Jan Pieterszoon Sweelinck

Jan Pieterszoon Sweelinck (* Mai 1562 in Deventer; † 16. Oktober 1621 in Amsterdam), weer en nedderlannsch Komponist un Orgelspeler.

Leven

Familie

Jan Pieterszoon Sweelinck weer een vun de dree Kinner vun Pieter Sywertszoon Sweelinck un den sien Fro Elsgen (Dochter vun den Deventerschen Stadtchirurgen Johan Zwelick). 1590 hett he Claesgen Puyner ut Medemblik heiroot. Mit ehr tohopen hett he denn seß Kinner harrt: Dirk ( 1591 – 1652), Pieter ( 1593 – 1670), Dyeuwer (1596) – 1597), Ysbrandt (ca. 1600 – 1662), Jan (ca. 1602) – 1662) un Elsge (1602- 1664).

Lehrjohre

Sweelinck lehr dat Orgelspeel vun sien Vadder Pieter. De weer vun 1564 bit to sien Dood 1573 Orgelspeler an de Oude Kerk in Amsterdam. Nah den Dood vun sien Vadder hett he Ünnerricht kregen vun Jan Willemszoon Lossy ( ca. 1545 – 1629). De weer Stadtmusikus to Haarlem. De düütsche Musikschriever Johann Mattheson hett in dat 18. Johrhunnert schreven, dat Sweelinck in Venedig bi Giuseppe Zarlino studeert hebben schall. Man hüdigendags meent de meisten Biographen, dat he dat woll verkehrt verstahn hett. Man up jeden Fall kenn Sweelinck de Lehrböker över Musik vun Zarlino ganz genau.

Orgelspeler

Al in dat Johr 1577 is Sweelinck as Orgelspeler anstellt wurrn. Up jeden Fall is he vun 1580 af an bi de Oude Kerk (Ole Kark) in Amsterdam togange. Sien öllsten Söhn Dirk folg em nah sienen Dood up düssen Posten nah. Sweelinck is in Amsterdam as en unbannig goden Musiker ansehn wurrn. He kreeg den Binaam „De Amsterdamsche Orpheus“ un höör ok to den Muiderkrink mit to.

Wark un Infloot

Sweelinck weer as Komponist wiet buten de Grenzen vun de Nedderlannen bekannt. Al in sien Leevtiet sünd verscheden Vokalwarken vun em in Druck rutgahn un allerwegens in Europa rümgahn. Sweelinck hett de Nedderlannen avers nie nich verlaten. Afsunnerlich is, dat vun sien üm un bi 70 Orgelstücken nich een rutgeven wurrn is, as he noch leven dö. Man ut ganz Europa strömen dortiets Orgelschöler nah Amsterdam un wollen bi em dat Spelen lehren. Besunners ut Noorddüütschland kemen veel Schöler. Up düsse Oort hett he den Kurs vun de Noorddüütsche Orgelschool ( un indirekt denn ok vun Johann Sebastian Bach) mit bestimmt. Bekannte Schöler vun Sweelinck sünd ünner annern Jacob Praetorius II., Heinrich Scheidemann, Samuel Scheidt un Melchior Schildt. Vunwegen sien velen düütschen Schöler kreeg he ok den Binaam „Düütsche Organistenmaker“.

Sweelinck schreev mehr as 70 Kompositschonen för Orgel un/oder Klavicimbel. De wichtigsten hiervun sünd:

13 Choralvariatschonen, besunners över den Psalter vun Genf
14 monothematisch Phantasien, dormank de beröhmte chromatisch Phantasie
6 Echophantasien
15 Toccatas
8 Variatschonen över weltlich Leder

In düsse Warken verbinnt Sweelinck de Kunst vun de Variatschonen un vun den virtuosen Stil, so as de bi de engelschen Virginalisten upkamen weer, mit den italieenschen Orgelstil vun Komponisten, as Claudio Merulo. Up düsse Oort keem en ganz egen Stil togang. De Phantasien wiest al veel Kennteken vun de klassisch Fuga up un könnt reinweg as ehr Vörlöper ansehn weern. Dat Bruken vun Echos in de Musik weer in de Johren üm 1600 rüm ganz begäng. Sweelinck hett dat woll vun de School vun Venedig mitkregen. Dor is dat vun Komponisten as Giovanni Gabrieli bruukt wurrn.

In de ole Kark hett he an en Orgel ut dat Johr 1539 mit dree Manualen un en Pedal spelen konnt. Düsse Orgel hett em all Möglichkeiten in’e Hand leggt, dat he düsse Effekten ümsetten konn. Sweelinck is as de eerste Komponist bekannt wurrn, de ut sien Orgel dat rutholen dö, wat in veel Orgels al vun dat Enn vun dat 15. Johrhunnert af an insteken dö.

Sweelinck sien Vokalstücken sünd veel minner modern un staht noch ganz in de Traditschoon vun de Nedderlannsche School. Sien goot 250 Chorstücken könnt so indeelt weern:

Veer Böker mit a capella Warkstück över de Psalmen för veer bit acht Stimmen (up de franzööschen Riemels för Calvin sien Kark un to’n gröttsten Deel up de Grundlaag vun de Melodien ut Genf

De „ Cantiones Sacrae“ up Texten ut de röömsch-kathoolsche Mess un up Motiven ut de Gregorianik, mit Basso Continuo

Sweelinck siene Orgels

Sweelinck speel un komponeer in en Tiet, as de Middeltonstimmen bruukt wurrn is. De Vördeel vun düsse Stimmen weer, dat een dor in de Tonoorden, de begäng sünd, de Terz meist rein spelen kann. Hüdigendags gifft dat bloß noch wenig Orgels in düsse Stimmen, so dat dat ganz roor is, wenn Sweelinck sien Warken histoorsch upföhrt weern könnt (so, as dat dortiets klungen hett). Veel vun dat Leven, wat in de Middeltonstimmen insteken deit, geiht verloren, wenn de Stücken in en moderne Stimmen upföhrt weert, vunwegen dat dor de besunnern Ünnerscheed mank de Tonoorden verswunnen sünd.

In Sweelinck siene Tiet stunnen in de Ole Kark tominnsten twee Orgels. De Grote Orgel mit dree Manualen (k.b.) an de Westwand (boot in de Johren vun 1539 bit 1545 dör Hans Suys, Hendrik un Hermann Niehoff un Jasper Jansz) un de Chororgel mit twee Manualen (boot in de Johren 1544 un 45 dör de Niehoff-Bröder un Jasper Jansz).

De grote Orgel hett düsse Dispositschoon harrt:

Hööftwark: Prestant 16', Octaaf 8'+4', Mixtuur, Scherp
Bovenwark: Prestant 8', Holpijp 8', Open fluit 4', Nasard 2 2/3', Sifflet 1', Cimbel, Trompet 8', Zink 8' (discant)
Ruggpositief: Prestant 8', Octaaf 4', Mixtuur, Scherp, Quintadena 8', Holpijp 4', Sifflet 1 1/3', Regaal 8', Baarpijp 8', Schalmij 4'
Pedal: Nachthoorn 2', Trompet 8'

De Chororgel hett düsse Dispositschoon harrt:

Hööftwark: Holpijp 8' Prestant 4', Octaaf 2', Mixtuur, Scherp, Quintadeen 8', Gemshoorn 2', Sifflet 1 1/3 ', Schalmei 4'
Bostwark: Holpijp 4', Kromhoorn 8', Regaal 8'
Pedal: Trompet 8'

Trivia

Joost van den Vondel hett düsse Graffschrift för em schreven:

Dits Sweelinck's sterfelyk deel; ten troost ons nagebleven;
't Ontsterfelyk hout de maet by Godt in 't eeuwig leven;
Daer streckt hy, meer dan hier omvatten ons gehoor,
Een goddlycke galm in aller Enghlen oor.

Sweelinck is de eenzigst Komponist ut de Nedderlannen, den sien Bild up Papiergeld stahn hett: He stunn up den Schien över 25 Nedderlannsch Gulden, dat 1972 in Ümloop bröcht wurrn is.

Böker

Caspar Höweler, Inleiding tot de muziekgeschiedenis, Amsterdam 1961.
Flor Peeters en Maarten Albert Vente, De Orgelkunst in de Nederlanden, van de 16de tot de 18de eeuw, Antwerpen 1971.
G. van Ravenzwaaij en Sam Belinfante, Muzikale Ommegang, Amsterdam s.J.: Bigot & Kamp; Van Rossum.
Kamp, H. van der (ed.), Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) - De Wereldlijke Werken, San Lorenzo de El Escorial/Heidelberg 2008
Theo Willemze, Componisten Lexicon, Uitgeverij Het Spectrum, Utrecht 1981.

Externe Lenken

Jan Pieterszoon Sweelinck. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Partituur van Voicy du gay printemps