Waldeck (Land)

De Greevschop Waldeck-Pyrmont 1712-1921

Dat Land Waldeck is in dat Middeloller upkamen. Dormols is langs de Eder rund um de Borg Waldeck en sülvstännige Greevschop in dat Hillige Röömsche Riek inricht' wurrn. Hüdigendags liggt de Gemarken vun Waldeck in dat düütsche Bundsland Hessen. 1712 is dor en Förstendom vun maakt wurrn. Den siene Residenz weer de Stadt Arolsen (hüdigendags Bad Arolsen). Vun 1848 bit 1921 weer Waldeck tohopenslaten mit de Greevschop Pyrmont to dat Land Waldeck-Pyrmont. 1918 is ut dat Förstendom en Freestaat maakt wurrn. 1921 hett sik Preußen de Greevschop Pyrmont grepen un vun Waldeck aflööst. De Rest vun den Freestaat is denn 1929 Deel vun Preußen siene Provinz Hessen-Nassau wurrn.

Geschicht

Anfang

Vörollern vun de Waldecker Greven un latern Försten vun Waldeck un Pyrmont weern in’n männlichen Stamm de Greven vun Schwalenberg (mit Widekind I. as Stammvader).

Toeerst betüügt is de Borg Waldeck över de Eder in dat Johr 1120. Vun düsse Borg hett en Twieg vun de Greven vun Schwalenberg vun 1180 af an den Naam overnahmen. Mit de Johre hett düt Geslecht dat schafft, in dat hüdige Noordhessen allerhand Gemarken an sik to bringen un dor to regeern.

Greevschop Waldeck bit 1712

Toeerst hett Waldeck as en Lehn to Kurmainz tohöört. 1379 gung dat Lehn an dat Riek over. Nadem de Greve Hinrich VI. sturven weer, hett sik de Familie upspleten in twee Regen. Dat weern de ollere „Landauer Rege“ mit Adolf III. un de jüngere „Waldecker Reege“ mit Hinrich VII.. To Tieden hefft de beiden Regen sik ok in’e Plunnen harrt. Nadem de Landgreve vun Hessen 1427 endgüllig Kurmainz unnerkregen harr un dat Lehn over de Greevschop Ziegenhain an Hessen gahn weer, hefft sik beide Waldecker Regen unner hessisch Hoheit unnerstellt un sünd Lehn vun Hessen (vun 1576 af an Hessen Kassel) wurrn. De Landgreve hett an de Greven vun Waldeck en „Lehnsgeld“ betahlt. Dor konnen se denn ehre Schullen mit aflösen. Den Rest vun de Schullen hett de Landgreve ok overnahmen. De „Waldecker Reege“ hett sik 1486 noch mol updeelt, nadem Hinrich VIII. sturven weer. Nu geev dat de Regen „Waldeck-Wildungen“ un „Waldeck-Eisenberg“. Man al 1495 is de ollere „Landauer Reege“ utsturven, un allens, wat dor tohöör, keem nu an de Regen Wildungen un Eisenberg. 1526 un 1529 hefft Philipp IV. vun Waldeck-Wildungen un Philipp III. vun Waldeck-Eisenberg de Reformatschoon inföhrt. Vunwegen, datt dat Arv noch en poormol updeelt wurrn is, sünd noch allerhand annere Regen un Nevenregen tostannekamen, man 1692 sünd se in de ne’e Wildunger Reege all wedder tohopenföhrt wurrn. 1625 is dör Arvverdrag ok de Greevschop Pyrmont an de Greven vun Waldeck kamen. Vun dor af an nömen de sik denn „Greven vun Waldeck-Pyrmont“. Tosamenslaten in’n Sinn vun dat Staatsrecht sünd de Gemarken avers eerst in dat 19. Johrhunnert wurrn. Bit dorhen wurrn se as twee unnerscheedliche Länner (Herrschoppen) unner man een Herrscher ankeken. 1639 hett de Greve Philipp Dietrich von Waldeck ut de nee Eisenberger Reege dat Arv vun de lesten Greven vun Pallandt-Culemborg in dat Gelderlaand overnahmen. Dor hören de Herrschoppen Werth (in’t Mönsterland), Palant un Wittem to. Em folg 1664 sien Broder Greve Georg-Frederik to Waldeck na; he nömm sik nu „Georg Frederik Greve un Herr to Waldeck, Pyrmont un Cuylenburg, Freeherr to Tonna, Paland, Wittem, Werth.“ He weer nedderlannschen Feldmarschall un is 1682 vun Kaiser Leopold I. as „Först vun Waldeck“ in den Rieksförstenstand böört wurrn. He harr veer Söhns, de sünd all vör em sturven. Dor hett he an’n 12. Juni 1685 en Verdrag mit sien Vedder Christian Ludwig ut de nee Wildunger Reege maakt un de Primogenitur in dat ganze Huus Waldeck inföhrt. Kaiser Leopold hett düssen Verdrag 1697 tostimmt. As Georg Frederik 1692 sturven weer, is Christian Ludwig dor man ganz alleen Herrscher vun Waldeck mit wurrn. De Greevschop Cuylenburg un de Herrschop Werth sünd 1714 vunwegen en Hochtied an Sassen-Hildburghausen fullen. De Herrschop Tonna in Döringen weer 1640 an Waldeck-Pyrmont kamen un is 1677 verköfft wurrn an Hertog Frederik I. vun Sassen-Gotha-Altenburg.

Förstendom Waldeck 1712 bit 1848

Friedrich Anton Ulrich vun Waldeck un Pyrmont is an’n 6. Januar 1712 von Kaiser Karl VI. in den arvlichen Förstenstand böört wurrn. Vun dor af an nööm he sik Först vun Waldeck un Pyrmont.

In den Amerikaanschen Unafhängigkeitskrieg vun 1775 bit 1783 hett Först Frederik Karl August dree Regimenter Suldaten an de Briten ehre Sieten in’n Krieg trecken laten. Dor hett he Geld för nahmen. Alltohopen hefft 1.225 Suldaten ut Waldeck bi den Krieg in Amerika mitmaakt. Dat Dör’nanner um de Wenn vun dat 18. na dat 19. Johrhunnert hett dat Förstendom ganz good överstahn. 1807 weer Waldeck-Pyrmont Liddmaat vun den Rhienbund wurrn un möss nich Deel vun dat Königriek Westphalen weern, dat Napoleon harr tohopenschostern laten. Waldeck möss toseggen, datt siene kathoolschen Börgerslüde ehre Religion liek utöven dröffen, as de Evangeelschen un wenn dat to’n Krieg keem, scholl Waldeck dor 400 Suldaten för afstellen. 1806 weer dat Arv vun Waldeck noch eenmol updeelt twuschen de Bröder Frederik un Georg, man dat wohr nich lang, vunwegen, datt Frederik al sess Johre later sturven weer und at Förstendom vun dor af an wedder in een Hand leeg. 1815 is Waldeck den Düütschen Bund bitreden, un 1832 keem dat Land to’n Düütschen Tollvereen. Preußen hett sik denn dorachter klemmt, datt 1847 Hessen-Kassel de Hoheit över dat Lehn vun Waldeck (as ok over dat Lehn Schaumburg-Lippe) torüchgeven möss. So harr dat de düütsche Bundsdag endgüllig beslaten, nadem al 1807 de Lehnshoheit faktisch wegfullen weer, as Waldeck bi den Rhienbund bitreden weer. Vun dor af an konn Hessen-Kassel dor nich mehr up reken, datt eenmol dat Lehn an Hessen-Kassel torüchfallen dö.

Förstendom Waldeck-Pyrmont 1849 bit 1918

Al vun 1645 af an weer de Greevschop Pyrmont (siet 1807 Förstendom) in Personalunion vun de Greven un Försten vun Waldeck mitregeert wurrn. Al 1813 harr de Först versöcht, de beiden Länner na dat Staatsrecht tosamentofaten to dat „Förstendom Waldeck-Pyrmont“. Vunwegen, datt dat dor Wedderstand gegen geev, slump dat avers eerst 1849. Man ok later noch, bit hen to 1863/64, geev dat in Pyrmont en egen lüttjen Landdag, sunnerlich för dat Budgetrecht.

An’n 1. August 1862 hett Waldeck-Pyrmont en Militärkonventschoon mit Preußen afslaten. Vundeswegen stunn dat Land 1866 in den Krieg twuschen Preußen un Öösterriek up Preußen siene Sieten un is, anners as de Nabers ut Hessen-Kassel, na den Krieg nich vun Preußen dalslaken wurrn. Dat Land weer avers man lüttjet un harr nich noog Geld to’n Betahlen vun siene Bidräge to’n Noorddüütschen Bund. Vundeswegen versöch de Landdag vun Waldeck-Pyrmont, den Försten to en Akzeschoonsverdrag mit Preußen to nögen. An’n 1. Januar 1868 is düsse Verdrag denn slaten wurrn. Dat bedüüd, dat Förstendom bleev nominell unafhängig, man Preußen övernehm vun düssen Dag af an nich bloß de Schullen vun Waldeck-Pyrmont, man ok de binnere Verwaltung mit School- un Justizsaken. Dor hett Preußen avers waldecksche Gesette bi gellen laten. Von dor af an hett Preußen en Landdirektor insett un sik dorto jummers formell mit den Försten afstimmt. För Rechtssaken weern nu Preußen siene Landgerichte in Kassel (för Waldeck) un Hannober (för Pyrmont) tostännig. De Först dröff fudderhen in Karkensaken bestimmen, he dröff Gnaad utöven, wenn he dat wull, un he möss ok de Gesette, de för dat Land gellen schollen, tostimmen. Wat de Domänen afsmieten döen, hett ok de Först insteken. Düsse Verdrag is all tein Johre nee afslaten wurrn. So bleev Waldeck en egenstännigen Bundsstaat, as de Noorddüütsche Bund sik in dat Düütsche Kaiserriek verwannelt harr.

1879 hett Först Georg Viktor siene Dochter, Prinzessin Emma von Waldeck-Pyrmont, mit 20 Johren König Willem III. vun de Nedderlannen freet. Dor is se de Vörmudder vun all nedderlannschen Könige bit up düssen Dag mit wurrn.

Freestaat Waldeck-Pyrmont 1919 bit 1921

Waldeck binnen Waldeck-Pyrmont 1905

Na dat Enn vun den Eersten Weltkrieg is de leste Först, de in dat Land regeern dö afsett wurrn. Dat weer Frederik (1865-1946), de an’n 13. November 1918 afsett wurrn is. Dor weern extra Maten vun den Arbeider- un Suldatenraat ut Kassel för anreist un verklaren em, dat he nix mehr to mellen harr. Ut dat „Förstendom“ Waldeck-Pyrmont, dat bitherto bestahn harr, is denn en Freestaat binnen de Weimarer Republik wurrn. En nee Verfaten is avers nich tostanne kamen. So bleev de monarkische Konstitutschoon vun 1849/52 formell noch bit 1929 in Kraft. Dat gull ok for allens, wat in’n Akzeschoonsverdrag mit Preußen afmaakt wurrn weer. Ok düsse Verdrag bleev in Kraft, ofschoonst de Kreis Pyrmont an’n 30. November 1921 na en Volksafstimmen aftrennt wurrn weer. In en Staatsverdrag mit Preußen is afmaakt wurrn, datt Pyrmont to de preuß’sche Provinz Hannober kamen scholl. Dor is dat denn mit den Kreis Hameln tohopenslaten wurrn to den Landkreis Hameln-Pyrmont.

Freestaat Waldeck 1921 bit he 1929 uplööst wurrn is

Eerst 1926 hett Preußen den Akzeschoonsverdrag upkünnigt. Nadem dat Gesett över den Finanzutgliek an’n 9. April 1927 ännert wurrn weer, kreeg de Freestaat Waldeck meist 600.000 Rieksmark weniger ut de Stüern vun dat Riek. Dat weer bloß mit unbannig högere Stüern uttoglieken, wat avers nich hentonehmen weer. So konn de Staat vund e Finanzen her nich mehr överleven un is an’n 1. April 1929 uplööst wurrn. Dor keem dat denn na Preußen siene Provinz Hessen-Nassau mit to. Vun dor af an weer Waldeck keen sülvstännigen Staat mehr.

Wie dat na 1929 wietergung

An’n 1. Februar 1942 sünd de dree Waldecker Kreise to den neen Landkreis Waldeck tohopenfaat wurrn. Dor keem denn ok noch de Kreisstadt Körbach mit to. Dor is denn wedder en Landstreek bi tostanne kamen, de den Naam „Waldeck“ dragen hett un de um un bi dat Land vun dat vörmolige Förstendom ümfaten dö. As en Deel vun de preuß’sche Provinz Hessen-Nassau (vun 1944 af an Provinz Kurhessen) keem de Landkreis Waldeck 1945 to dat nee Land Groot-Hessen to. Dor is denn 1946 dat hüdige Bundsland Hessen vun wurrn. Bi de Rebeets-Reform in Hessen is de Landkreis Waldeck 1974 mit den Naber-Landkreis Frankenberg tosamenslaten wurrn to den neen Landkreis Waldeck-Frankenberg.