend in hör politisch Grenzen, ahn politisch sülvstännig Vöröörd.

(S = Schätzung)

Rang Naam S 1980 S 1990 S 2000 S 2008 Provinz
1. Amsterdam 716.919 695.162 731.288 747.584 Noordholland
2. Rotterdam 579.194 579.179 592.673 580.952 Süüdholland
3. Den Haag 456.886 441.506 441.094 475.932 Süüdholland
4. Utrecht 253.250 245.724 253.825 294.810 Utrecht
5. Eindhoven 194.451 191.467 201.728 210.456 Noordbrabant
6. Tilburg 169.941 175.880 193.116 201.931 Noordbrabant
7. Almere 6.632 71.086 142.765 183.299 Flevoland
8. Grunneng 161.322 167.872 173.139 182.954 Groningen
9. Breda 137.754 144.892 160.615 170.985 Noordbrabant
10. Nijmegen 147.614 144.748 152.200 161.226 Gelderlaand
11. Apeldoorn 138.164 147.586 153.261 155.065 Gelderlaand
12. Enschede 143.042 146.010 149.505 154.760 Overijssel
13. Haarlem 158.291 149.269 148.484 147.595 Noordholland
14. Arnem 127.846 130.220 138.154 143.495 Gelderlaand
15. Zaanstad 128.809 130.007 135.762 142.769 Noordholland
16. Amersfoort 88.097 99.403 126.143 141.202 Utrecht
17. Haarlemmermeer 77.657 95.782 111.155 140.698 Noordholland
18. ’s-Hertogenbosch 110.450 118.369 129.034 136.407 Noordbrabant
19. Zoetermeer 63.832 96.292 109.941 119.584 Süüdholland
20. Dordrecht 107.453 109.285 119.821 118.250 Süüdholland
21. Maastricht 109.285 117.008 122.070 118.022 Limborg
22. Leiden 103.046 110.423 117.191 116.957 Süüdholland
23. Zwolle 82.190 94.131 105.801 116.265 Overijssel
24. Emmen 89.763 92.807 105.972 109.196 Drenthe
25. Ede 82.829 93.377 101.700 107.722 Gelderlaand
26. Westland 83.948 91.426 94.927 99.378 Süüdholland
27. Deventer 79.947 82.388 89.149 97.377 Overijssel
28. Delft 83.939 88.739 96.095 96.058 Süüdholland
29. Sittard-Geleen 87.540 93.100 98.404 95.675 Limborg
30. Alkmaar 71.245 89.649 92.836 93.795 Noordholland
31. Leeuwarden 84.518 85.570 88.887 92.848 Freesland
32. Venlo 85.363 88.175 89.598 91.899 Limborg
33. Heerlen 71.102 94.046 95.147 89.633 Limborg
34. Helmond 58.490 68.159 80.098 86.836 Noordbrabant
35. Hilversum 92.964 84.608 82.177 83.757 Noordholland
36. Hengelo 75.216 75.993 79.751 81.051 Overijssel
37. Amstelveen 69.488 69.982 77.623 79.020 Noordholland
38. Purmerend 32.565 58.718 70.284 78.431 Nordholland
39. Roosendaal 62.814 68.687 75.157 77.339 Noordbrabant
40. Oss 54.907 59.952 65.763 76.787 Noordbrabant
41. Schiedam 74.895 69.417 75.589 75.098 Süüdholland
42. Spijkenisse 36.863 67.229 73.078 73.171 Süüdholland
43. Lelystad 38.971 57.638 63.098 73.079 Flevoland
44. Leidschendam-Voorburg ... ... 75.968 72.789 Süüdholland
45. Almelo 63.381 62.190 66.263 72.260 Overijssel
46. Alphen aan den Rijn 51.780 61.132 69.928 71.665 Süüdholland
47. Gouda 58.784 64.611 71.918 70.893 Süüdholland
48. Vlaardingen 79.531 73.852 73.535 70.728 Süüdholland
49. Hoorn 39.300 57.384 64.604 68.636 Noordholland
50. Velsen 61.202 58.520 66.553 67.563 Nordholland
51. Bergen op Zoom 56.223 59.511 65.104 65.261 Noordbrabant
52. Assen 45.036 49.650 58.445 65.190 Drenthe
53. Capelle aan den IJssel 41.834 57.574 64.251 65.113 Süüdholland
54. Veenendaal 39.210 48.343 59.875 61.761 Utrecht
55. Nieuwegein 37.134 58.774 63.118 61.072 Utrecht
56. Katwijk 52.446 56.518 59.147 61.051 Süüdholland
57. Zeist 61.532 59.469 60.020 60.345 Utrecht
58. Hardenberg 50.466 52.628 56.797 58.174 Overijssel
59. Den Helder 61.761 61.647 59.441 57.836 Nordholland
60. Doetinchem 43.225 48.122 53.650 56.241 Gelderlaand
61. Terneuzen 56.673 55.903 55.432 55.127 Zeeland
62. Smallingerland 48.472 50.229 52.437 54.962 Freesland
63. Hoogeveen 43.645 45.764 52.790 54.474 Drenthe
64. Roermond 46.554 47.532 53.771 54.398 Limborg
65. Oosterhout 43.462 48.395 52.291 53.787 Nordbrabant
66. Barneveld 36.451 42.335 47.744 51.515 Gelderland
67. Heerhugowaard 31.459 35.799 44.246 50.383 Noordholland

Born: Zentraalamt för Statistik vun de Nedderlannen

Wertschap[ännern | Bornkood ännern]

Allgemeen[ännern | Bornkood ännern]

Haben vun Rotterdam

De Nedderlannen hebbt en good funtschoneeren, ehrder liberaal Wertschapssystem. Siet den 1980er Johren hett de Regeeren hör ökonomisch Ingreep wietgahnd torüchnommen. Mit Tostimmen vun Gewerkschaften, Arbeitgevers un Staat geev dat in dat Land en Lohnmäßigung. De Arbeitslosenquote is mit 2,8 % bannig leeg.

Bi dat produzeeren Gewarf domineeren Levensmiddel (Unilever, Heineken), chemisch Industrie (AkzoNobel, DSM), Eerdöölraffinerie (Shell) un de Herstellen vun Elektrogeräten (Philips, TomTom, Océ) as ok LKW (DAF).

Lang vör sien europäisch Nahbers hett dat Land för en utwogen Staatshuushollen sörgt un is spoodriek tegen de Stagnatschoon in’ Arbeitsmarkt vörgahn.

Deenstleistung is in de Nedderlannen besünners wichtig. De groot Finanzdeenstleister (ING, Fortis, AEGON), de Welthabens Rotterdam un Amsterdam, Schiphol (Amsterdam Airport) hörrt to de fiev gröttsten Deenstleister in Europa.

De Nedderlannen is Deel vun den Europäischen Binnenmarkt. Tosommen mit 16 wiederen EU-Liddmaatstaaten (blau) bild se en Währungsunion, de Eurozone.

De hooch technologiseert Landwertschap is besünners produktiv: neben Getreide-, Gemüüs-, Früchte- un Schnittblömennanbau – de Tulpentüchten hett sogor up de Historie vun dat Land Infloot harrt – gifft dat noch de Melkveehhollen in grooten Maatstaff. Letztere leefert Kääis as wichtig Exportprodukt.

De nedderlannsch Landwertschap beschäftigt blots 2 % vun de Arbeitnehmer, drocht aber düchtig to’n Export bi. De Nedderlannen sünd nah de USA un Frankriek de weltwiet dartgröttste Exporteur vun landwertschaplich Göder.

As Mitbegrünner vun de Euro-Zone wurr in den Nedderlannen för Bankgeschäfte an’ 1. Januar 1999 de vörherig Währung de Gulden, dör den Euro ergänzt. Der Johr later, an’ 1. Januar 2002, hebbt de Euromünten un –banknoten för de Konsumenten den Gulden as Betahlmiddel ersett. Up de natschonale Rücksiet vun den Münten is ahn Utnahm Königin Beatrix afbildt.

In’ Vergliek mit den Bruttoinlandsprodukt vun de Europäisch Union utdrück in Koopkraftstandards kummt de Nedderlannen up en Index vun 126 (EU-25:100) (2005).[20]

De Nedderlannen hebbt mit Düütschland mehrere Düppelbestüerensafkommen afslooten.

Natuurressourcen[ännern | Bornkood ännern]

Dat Kurhuus an‘ Strand vun Scheveningen

De Nedderlannen verfügt över Eerdgaslager, ut de dicht bi Groningen as ok in de süüdliche Nordsee in grooten Maatstaff fördert wurrd. 1996 wurrn 75,8 Mrd. m³ (nah BP) fördert. Dormit staht de Nedderlannen in‘ Lännervergliek bi de Eerdgasförderung up Platz fiev, nah Russland (561,1 Mrd. m³), USA (546,9 Mrd. m³), Kanada (153,0 Mrd. m³) un Grootbritannien (84,6 Mrd. m³). Wiederhen gifft dan an de eemsländsch Grenz lüttgere Eerdöölreserven un gröttere Saltlagerstätten bi Delfzijl un Hengelo. Afsehn vun Törf (u. a. in dat Bourtanger Moor) verfügt de Nedderlannen över kien wiedere nennenswert Bodenschatzen.

Staatsutgaven[ännern | Bornkood ännern]

De Staatshuusholt hett 2009 Utgaven vun ümrekend 410 Mrd. US-Dollar utwiest, bi Innahmen vun ümrekend 368 Mrd. US-Dollar. Dorut ergifft sück en Huusholtsdefizit in Hööcht vun 5,3 % vun dat BIP.[21]
De Staatsverschuldung bedroog 2009 497 Mrd. US-Dollar oder 62,2 % vun dat BIP.[21]

2006 bedroog de Andeel vun de Staatsutgaven (in % vun dat BIP) folgend Berieken:

Kultur[ännern | Bornkood ännern]

Königin Beatrix an’ Koninginnedag

Fierdaag[ännern | Bornkood ännern]

In den Nedderlannen gifft dat kien eegentlichen Natschonalfierdag, dorför aber den Königinnendag. In‘ Vergliek to all anner europäisch Länner is de 1. Mai kien Fierdag un dat Enn‘ vun den Tweeten Weltkrieg wurrd an‘ 5. Mai (nich an‘ 8. Mai) begahn, wiel de düütsch Strietkraften in den Nedderlannen sünnert kapituleert hemm.

Datum Naam Düütsch Naam Anmarken
1. Januar Nieuwjaar(sdag) Neejohr
Freedag vör Ostern Goede Vrijdag Karfreedag för manch en en Free Dag
Eerst Sönndag un Mandag nah den Fröhjohrsvullmaand Pasen Ostern Ostersönndag un Ostermandaag
27. April Koningsdag Dag vun de Köning Gebortsdag vun de Köning Willem-Alexander (>=2014)
30. April Koninginnedag Dag vun de Königin Gebortsdag vun de fröhere Königin Juliana (Beatrix hör Moder) (<2014)
4. Mai Dodenherdenking Doodengedenken Gedenkdag an de Dooden vun beid Kriegen (kien free Dag)
5. Mai Bevrijdingsdag Befreeensdag Gedenken anlässlich vun dat Befreen vun de Düütsch Besatten in‘ Tweeten Weltkrieg ) kien free Dag)
39 Tage nah Ostersönndag Hemelvaartsdag Christi Himmelfohrt
49 Tage nah Ostersönndag Pinksteren Pingsten Pingstsönndag un Pingstmandag
5. Dezember Sinterklaasavond oder Pakjesavond Nikolausabend (kien free Dag), statt Wiehnachten de Dag, an de Kinner beschenkt wurrn
25. un 26. Dezember Kerstmis Wiehnachten 1. un 2. Wiehnachtsfierdag
31. Dezember Oudjaar, Oudejaarsdag oder Oud en Nieuw (Old un Nee) Silvester (kien free Dag)
Van Gogh „Sünnenblömen“

Maleree un Kunst[ännern | Bornkood ännern]

Völ weltberühmt Maler weern Nedderlanner. Een vun de bekannst fröhen Künstlers weer Hieronymus Bosch. De Blütetirt vun de Republik in dat 17. Johrhunnert, dat so nömmt Golden Tietöller broch groot Künstlers as Rembrandt van Rijn, Jan Vermeer, Frans Hals, Carel Fabritius, Gerard Dou, Paulus Potter, Jacob Izaaksoon van Ruisdael oder Jan Steen hervör. Berühmt Maler vun latere Epochen weern Vincent van Gogh un Piet Mondrian. M. C. Escher un Otto Heinrich Treumann weern bekannte Grafiker.

Rijksmuseum, Amsterdam. Een vun de renommeertesten Kunstmuseen vun de Welt

Architektur[ännern | Bornkood ännern]

Nedderlannsch Architekten hebbt wichtige Impulse för de Architektur vun dat 20. Johrhunnert geven. Hervörtoheven sünd vör allen Hendrik Petrus Berlage un de Architekten vun de De-Stijl-Grupp (Robert van ’t Hoff, Jacobus Johannes Pieter Oud, Gerrit Rietveld). Johannes Duiker weer en Vertreder vun dat Nee Bauen. De so nömmt Amsterdamer School (Michel de Klerk, Het Schip) hett en bemarkenswerten Bidrag to de expressionistisch Architektur leefert.

De weltberühmt Möhlen vun Kinderdijk

Ok nah den Tweeten Weltkrieg geev dat innovativ nedderlannsch Architekten. Aldo van Eyck un Herman Hertzberger hebbt de Architekturströömg Strukturalismus präägt. Piet Blom wurr dör sien eegenwillig Boomhüüs bekannt.

Ünner de Gegenwartsarchitekten tellt Rem Koolhaas mit sien Büro OMA to den inflootriekst Vertreder vun en tietgenössischen, up urbanistisch Erfohrungen beruhend Architekturricht (tietwies to’n Dekonstruktivismus toordnet). Nedderlannsch Architektur hett siet de 90er Johren vun dat 20. Johrhunnert un immer noch fortdüernd en erheblichen Infloot up de weltwiet Architekturentwicklung nommen.

Wetenschap un Technologie[ännern | Bornkood ännern]

Ut den Nedderlannen stammen bedüüdend Wetenschapler as Erasmus von Rotterdam, Baruch Spinoza, Christiaan Huygens un Antoni van Leeuwenhoek. René Descartes hett en grooten Deel vun sien Schaffenstiet in den Nedderlannen tobrocht. Överhoopt funnen siet de fröhe Neetiet tallriek verfolgt Wetenschapler in den Nedderlannen Asyl un Warkensmögelkeiten.

Hööfthuus vun de Technisch Universität Delft

De modern Soziologie verdankt ehrn nedderlannsch Begrünner S. Rudolf Steinmetz bedüüdend Anregungen. För de Medizin vun de fröhe Neetiet weern de Bildungsinrichten in de Stadt Leiden (insbesünner de Universitätsbibliothek Leiden) en relevant Zentrum, vun de wichtige Impulse utgingen. Hüüd gifft dat 148 Universitäten in den Nedderlannen un tallriek Hoochschoolen. In Noordwijk is de Europäische Weltruumorganisatschoon ansiedelt.

De Verwalten vun de Top-Level-Domain vun den Nedderlannen, .nl, övernimmt de Stichting Internet Domeinregistratie Nederland (SIDN) siet 1996[23] as Nahfolger vun dat Centrum Wiskunde & Informatica.

Literatur[ännern | Bornkood ännern]

In dat „Golden Tietöller“ (De Gouden Eeuw) vun de Nedderlannen is neben de Maleree ok de Literatur upbleut. As bekannst Vertreder sünd Joost van den Vondel un Pieter Corneliszoon Hooft to nennen.

Während de düütsch Besetten (1940–1945) hett Anne Frank in Amsterdam hör weltbekannt Daagbook schreven.

As de dree wichtigst Schrievers vun de tweet Hälft vun dat 20. Johrhunnert gellen Harry Mulisch („Das Attentat“, „Die Entdeckung des Himmels“, beid ok verfilmt), Willem Frederik Hermans („Die Dunkelkammer des Damokles“, ok verfilmt: Like Two Drops of Water [Europa] / The Dark Room of Damocles [USA]; „Nie mehr schlafen“) un Gerard Reve („Die Abende“, „Der vierte Mann“, beid ok verfilmt). To de in Düütschland ok wat bekannteren hörrt ok noch Cees Nooteboom, Jan Wolkers un Hella Haasse.

Musik[ännern | Bornkood ännern]

En hervörragend Strömung in de Renaissance weer de Nedderlänner School, de aber wesentlich vun Flamen, Hennegoern un Franzoosen dragen wurr.

Dat nedderlannsch Musikleven weer in den Beriek vun de klassisch Musik lang Tiet nich up dat Niveau vun anner europäisch Staaten organiseert. Eerst Enn‘ vun dat 19. Jorhunnert funn en Professionaliseeren statt un dat hebbt sück denn tallriek Orchester un Kamerensembles grünnd.

Wichtig nedderlannsch Komponisten um 1800 weern bispeelswies de gebörtig Düütsche Johann Wilhelm Wilms as ok Carolus Antonius Fodor, de sück beid an de Wiener Klassik orientiert hebbt. In‘ 19. Johrhunnert hebbt lang Tiet vun de düütsch Romantik beinfloot Strömungen dat Musikleven domineert, u. a. repräsenteert dör Richard Hol. Bernard Zweers hett as eerst versöcht en spezifisch nedderlannsch Natschonalmusik to entwickeln. Hüm sünd denn Julius Röntgen un Alphons Diepenbrock folgt, mit de de nedderlannsch Musik den Ansluss an de internatschonale Musikentwicklung funn. Wichtige Komponisten in‘ 20. Johrhunnert sünd Willem Pijper, Matthijs Vermeulen, Louis Andriessen, Otto Ketting, Ton de Leeuw, Theo Loevendie, Misha Mengelberg, Tristan Keuris un Klaas de Vries.

De woll bekanntste nedderlannsch Rockband Golden Earring harr in de 1970er Johren ehrn gröttsten Hit mit „Radar Love“. Ebenfalls weltbekannt weern in de 1970er Johren de Classic Rock Bands Ekseption um Rick van der Linden un Focus, as ok Shocking Blue mit ehr Hit „Venus“.

Internatschonal bekannt nedderlannsch Musikers sünd to’n Bispeel Herman van Veen, Robert Long, Nits, Candy Dulfer, Anouk Teeuwe, Ellen ten Damme, Tiesto oder de Gruppen Within Temptation un The Gathering (Band).

Da jährlich veranstalt North Sea Jazz Festival in Ahoy Rotterdam (vörher Den Haag) hörrt to de wichtigst Jazz-Ereignissen weltwiet.

Siet eenig Johren is nederlandstalige muziek, Musik in de Landsspraak, bannig spoodriek. Nestor vun disse Gattung is Peter Koelewijn, de all siet 50 Johr Rock 'n' Roll in sien Moderspraak singt. Later keem de Ledermaker Boudewijn de Groot up. To’n Anfang vun de 1980er Johren weer nedderlannsch Popmusik mal bannig anseggt, deren wichtigst Vertreder Doe Maar, Het Goede Doel un Frank Boeijen weern. Nah 1984 gung de Popularität vun disse Gattung stark torüch, um sück teihn Johr later weer to verhalen, ditmal aber nich blots für en poor Johr.

De berühmtest Pop/Rockbands vun de nee Ära sünd Bløf, de meest speelt Band in dat nedderlannsch Radio in de vergahn Johren, un Acda en de Munnik, en Duo, dat mit Lüttkunstprogrammen bekannt wurrn is. Noch höhgere Plattenverkoopstallen harrn Slagerkünstler as Marco Borsato, Jan Smit un Frans Bauer. Bekannt nedderlannsch Rapper sünd Ali B un Lange Frans.

Siet de 1990er Johren is en nee Musikricht in den Nedderlannen entstahn, de ok in ganz Europa un Amerika bannig anseggt ist. Hardcore Techno oder Gabber entstunn in Rotterdam, Trance wanner vun Düütschland in de Nedderlannen un hett dor sien weltwiet gröttste Popularität. Bekannt Vertreder sünd Angerfist, Neophyte oder DJ Buzz Fuzz. Siet en paar Johren sünd noch de wieder makt Musikrichten Jumpstyle, Hardstyle un Speedcore dortokommen.

Zeitungen un politische Magazine[ännern | Bornkood ännern]

Nedderlannsch Kinospeelfilmpruduktschoon[24]
Johr Antall
1975 16
1985 13
1995 18
2005 24

De bedüüdenst Traditschoonszeitungen sünd De Telegraaf, AD, de Volkskrant, NRC Handelsblad un Trouw. En historsch wichtig överregionaal Dagblatt weer Het Parool, de later to en Amsterdamer Stadtzeitung umkonzipeert wurr. 1999 keemen mit metro un Sp!ts de eersten Gratiszeitungen in den Nedderlannen herut, mittlerwiel sünd DAG un De Pers dortokommen. Disse un dat Internett hebbt den Traditschoonszeitungen to’n Deel völ Marktandeelen afnommen. Mit De Groene Amsterdammer, Elsevier, HP/De Tijd, Vrij Nederland gifft dat veer politisch Weektietschriften.

Feernsehn[ännern | Bornkood ännern]

As in völ europäisch Länner ok, ünnerscheedt man ok in den Nedderlannen de Feernsehlandschap in apenlich-rechtlich un privaat Feernsehsenner. To de apenlich-rechtlich Senner hörrn Nederland 1, Nederland 2 un Nederland 3 un för Nedderlanner in’t Utland BVN. Se wurr to’n grooten Deel över Stüern betallt, deelwies aber noch dör dat Liddmaatsystem: Oorsprünglich werrn de Rundfunksenner vun weltanschaulich orienteert Vereens richt wurrn, as dat kathoolsche oder dat Arbeiterradio.

In den Nedderlannen gifft dat söben Privatsenner, dat sünd RTL 4, RTL 5, RTL 7, RTL 8, NET 5, SBS 6, Veronica. Marktführer is in den Nedderlannen de RTL Group mit RTL 4.

De utländsch TV-Inhollen as to’n Bispeel amerikaansch Produktschonen, de en Grootdeel vun dat nedderlannsch Feernsehn utmaken, wurrd nich as in Düütschland synchroniseert, sonnern in Originalspraak utstrahlt un betitelt. Bi Kinnerprogramme draapt dat so aber nich to, de wurrd synckroniseert.

Wat antokieken is[ännern | Bornkood ännern]

Frikandel mit Frieten/Patat

Nedderlannsch Köken[ännern | Bornkood ännern]

Oorsprünglich ünnerscheedt sück de nedderlannsch Köken nicht völ vun de düütsch, in de ok Kantuffel, Suerkohl un Wursten en grooten Rull spelen (to’n Bispeel in‘ stamppot). An‘ bekanntsten sünd ‚frieten‘ oder ‚patat‘, nedderlannsch för Pommes Frites mit verscheeden Saucen, wobi de woll bekanntste Kombinatschoon ut Mayonnaise un Eerdnöötsooß (mit Ziepels) besteiht, de ‚patatje oorlog‘. Anner Spezialitäten sünd Gouda-Kaas un Hollandse Nieuwe; bi disse Matjes hannelt sück dat um junge, noch nich geschlechtsriep Herngs. Dör de Vergangenheit as Seemacht keemen aber ok kulinarisch Inflooten ut de ehmalg Kolonien in dat Land, so as to’n Bispeel de Nasibal oder Bamibal. Dorbi hannelt sück dat um Nasi- oder Bamigoreng in Frikadellenform. Över de Grenzen herut bekannt sünd ok de nedderlannsch Pudding Vla un de Braatrullen, de „Frikandel“ nömmt wurrn (in’ Gegensatz to de Utspraak vun düütsch Touristen liggt de Betoonung bi „Frikandel“ up de letzte Sülv – ähnlich as bi de düütsch Frikadelle – un nich up de tweete!).

Kaasmarkt in Gouda
Hollandse Nieuwe

Enkeld Nahwiesen[ännern | Bornkood ännern]

  1. Der Fischer Weltalmanach 2006. Zahlen, Daten, Fakten. Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfort an’ Main 2005, ISBN 3-596-72006-0; S. 334,117,126,321,325
  2. Bevölkerungsantahl vun de Nedderlannen. Stand Dezember 2023. Informatschoon: Centraal Bureau voor de Statistiek (Zentraalbüro för Statistik); nedderlannsch. Afroopen an’ 4. Februar 2024
  3. Dat Grundgesett vun dat Königriek vun de Nedderlannen bestimmt kien Amtsspraken. Bit 1992 weer ok in anner Gesetten kien Amtsspraak fastleggt. Sietdem bestimmt dat „Algemene wet bestuursrecht“ (Allgemeen Verwaltensrechtgesett) in Artikel 2:6: „Bestuursorganen en onder hun verantwoordelijkheid werkzame personen gebruiken de Nederlandse taal, tenzij bij wettelijk voorschrift anders is bepaald“ (Verwaltensorgaans un ünner hör Verantwoorten tätige Personen bruuken de nedderlannsch Spraak, es sei denn, en gesettlich Vörschrift bestimmt dat anners). Dit Gesett ordnet ok den amtlichen Gebruuk vun de freesch Spraak binnerhlv vun de Provinz Freesland an.
  4. OECD-Factbook 2008
  5. Landelijke Sinti/Roma Organisatie, dorin sünners:Sinti and Roma in the Netherlands
  6. Annemarie Cottaar, The Making of a Minority: the Case of Dutch Travellers, S. 114–132, in: Leo Lucassen/Wim Willems/Annemarie Cottaar, Gypsies and Other Intinerant Groups. A Socio-Historical Approach, New York 1998; dies., Dutch Travellers: Dwellings, Origins and Occupations, in: ok dor, Sieden 174–189
  7. As to en utlännsch Herkunftsgrupp hörrnd wurrd jede Person tellt, de sülvst oder vun de mindst een Öllerndeel nih in de Nedderlannen boren is. Born: Zentralamt für Statistik, 2007.
  8. Alle europäisch, noordamerikaansch un ozeaanich Staaten, ok Japan un Indonesien. De meest Inwahner vun indoneesch Herkunft sünd Witten oder Mischlings un hör Nahkommen. Disse Grupp wurr Enn’ vun de veertiger, Anfang vun de fievtiger Johren wegen de Unafhängigkeit vun Indonesien in de Nedderlannen „repatriiert“, ofschons völ noch nie in Europa west weern.
  9. Geloven in het publieke domein, von das Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Afroop an’ 1. Oktober 2011.
  10. Geloven in het publieke domein, vun dat Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Tabell 4.2 Siet 92, Afroop an’ 1. Oktober 2011.
  11. Geloven in het publieke domein, vun dat Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Tabell 4.4 Siet 96, Afroop an’ 1. Oktober 2011.
  12. Geloven in het publieke domein, vun dat Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid Sieden 90 un 91 – 7,132 Millionen Christlichen up Gesamtbevolkerung vun 16,3 Millionen, Afroop an’ 1. Oktober 2011.
  13. up Nedderlannsch: Tallen un Fakten vun de Kathoolsch Kark in den Nedderlannen un de Protestantsch Kark in den Nedderlannen as ok vun eenig lüttgere Karken, afroopen an’ 8. Oktober 2011
  14. a b c Centraal Bureau voor de Statistiek Statistisch jaarboek 2010 Tabelle 22.9 Siet 328, afroopen an’ 8. Oktober 2011
  15. http://vcoe.at/start.asp?ID=4364
  16. http://www.spiegel.de/politik/deutschland/0,1518,721098,00.html
  17. http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,720923,00.html
  18. Trouw: Nederlandse Antillen zijn geschiedenis, Afroopen an’ 2. Oktober 2010.
  19. City Population: Die größten Gemeinden
  20. http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=STAT/06/166&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage=en Eurostat News Release
  21. a b c d The World Factbook
  22. Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer, Frankfurt, 8. September 2009, ISBN 978-3-596-72910-4
  23. Sülvstdorstellung up sidn.nl
  24. Weltfilmproduktionsbericht (Auszug), Screen Digest, Juni 2006, S. 205–207 (ansehn an‘ 15. Juni 2007)

Literatur[ännern | Bornkood ännern]

  • F. Wielenga, I. Taute (Hrsg.): Länderbericht Niederlande. Geschichte – Wirtschaft – Gesellschaft, Bonn 2004. [1]
  • C. Meyer: Anpassung und Kontinuität. Die Außen- und Sicherheitspolitik der Niederlande von 1989 bis 1998, Münster 2007. [2]
  • G. Moldenhauer, J. Vis (Hrsg.): Die Niederlande und Deutschland. Einander kennen und verstehen, Mönster u. a. 2001.
  • Horst Lademacher: Die Niederlande. Politische Kultur zwischen Individualität und Anpassung, Frankfort an' Main/Berlin 1993.
  • Dik Linthout: Frau Antje und Herr Mustermann. Niederlande für Deutsche, Ch. Links, Berlin 2002, ISBN 3-86153-268-9.
  • Michael North 2008: Geschichte der Niederlande. München, C. H. Beck Verlag. ISBN 978-3-406-41878-5.
  • Christoph Driessen: Geschichte der Niederlande. Regensborg 2009, Verlag Friedrich Pustet. ISBN 978-3-7917-2173-6.

Weblenken[ännern | Bornkood ännern]

Niederlande. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.