Angelsassische Sprake

Angelsassisch, Ooldengelsch
Snackt in	England, Süüdschottland
Sprecher	Is keen lebennige Spraak mehr
Klassifikatschoon	Indoeuropääsche Spraken Germaansche Spraken Westgermaansche Spraken Noordseegermaansche Spraken Angelsassisch
Offitschell Status
Amtsspraak in	keen Amtsspraak
Spraakkoods
ISO 639-3	ang

De angelsassische oder ooldengelsche Spraak (up Angelsassisch Englisc) is en Vörform vun de Engelsche Spraak. Angelsassisch is upkamen, as de Angeln, de Sassen un de Jüten sik vun um un bi 450 af an in England ansiedelt hefft. Bit in de Midden vun dat 12. Johrhunnert hen is Angelsassisch snackt un ok schreven wurrn. Lüüd, de hüdigendags modern Engelsch snacken doot, könnt düsse Spraak blots verstahn, wenn se dat richtig lehrn doot. Dat hannelt sik dor um en Westgermaansche Spraak bi, de eng verwandt is mit de Ooldfreesche Spraak un de Nedderdüütsche Spraak. As een vun de Germaansche Spraken höört se to de Familie vun de Indoeuropääschen Spraken.

Allgemeen

De angelsassischen Runen, dat Fuþorc.

De angelsassische Sprake hett sik vun dat 5. Johrhunnert af an afspleten vun dat Westgermaansch up’n Kontinent. Vun dat 8. Johrhunnert af an gifft dat Schriften, de wi hüdigendags noch hefft. Um dat Johr 1000 rüm gifft dat en Standardspraak (Laat Westsassisch vun de „School vun Winchester“). Vun de Keltschen Spraken, de vördem up dat Eiland snackt wurrn sünd, hett Ooldengelsch bloß wenig Lehnwöör övernahmen. Hen un wenn warrt avers seggt, düsse Spraken harrn bi de Syntax vun dat latere Angelsassisch Sporen achterlaten.

Vunwegen dat de Dänen un Norwegers vun dat 8. Johrhunnert af an up de Insel inwannert sünd, sünd ok allerhand Elementen vun de Ooldnoordsche Sprake in dat Angelsassisch upnahmen wurrn. Dat weer bi dat Ooldsassische ja nich so. Man eerst in de middelengelschen Texten sünd düsse skandinaavschen Elementen fökener to finnen, dormank en paar Hunnert Wöör un so wichtige Begrepen, as sky, leg un dat modern Pronomen they. Veel mehr, as in dat Ooldsassische sünd ok Elementen vun de Latiensche Sprake upnahmen wurrn, besunners wenn dat üm Gloven un Religion güng.

As de franzööschen Normannen 1066 de Slacht bi Hastings wunnen harrn un dat ganze Land innehmen döen, dor hett de Franzöösche Sprake so stark up dat Angelsassische inwarkt, dat een vun dor af an vun de Middelengelsche Sprake snacken deit.

To de Tied vun dat Angelsassische geev dat en Dialektkontinuum mit de Westegermaanschen Spraken up dat Fastland. De Lüde, de up dat Fastland un up de Inseln de verscheden Dialekten snacken döen, de konnen sik verstahn. Man vunwegen den Afstand un vunwegen den Infloot vun de Normannen hefft sik de Spraken up de beiden Sieten vun den Engelschen Kanal ut’neen beweegt. Hüdigendags gifft dat keen Dialektkontinuum mehr.

De veer wichtigsten Dialekten vun de Angelsassische Sprake weern: Northumbersch, Merzisch (Süüdhumbrisch), kentisch un Westsassisch. Jedeen vun düsse Dialekten hett toeerst to en egen unafhängig Königriek up de Insel tohöört. In dat 9. Johrhunnert hefft de Wikingers avers Northumbria un den gröttsten Deel vun Mercia innahmen. De annern Delen vun Mercia un dat ganze Königriek Kent sünd to dat Königriek Wessex tokamen.

As verscheden angelsassiche Königrieke 878 tohopenfaat wurrn sünd dör Alfred den Groten, dor sünd de ünnerscheedlichen regionalen Dialekten minner wichtig wurrn un de Dialekt vun Wessex is to de Sprake vun de Verwalten wurrn. Ut düssen Grunne sünd de Schriften,de dat hüdigendags noch gifft, to’n groten Deel in Westsassisch överlevert.

Ooldengelsche Literatur

Eerste Siet vun de Beowulf-Handschrift

Dat Beowulf- Epos is üm dat Johr 1000 rüm dalschreven wurrn. Man dat warrt annahmen, dat dat öller is. Dor hannelt sik dat üm en germaansch Heldenepos bi. Upschreven is dat in Staffriemels. Dat is en vun de meist bekannten Stücken vun de angelsassische Dichtung. Ok de Gedichten vun Cynewulf sünd up Angelsassisch upschreven. Se staht unner den Indruck vun de christliche Religion.

Annere Borns vun de angelsassische Literatursprake sünd de Caedmon-Handschrift (dor geiht dat üm religiöse Gedichten bi), dat Exeter-Book mit religiöse un weltliche Gedichten, de Codex Vercellensis mit Predigten un lüttjere Gedichten un verscheden Rechtstexten vun dat 7. Johrhunnert af an un Urkunnen vun dat 8. Johrhunnert af an.

Phonetik un Phonologie

Hööftartikel: Angelsassiche Phonetik

Vokalen

Monophthongen	Kort		Lang
	Vörn	Achtern	Achtern	Vörn
Slaten	[i  y]	[u]	[iː  yː]	[uː]
Midden	[e  (ø)]	[o]	[eː  (øː)]	[oː]
Open	[æ]	[ɑ]	[æː]	[ɑː]

De Vokale [/ø(ː)/] gifft dat in en Reeg vun ooldengelsche Dialekten. Man nich in den laten westsassischen Dialekt, de an’n Besten bekannt is.

Tweeklangen	Kort	Lang
Eerst Element is slaten	[iy]	[iːy]
Beide Elementen sünd middel	[eo]	[eːo]
Beide Elementen sünd open	[æɑ]	[æːɑ]

Konsonanten

	Bilabial	Labiodental	Dental	Alveolar	Postalveolar	Palatal	Velar	Glottal
Plosiven	[p  b]			[t  d]			[k  g]
Affrikaten					[tʃ  (dʒ)]
Nasalen	[m]			[n]			[(ŋ)]
Frikativen		[f  (v)]	[θ  (ð)]	[s  (z)]	[ʃ]	[(ç)]	[(x)  (ɣ)]	[h]
Approximanten				[r]		[j]	[w]
Lateralen				[l]

De Luden in Klammern sünd Allophonen:

• [[dʒ]] is en Allophon vun [/j/], kümmt na [/n/] un bi Geminatschoonon vör.
• [[ŋ]] is en Allophon vun [/n/], kümmt vör [/k/] un [/g/] vör.
• [[v, ð, z]] sünd Allophonen vun [/f, θ, s/], kaamt twuschen Vokalen un/oder stimmhafte Konsonanten vör.
• [[ç, x]] sünd Allophonen vun [/h/], kaamt an’n Enne vun de Sülven vör, [[ç]] na Vörtungenvokal un [[x]] na Achtertungenvokal.
• [[ɣ]] is en Allophon vun [/g/], kümmt twüschen Vokalen un/oder stimmhaften Konsonanten vör.

Schrievwiese

Angelsassisch is toeerst in Runenschrift schreven wurrn (Futhark). As de Angelsassen Christen wurrn weern, hefft se avers dat Latiensche Alphabet övernahmen. Dor sünd denn noch enkelte Teken tokamen. De Bookstave Yogh is ut de ierische Sprake övernahmen wurrn; de Bookstave Eth is en afwannelt latiensch d un de Runen-Teken Thorn un Wynn kaamt ut dat „Futhork“. Al Luden, de achtern upschreven sünd, bruukt Ipa-Teken.

Dat Alphabet

• a: [/ɑ/] (Schrievvarianten as land/lond "Land" maakt wohrschienlich, dat dat hen un wenn en „rund“ Allophon [[ɒ]] vör [[n]] geven hett)
• ā: [/ɑː/]
• æ: [/æ/]
• ǣ: [/æː/]
• b: [/b/]
• c (man nich in de Digraphen sc un cg): kann angahn [/tʃ/] oder [/k/]. De Utsprake as [/tʃ/] warrt hüdigendags tomeist düüdlich maakt dör dat Diakritsche Teken: tomeist ċ, hen un wennl č oder ç. Vör en Konsonanten warrt de Bookstave jummers [/k/] utspraken; an’n Woortenne na i jummers as [/tʃ/].
• cg: [[ddʒ]]; hen un wenn ok för [/gg/]
• d: [/d/]
• e: [/e/]
• ē: [/eː/]
• ea: [/æɑ/]; na ċ un ġ af un to [/æ/] oder [/ɑ/]
• ēa: [/æːɑ/]; na ċ un ġ towielen [/æː/]
• eo: [/eo/]; na ċ un ġ towielen [/o/] oder [/u/]
• ēo: [/eːo/]
• f: [/f/] un sien Allophon [[v]]
• g: [/g/] un sien Allophon [[ɣ]]; [/j/] un sien Allophon [[dʒ]] (na n). De Utsprake as [/j/] oder [[dʒ]] warrt hüdigendags faken as ġ schreven. Vör en Konsonanten warrt dat jummers as [[g]] (Woortanfang) oder [[ɣ]] (na en Vokal) utspraken. An’t Woortenne na i is dat jummers [/j/].
• h: [/h/] un siene Allophonen [[ç, x]]. In de Kombinatschonen hl, hr, hn und hw weer de tweete Konsonant jummers stimmlos.
• i: [/i/]
• ī: [/iː/]
• ie: [/iy/]; na ċ un ġ hen un wenn [/e/]
• īe: [/iːy/]; na ċ un ġ towielen [/eː/]
• k: [/k/] (roor bruukt)
• l: [/l/]
• m: [/m/]
• n: [/n/] un sien Allophon [[ŋ]]
• o: [/o/]
• ō: [/oː/]
• oe: [/ø/] (bloß in en paar Dialekten)
• ōe: [/øː/] (bloß in en paar Dialekten)
• p: [/p/]
• q: [/k/] – Wenn en u bruukt wurrn is, wat vör den Konsonanten [/w/] stahn dö, man roor.
• r: [/r/].
• s: [/s/] un sien Allophon [[z]]
• sc: [/ʃ/] oder hen un wenn[/sk/]
• t: [/t/]
• ð/þ: [/θ/] un sien Allophon [[ð]]. Beide Teken konnen mehr oder minner uttuuscht weern.
• u: [/u/]
• ū: [/uː/]
• ƿ (Wynn): [/w/], in de moderne Schrievwiese steiht dor w ersetzt, dormit dat nich mit p dör’nanner smeten warrt.
• x: [/ks/] (man en Reeg vun Autoren [[xs ~ çs]])
• y: [/y/]
• ȳ: [/yː/]
• z: [/ts/]. Raar bruukt. Normolerwiese is ts bruukt wurrn, so in bezt vs betst "dat Beste", utspraken [/betst/].

Dubbelkonsonanten weert lang utspraken, de langen Frikativen ðð/þþ, ff un ss sünd jummers stimmlos.

Textproov

Dat Use Vader up Ooldenglisch (westsassisch):

Fæder ure þu þe eart on heofonum si þin nama gehalgod tobecume þin rice gewurþe þin willa on eorðan swa swa on heofonum urne gedæghwamlican hlaf syle us to dæg and forgyf us ure gyltas swa swa we forgyfað urum gyltendum and ne gelæd þu us on costnunge ac alys us of yfele. Soþlice.

Use Vader, de du büst in’n Heven sie dien Name hilligt kaam dien Riek passeer dien Will up Eer as in’n Himmel Us däglich Broot giff us vundage Und vergiff us use Schuld as ok wi vergeevt, de an us schullig sünd Un nich laat us versöcht weern Man maak us free vun dat Övel. Amen.

Literatur

För’n Anfang

• Mitchell, Bruce und Robinson, Fred: A Guide to Old English. Seventh Edition. Oxford: Blackwell Publishing, 2006. ISBN 1-4051-4690-7
• Obst, Wolfgang und Schleburg, Florian: Lehrbuch des Altenglischen. Heidelberg: Universitätsverlag Winter, 2004. ISBN 3-8253-1594-0

Grammatiken

• Brunner, Karl: Altenglische Grammatik. Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 1965
• Campbell, Alistair: Old English Grammar. Oxford: Oxford University Press, 1959. ISBN 0-19-811943-7

Wöörböker

• Bosworth, Joseph und Toller, Thomas Northcote (Rutg.): An Anglo-Saxon Dictionary. Based on the manuscript collections of the late Joseph Bosworth. Oxford: Oxford University Press, 1954 (Reprint). 2 Bännen, dorvon is de tweete en Supplement to’n eersten.
• Hall, Clark J. R.: A Concise Anglo-Saxon Dictionary. With a Supplement by Herbert D. Meritt. Cambridge: Cambridge Universitiy Press, 1960, 4th Edition.

Literatur

• Heaney, Seamus (Übers.): Beowulf. Faber & Faber, London 1999, 2000; Norten, New York 2002. ISBN 0-393-97580-0
• Tolkien, John R. R.: Beowulf, the monsters and the critics. Sir Israel Gollancz memorial lecture 1936. Oxford Univ. Press, London 1936, Oxford 1971, Arden Libr, Darby 1978 (Nadruck vun de 1936er Utgave).

Weblenken

• De engelsche Sprake - mit Lenken to Ooltengelsch- Informatschoon
• Gerhard Köbler, Ooldengelsch Wöörbook

Kiek ok bi

• Ingväoonsche Spraken
• Ooldfreesche Sprake
• Ooldsassische Sprake