Ooldfreesch
| Ooldfreesch | ||
|---|---|---|
|
Snackt in |
Düütschland, Nedderlannen | |
| Sprecher | Is keen lebennige Sprake mehr | |
| Klassifikatschoon | ||
| Offitschell Status | ||
| Amtsspraak in | keen Amtsspraak | |
| Spraakkoods | ||
| ISO 639-3 |
ofs | |
Ooldfreesch is de gemeen Wuddel vun de dree hüdige Freesche Spraken. To lesen steiht se in Rechtsböker un Urkunnen ut dat 13. bit 16. Johrhunnert. Overbleven bünd Tügnissen van dat Ooltfreesch ut de Gegend twuschen Werser un Iesselmeer (Südersee), man snackt wurren Offkamsels daarvan seker ok in Noordfreesland un vlicht ok westelk un süüdwestelk van de Zuiderzee.
Ooltfreesch is to desülbige Tiet snackt wurrn, as Middelengelsch, Middelnedderdüütsch un Middelhoochdüütsch. Man vunwegen siene öllerhaftige Struktur kann dat ehrder vergleken weern mit Ooldengelsch, Ooldsassisch un Ooldhoochdüütsch.
Ooldfreesch un annere westgermaansche Spraken
[ännern | Bornkood ännern]Achteran warrt en Reeg vun ooldfreesche Wöör vergleken mit desülvigen Wöör in annere Westgermaansche Spraken.[1]
| Ooldfreesch | Ooldengelsch | Ooldsassisch | Ooldhoochdüütsch | |
| „Fatt“ | fet | fæt | fat | faz |
| „Mann“ | mon | mon | mon, man | man |
| „Monat“ | monath | monað | monath, manuth | manod |
| „Raat“ | red | ræd | red, rad | rat |
| „anner“ | othar | oðer | oðar | andar |
| „fiev“ | fif | fif | fif | fimf |
| „us“ | us | us | us | uns |
| „kund“ | kuth | cuð | kuð | kund |
| „Kark“ | tziurke | ćiriće | kirika | kirihha |
| leggen | ledza | lećġan | leggian | legen |
| „Ross“ | hors | hors | hors, hros | hros |
Ooldfreesch un Ooldengelsch
[ännern | Bornkood ännern]De Luden in dat Oostfreesche sünd bi en Reeg vun Schreden tohopengahn mit dat Ooldengelsche. Ooldsassisch steiht dor gegenöver in’e Midden twuschen Hoochdüütsch un Ooldfreesch/Ooldengelsch. [1]
Ooldfreesch un Ooldnoordsch
[ännern | Bornkood ännern]Dat is wunnerlich to sehn, dat dat in’t Ooltfreesche ok Saken gifft, de kaamt woll in de Ooldnoordsche Sprake vör, man nich in dat Ooldengelsche oder Ooldsassische. So’n Saken sünd:
- Dat Enne bi männliche Substantiven in de Mehrtall geiht up -ar: ooldfreesch dagar un ooldnoordsch dagar ("Dage"), man ooldengelsch dagas un ooltsassisch dagōs.
- Dat Woort för de Tall "twee" mit en r an’t Enne: ooltfreesch twēr ("twee") blangen twēn, ooldnoordsch tveir, man ooltengelsch twēǥen un ooltsassisch twēne, twēna
- De Spaakwetenschoppler Ernst Schwarz tellt ok den Luutwannel vun in to jun to düsse freesch-ooltnoordschen Egenorden. So heet singen up Ooldfreesch sjunga un up oolddäänsch sjungæ, ooldengelsch is dat singan.
- Ok dat „upstiegen“ vun Diphtongen tellt Schwarz dorto: sjuka un ooldnoordsch sjúkna ("krank weern", "süken") staht gegen ooldsassisch siok un sioh ("krank"). Ooldsassisch un Ooldhoochdüütsch is io en Luut, de affallen deit. Dat bedutt: De Ton liggt up de eerste Sülv i. Ooldfreesch un Ooldnoordsch leggt den Ton up den tweeten Deel vun den Dubbelluut, up dat u.[1]
Schrievwiese
[ännern | Bornkood ännern]De olen freeschen Texten bruukt dat Latiensche Alphabet un kaamt mit de Bookstaven, de dat dor in gifft, ut. För den Luut th (as „th“ up Engelsch) sünd just de Bookstaven th schreven wurrn, as dat hüdigendags in Engelsch ok begäng is. För den u-Vokal un de Konsonanten v und w sünd, tämlich dör’nanner, u, v un w schreven wurrn. Ok k un c sünd tämlich dör’nanner bruukt wurrn. De beiden Luden i un j sünd normolerwiese bloß as i schreven wurrn. Wie lang en Vokal is, kann en bloß in de jüngern „westooldfreeschen“ sehn. Dor sünd de langen Vokalen dubbelt schreven, to’n Bispeel ee för dat lange e. To’n Deel is ok, so as in de Nedderlannsche Spraak oe för lang u bruukt wurrn. Wenn hüdigendags ooldfreesche Texten in en modern Utgaav rutbröcht weert, denn is en langen Vokal mit en graden Streek oder mit en Zirkumflex över dat Graphem angeven: āge oder âge ("Oog(e)").[2]
Verscheden Oorden vun Ooldfreesch
[ännern | Bornkood ännern]Öller un jünger Ooldfreesch
[ännern | Bornkood ännern]De Grenz twuschen dat öllere un dat jüngere Ooldfreesch liggt bi üm un bi 1450. De Ünnerscheed twuschen düsse beiden Spraakformen is tominnst so groot, as twuschen Ooldsassisch un Middelnedderdüütsch. Man in de Wetenschop weer de Naam „Ooldfreesch“ al ganz begäng, ehr dat de jüngere Form vun de Sprake överhaupt richtig utforscht weer un ehr dat bekannt wurrn is, wie groot de Ünnerscheden twuschen öller un jünger Ooldfreesch sünd. Hüdigendags weert ok de Naams „klassisch Ooldfreesch“ un „naklassisch Ooldfreesch“ bruukt.[1]
"Ooldoostfreesch" un "Ooldwestfreesch"
[ännern | Bornkood ännern]Fröher harrn sik de Forschers dat so torechtleggt, dat de Ünnerscheden twuschen de beiden Spraakformen nich vun de Tied herkaamt, man vun de Gegend, wo se snackt wurrn sünd. Dat Freesche is as Schriftsprake in Grunneng un in Oostfreesland vun üm un bi 1450 af an verswunnen. Dat keem dorher, dat Middelnedderdüütsch in düsse Kuntreien an dat Freesche siene Steed treden dö. Jüngere Handschriften gifft dat bloß noch ut de Gegend vun de hüdige Provinz Freesland in de Nedderlannen. Dorüm is dat jüngere Ooldfreesch fröher „Ooldwestfreesch“ nöömt wurrn (hüde: „naklassisch Ooldfreesch“) un dat öllere Ooldfreesch kreeg den Naam „Ooldoostfreesch“ (hüde: „klassisch Ooldfreesch“).[1]
Wo Ooldfreesch snackt wurrn is
[ännern | Bornkood ännern]
In’t Middelöller is Freesch in en veel grötter Rebeet snackt wurrn, as hüdigendags. Klaas Fokkema meent, in düsse Kuntreien un Länner is wiss Ooldfreesch snackt wurrn:[2]
- in en smallen Striepen an de hollannsche Küst twuschen dat hüdige Hoek van Holland (bi Rotterdam) un IJmuiden (IJ)
- in Noordholland nöördlich vun den IJ
- up de meisten west- un oostfreeschen Inseln
- in’n gröttsten Deel vun de hüdige Provinz Freesland in de Nedderlannen
- in’n nöördlichen Deel vun de Provinz Grunning, bit hen na de Stadt Grunneng (Ommelande)
- in Oostfreesland nöördlich vun Leer, in de Kuntreien üm den Jadebusen rüm, mit Willemshaben dorbi, in Butjadingen mit Nordenham, in dat Land Wursten (bi Cuxhoben).
- in dat Saterland)
- in Eiderstedt un an de Küst vun Noordfreesland
- Up de Noordfreeschen Inseln Sylt, Amrum, Föhr un de vörmolige Insel Strand (mit Rungholt)
Dat Bild hierbi wiest düt Spraakrebeet so um un bi. Hen un wenn gifft dat en paar Ünnerscheden, sünnerlich an de Münnen vun Rhien un Maas un in Süüdholland.