Holozän

System Periood	Serie Epoch	Stoop Öller	≈ Öller (Mya)
Quartär	Holozän	Holozän	Hüüt–0,011784
	Pleistozän	Jungpleistozän	0,011784–0,126
		Middelpleistozän	0,126–0,781
		Ooltpleistozän	0,781–1,806
		Gelasium	1,806–2,588
deeper	deeper	deeper	öller

Dat Holozän is de jüngste geologische Epoch in de Eerdhistorie. Anfungen hett dat Holozän vör ungefähr 11.700 Johren, as dat Klima an’n End vun’t Pleistozän wedder warmer worrn is. Beid Epochen weren fröher as Quartär tohopen faat, man de Beteken Quartär weer twüschendör vun de International Union for Quarternary Research (INQUA) afschafft worrn. In de Twüschentiet is dat Quartär wedder in de Tietskala inarbeit woorn un is nu de jüngste Subperiood, de mit dat Holozän anfangt, un to dat Neogen tellt. In de engelschen Fachspraak warrt mitünner ok blots „present“ („Nutiet“) dorto seggt.

Afgrenzen

In de Paläoklimatologie warrt dat Holozän ok as Neo-Warmtiet oder flandrische Warmtiet betekent. In de weltwiete Stratigrafie, de op de Suerstoff-Isotopenkurv baseert, is dat Holozän de 1. Stoop. Dör dat Tellen vun de Schichten in Bohrkarns vun’t grönlännsche Ies un johrestietlich schichte Seesedimenten (t. B. de Maare in de Eifel) kunn en Öller vun ruchweg 11.784 Johren bestimmt warrn (mit en Nauigkeit vun 69 Johren betogen op dat Johr 2000). De Beteken Holozän as egene geologische Epoch warrt to Tiet vun de Internatschonale Stratigrafische Kommischoon (ICS) diskuteert, wiel dat in’n Vergliek to annere Epochen en bannig korten Tietafsnitt dorstellt, de an sik blots de letzte vun en Reeg vun Warmtieten (Interglazialen) binnen dat Iestietöller dortsellt, dat wi to Tiet hebbt.

Eenige Schrievers laat op dat Holozän as Epoch vun de Nutiet dat Anthropozän folgen, wieldat de Verännern vun de Eer an de Bavenflach düchtig dör dat Inwirken vun’n Minschen (vun’n greekschen Woortstamm anthrop) beinflusst warrt.

Begreep

De Naam Holozän kummt ut dat Greeksche un bedüüdt na’n Sinn „dat ganz Ne’e“ (ὅλος „kumplett“ un καινός „nee“). De Begreep weer 1867/1869 dör den franzööschen Zoologen Paul Gervais präägt.

En annere, vundaag nich mehr bruukte Beteken is dat Alluvium. Dat bedüüdt so veel as „dat Answemmte“ (vun’t lat. alluvio „Answemmen“). Disse Utdruck geiht op den britschen Geologen William Buckland torüch, de 1823 ünnerscheedt hett in (vör)sintflootlich (Diluvium – Pleistozän) un (na)sintflootlich Tietöller.

Indelen

Anmarken: De Johre baseert op Johresschichten in Seesedimenten in Noord-Middel-Europa un gellt nipp un nau blots för de Klimastopen. De Grenzen vun de mit * markeerten Beteken sünd nich seker. Bi de Kulturstopen speelt de regional ünnerscheedlichen Entwicklungen en Rull, op de Acht geven warrn mutt.

Verloop

Ooltholozän

10. - 6. Johrdusend v. Chr.

Geobotaansch Ünnerindelen: Präboreal – Boreal

Nadem de Wießel-Iestiet ruchweg 16.000 v. Chr. ehrn Deeppunkt dörlopen harr, hett sik dat Eerdklima phasenwies wedder opwarmt. In’n Vergliek to fröhere Warmtieten (Eem-Warmtiet) hett disse Övergang aver ungewöhnlich lang duert, un na de Alleröödtiet, in de de Temperatur al meist so hooch weern as in de Warmtiet, füll se vun 10.700 bit 9.500 v. Chr. noch mol in en Kolttostand torüch, wat de so nöömte Jüngere Tundrentiet weer. Op de Tundrentiet folg dat Präboreal, wat as de eerste Afsnitt vun’t Holozän ansehn warrt.

Dat Holozän fangt na Överinkunft mit dat Torüchwieken vun’n Iesrand ut Middelsweden (9610 v. Chr. na hüütige Geochronologie) un dat Apengahn vun de so nöömten Billinger Poort, dör de dat Water vun de to’n Iessee opstaute Oostsee in’n Ozean aflopen kunn. De Waterspegel vun’n Baltischen Iesstausee is dorophen üm 26 m op Seespegel rünner gahn. Över de Billinger Poort keem mit Yoldia (Portlandia arctica) gliektietig arktische Fauna in dat Oostsee-Becken (Yoldia-See).

De Klimaännern hett an veele Steeden ok för Ännern inIdit Deertenriek sorgt. In veele Rebeden vun de Welt sünd de groten Söögdeerten ut de Iestiet verswunnen. Disse Vörgang, de in en bannig engen Tietruum vun blots 3.000 – vor 13.000 bit 10.000 tropischen Johren (ungefähr so veel as 13.500 bit 11.500 Radiocarbonjohren) – passeert is, warrt ok as dat Holozän-Massenstarven betekent. Welk Andeel de Minsch btw. sien Inwirken op dat Ökosystem an dit batze Massenstarven hatt hett, is bit vundaag in de Forschen düchtig ümstreden. Ne’e Radiocarbon-Daten wiest, dat sünnere Söögdeertoorden as t. B. Bison (Bison priscus, de sik to’n Bison bison wieterentwickelt hett), Wapiti (Cervus canadensis) un, to’n kütten Deel, Elk (Alces alces) vör un wiel de minschliche Koloniseeren in jemehrn Bestand tonahmen hebbt, ofschoonst se vun de Minschen mit Spood jaagt worrn sünd. Annere Oorden dorgegen, as Peerd (Equus ferus) un Mammut (Mammuthus primigenius), sünd regional utstarven, liekers de noordamerikaanschen Peerd nich vun’n Minschen jaagt worrn sünd, un de Bestand weer al torüchlöpig, noch bevör de Minsch recht togangkamen is.

Disse Saken laat sluten, dat de düchtigen Änenrn in de Fauna vun’t Holozän nich so dull vun’n Minschen un sien Inwirken utlöst worrn is, man veelmehr de Folg vun den düchtigen ökologischen Wannel weer, de op dat ännerte Klima torüch geiht. An’n Övergang vun’t Pleistozän to’n Holozän sünd de Sommers langsom warmer un fuchtiger worrn. Dordör hett sik de in’n Waterhuushalt begrenzte Steppenvegetatschoon lütt bi lütt, aver düchtig wannelt: Toeerst hett sik dat Weidland utbreedt, later hett sik en Tundra ut Hoochstauden, Büsch un Woolden billt, de sik jümmer mehr ut för Herbivoren (Plantenfreters) nich to eten oder sogor giftige Planten, as t. B. de Dwargbark (Betula), tohopensetten deen un dormit ok Influss nahmen hebbt op dat Verbreden un Entwickeln vun de Deerten. Alltosamen hebbt sik de Ümstännen för de bedrapen Söögdeerten so dull ännert, dat en gau Anpassen nödig weer. Wohrschienlich güng dat nich bi elk Deertenoort so eenfach, wat denn to de beobachten ökologische Ümstruktureeren föhrt hett.

Un so füng ok de Minsch an, sien Nehren an den Wannel antopassen, toeerst in Levante, later denn in China, Middelamerika un annere Delen vun de Welt. De Jägers un Sammlers füngen an, Koorn un annere Planten antoboen, un Zegen, Schaap un annere Deerten to hollen. Disse „Neolithische Revolutschoon“ hett sik na un na bit na Europa utwiet.

Tohopen mit dat Opwarmen füngen de Iesmassen an wegtosmölten. Nadem an’n End vun’t Iestietöller al dat Inlandies in’t noorddüütsch-poolsche Deepland un de süüdlich Oostsee afdaut sünd, hett sik dat Ies in Skandinavien üm ruchweg 6.800 v. Chr. deelt, bit dat an’n End vun’t Ooltholozän opletzt ganz verswunnen weer. Nadem disse Oplast vun de Eerdkrust rünner nahmen weer, füng se siet ungefähr 7.700 v. Chr. an sik bit hüüt 200m to börden. Ok vundaag stiggt Skandinavien noch üm un bi 1 cm in’t Johr op.

Middelholozän

6. - 3. Johrdusend v. Chr.

Geobotaansch Ünnerindelen: Atlantikum

Dat Water vun de afdauenden Gletschers hett sik deelwies in Lunken ansammelt un op de Oort tallrieke grote Seen entstahn laten, so as den Ladogasee in Noordeuropa oder den Agassizsee in Noordamerika. Ok de Oostsee (Ancylussee) un dat Swarte See (Euxinossee) weern toeerst Iesstauseen. En annern Deel vun’t Water is in de Ozeanen aflopen, wat to’n Anstiegen vun’n Seespegel vun mehr as 120 m (in’n Vergliek to de Iestiet) föhrt hett. De Naklapp dorvun weer en Överfloten vun wiete Rebeden an de Küsten, wat sik in phasen na un na vulltogen hett, bit sik opletzt de hüütigen Küstenlienen utbillt hebbt (Flandrisch Transgression, Dünkirchener Transgression). To’n annern weern eenige Iesstauseen vun’t Seewater överspölt un hebbt sik sülvst to Nevenarmen vun de See entwickelt, t. B. de Hudson Bay (twüschen 6.000 un 5.500 v. Chr.) Üm 5.000 v. Chr. rüm (villicht ok fröher) sünd de däänschen nu de britschen Eilannen vunvt europääsche Fastland afsplitt worrn, wat dör en lange Reeg vun dulle Stormfloten tostanenn kamen is. In den Tosamenhang is ok de Oostsee to en Nevensee vun’n Atlantik worrn. Dat Överfloten vun’t Swarte Meer üm un bi 6.700 v. Chr. mutt liek dramaatsch aflopen wesen un hett möglicherwies bidragen to’t Entstahn vun de Sintfloot-Legennen bi de vörderasiaatschen Minschheiten (Utnapischtim, Noach, Deukalion).

De Tundrenplanten güng dör dat warmer warrnde Klima mehr un mehr torüch un möök in Middeleuropa Ruum för de tonehmend Wooldrebeden, toeerst dör Barken un Föhren, later ok dör Eken, Böken, Ellern un annere. De Tundra hett sik dorna den wieter na Noorden utbreedt in de Rebeden, de vörher polare Küllwösten weern.

De Tiet vun’t 6. bit to’n 2. Johrdusend v.Chr. stellt dat Optimum vun’t Holozän dor un warrt dorüm ok as Altithermum betekent. Dit Hööftoptimum weer aver vun en goot annerthalf Johrdusenden anduernden Küllperiood (4100 bit 2500 v. Chr.) ünnerbroken. Man ünnerscheedt dorüm faken twüschen Hööftoptimum 1 (5500 bit 4100 v. Chr.) un Hööftoptimum 2 (2500 bit 1800 v. Chr.) Wiel dat Optimum leeg de dörsnittliche Temperatur vun’t Johr üm ruchweg 2 bit 3 °C höger as vundaag. Dormit leeg to de Tiet ok de Boomgrenz in de Alpen üm 200 bit 300 m höger. In Sibirien un Noordamerika leeg de Boomgrenz bit to 300 km wieter na Noorden as hüüt.

De Ünnerscheed vun’t Altithermum in’n Vergliek to de hüütige Tiet weer en düdlich fuchtiger’t Klima in de Wöstenrebeden. Anteken düüdt dorop, dat dat in de Sahara dat hele Johr över Strööm geev, jüst so ok in annere Wösten. De Tschadsee harr to de Tiet ungefähr de Flach vun’t Kaspische Meer. Tallriek Felsteken ut de Sahara wiest en Reeg vun Grootdeertoorden as Giraffen, Elefanten, Neeshörner un sogor Stroompeerd. To de Tiet künnen de Minschen noch in de Rebeden wahnen un Veehtüüch hollen. Ok in de Thar (Pakistan) weer dat möglich, woneem de indische Sommermonsun starker weer as vundaag.

Wiel de Tiet vun’t Klimapessimums vun 4100 bit 2500 v. Chr. weern de Temperaturen düüdlich sieter as in’t Hööftoptimum 1. To de Tiet keem dat to en gau Torüchtehn vun de Savannenvegetatschoon. 3200 bit 3000 v. Chr. is dat Klima in de Wööstrebeden düdlich dröger worrn un de Dsertifikatschoon vun de Sahara hett anfungen. De Inwahners vunde Sahara un annere Wööstrebeden müssen ut jemehr Wahnrüüm weggahn un hebbt sik in de Stroomdalen vun Nil, Niger, Huang-Ho un Indus sammelt, un jüst so ok in Mesopotamien an’n Euphrat un an’n Tigris.

Jungholozän

3. Johrdusend v. Chr. - hüüt

Geobotaansch Ünnerindelen: Subboreal – Subatlantikum

Gegen End vun’t 3. Johrdusend v. Chr. geev dat en weltwiet Dröögperiood, de en poor Johrhunnerten anduert hett. Dör dat Utblieven vun’t Nilhoochwater is in Ägypten dat Oole Riek tosamenbroken un de Eerste Twüschentiet. De vun de Dröög ut jemehr Heimat verdrevenen Amurriter sünd in Mesopotamien inwannert un hebbt dor dat Akkadisch Riek tonicht maakt. In’t Indusdaal hett sik de Wööst Thar billt, wieldat de Monsun üm bit to 70 % weniger worrn is, wat ok to’n Ünnergang vun de Harappa-Kultur.

Üm un bi 1200 v. Chr. sett denn en utprägte Küllepoch in, dat so nöömte Klimapessimum vun de Bronzetiet. De Temperatur weer in’t Johresmiddel üm 1-2 °C köler as vundaag, womit disse Periood de küllste weer siet End vun de Wießel-Iestiet weer. Se hett bit Mitt vun’t 1. Johrdusend v. Chr. anduert un güng denn in en wieter’t Klimaoptimum över, dat so nöömte Optimum vun de Römertiet. De Temperatur leeg invt Johresmiddel um ruchweg 1-1,5 °C höger as vundaag. In disse Tiet hett de kathargische Föhrer Hannibal mit Elefanten de Alpen passeert (217 v. Chr.) un de Römers künnen op de britschen Eilannen Wien anboen.

In’n Ansluss weer dat Klima wedder köler. De Epoch vun’t Völkerwannen fangt mit dat Vördringen vun de Hunnen an, utlöst dör en Dröögperiood in jemehr middelasiatschen Heimat. In Noord- un Noordwesteuropa geev dat to de Tiet grote Problemen in de Versorgen mit Nehrmiddel, wie de Oornt utfallen weer. En Dröögperiood in Middelasien in’t 4. Johrhunnert bringt opletzt den Hannel op de Siedenstraat to’n Stillstand.

„Lütte Iestiet“: Tofroren Kanals in Holland 1608.

In’t 8. un 9. Johrhunnert weer dat wedder warmer un dat so nöömte Middelöllerliche Klimaoptimum sett in. Üm dat Johr 1000 legen de Temperaturen ungefähr 1 °C höger as vundaag. De Wikinger hebbt mit dat Besiedeln vun Iesland un Gröönland anfungen un gliektietig hett dat in Europa en Reeg vun katastrophale Stormfloten geven, t. B. üm 1099 un 1212 in England un de hüütige Nedderlannen. 1362 keem dat to’t Afsplitten vun de frees’schen Eilannen vun’t Noorddüütsche Fastland, ok wedder dör en Stormfloot.

Mitt vun’t 14. Johrhunnert sett denn de „Klimawennen“ in, de sünners twüschen 1550 un 1850 ehrn Hööchpunkt funnen hett. Dit Neetietliche Klimapessimum warrt normalerwies „Lütte Iestiet“ nöömt. In de nattkolen Sommers is dat Koorn nich mehr richtig riep worrn un dat geev faken slechte Oornen verbunnen mit Hungersnööt. Gliektietig keem dat to dulle Süken (as de Pest) un Kriegen (t. B. Dörtigjohrig Krieg), welke de Inwahners tosätzlich belast hebbt. To de Tiet sünd jümmer mehr Lüüd in de „Ne’e Welt“ utneiht, wat ok to’n Deel op den Klimawannel torüch geiht, man en so bannigen Influss op de Levenwies as in de Antike un de Vörtiet hett dat Klima nich wedder hatt.

Ungefähr af 1850, laatstens af 1900 hett en nee’t Klimaoptimum anfungen. Siet dem hett en weltwiet Opwarmen un Afsmölten vun de Gletschers insett, wobi en Grootdeel vun de Klimaforschers glöövt, dat disse vun de Minschen utlöst is. De Meteoroloog Paul J. Crutzen hett för disse iet den Begreep „Anthropozän“ inföhrt. Ümstreden is, wanneer op dat hüütige Interglazial de neegste Iestiet folgt un wat överhööft een kummt. Eenige Forschers meent, dat de Drievhuuseffekt den siet hunnertdusende Johren jümmer wedderkamende Zyklus vun Ies- un Warmtieten stören deit un dorüm en ne’e Iestiet verhinnert.

Kiek ok

• Eerdhistorie
• Klimahistorie
• Geoloogsch Tietskala

Literatur

• Anson Mackay (Hrsg.): Global change in the holocene, London 2005. ISBN 0-340-81214-1
• Neil Roberts: The Holocene. An environmental history, Oxford ²1998. ISBN 0-631-18638-7
• Christian D. Schönwiese: Klimatologie, Stuttgart ²2003, 292-304. ISBN 3-8252-1793-0
• Thomas Terberger: Hunters in a changing world, Rahden (Westf.) 2004. ISBN 3-89646-435-3

Weblenken

• Klimahistorie, TU Berlin (hoochdüütsch)