Westfäölsk Plat

Westfäölsk Westfäälsk, Westföölsk
Snackt in	Düütschland Düütschland Brasilien Brasilien (Nedderlannen (Europa) Nedderlannen)
Klassifikatschoon	Indoeuropääsch Germaansch Westgermaansch Plattdüütsch Westföölsch
Offitschell Status
Minnerheden/ Regionaalspraak in	Düütschland Düütschland Brasilien Brasilien Nedderlannen (Europa) Nedderlannen
Spraakkoods
ISO 639-2	(nds)
ISO 639-3	wep

Westfäölsk Plat(t) oder kort Westfäölsk (ook Westfäälsk, Westföölsk), van den Spriäkersken un Spriäkersken meist slicht Plat(t) oder Plat(t)düütsk heiten, is ene platdüütske Dialektgruppe, de in Westfaolen, in den Ossenbrügger Lanne un in enen Deil van Noorhessen küert wiärt. Deilwiese tellt ook dat Iämslänner Plat un de niäderländsk-niädersassisken Dialekte – dat Grönnengske uutbenaomen – mit to’n Westfäölsken.

Klassifikatschoon

Dat Westfäölsk Plat is ene Dialektgruppe binnen dat Platdüütske. Tohaupe mit dat Austföälske billt et ene süüdlike Gruppe, de ene nöördlike Gruppe uut Noordniädersassisk, Mekelnborgsk-Vüörpommersk un Brannenborgsk tiägenüöwersteit.

Historie

Dat Auldwestfäölske is een Dialekt van dat Auldsassiske. Mit dat Middelsassiske is beginnt dat Middelwestfäölske äs eigen westfäölske Schriewspraoke, de welk Dialektkennteken van de westfäölsken Dialekten dunntomaolen wiest. Na den Schriewspraokenwessel is dat Westfäölske nich meer schriäwen worrn un was allein noch spruoken Dialekt. Läter äs in den noordniädersassisken Ruum kümmt in dat 19. Jhd. wiäder plattdüütske Literatuur in Westfaolen up. De Spriäkspraokenwessel begünn in Westfaolen al froer äs in den noordniädersassisken Ruum, deelwies al in’n 1920-Jaoren. So sind welk westfäösle Dialekten, so äs dat Suurländske oder welk austwestfäölske Dialekten vandage al meist uutstuorwen. Dat westfäölske Plat is meist niärgens meer Ümgangsspraak.

Status

Dat Land Noordrhien-Westfaolen laat de plattdüütsken Dialekten in dat Bundsland unner Deil II vun de Europääske Charta för Regionaal- un Minnerheidenspraoken gellen. In Niädersassen hebbt dat Ossenbrügger, Graofskopper un Iämslänner Plat den Schuul unner Deil III van de Charta. De Dialekte up de niäderländske Siede staot so as Noordrhien-Westfaolen unner Deil II van de Charta.

Dialekte un Varietäten

Dialekten

Dat Westfäölske deilt sik in veer graute Unnergruppen: Austwestfäölsk, Mönsterländsk, Süüdwestfäölsk un Westmönsterländsk. Wieldes dat Mönsterländske ein recht einheidliken Dialektruum is, unnerdeilt sik Austwestfäölsk un Süüdwestfäölske wiäder in viäle verscheiden lüttke Unnerdialekte.

Misksproaken

Mit dat 17. Jhd sind in Westfoalen Miskspraoken, de dat noorddüütske Missingsk liekkuomt. Sonnersproaken mit westföälsken Inslag sind to’n Bispiäl dat mönsterske Masematte oder de Buttjerspraoke uut Minnen. In dat industrielle Ruhrgebeed het al fro dat Ruhrdüütske de westfäölsken Dialekten daor verdrängt, man auk wat westfäölske Kennteiken in düsse Ümgangsspraak naolaten.

Woordschatt

Den westfäölsken Woordschatt is in dat Westfäölsk Wöörderbook sammelt. Kennteken, de den westfäölsken Woordschatt van anner platdüütsken Dialekten afgrenz, is to’n Bispeel dat Woord „Rüö(d)e“, wat in anner Dialekten Hund is.

Schrievwies

Dat Westfäölske bruukt dat latienske Alphabeet, froer so äs dat Düütske auk äs Fraktuurschrift. För dat Mönsterländske givt dat Vüörsliäge för eine einheidlike Schriewwies. De aust- un süüdwestfäölsken Dialekten folgt meist egen regionalen Schriewwiesen, de man wenig uutklookt sind un slicht dat Prinzip „schriew äs du küerst“ folgt. De Schriewwiesen för de Dialekten up de niäderländsken Siede kiekt nao de niäderländske Orthografie.

Unnersöök

Äs ene platdüütske Dialektgruppe befaat sik de Niäderdüütske Philologie mit de westfäölsken Dialekten un Literatuur up Westfäölsk. Universitäten in’n westfäölsen Ruum, de Kursen un Seminaren to’n Westfäölsk anbeed, sind de Universität Mönster un de Universitiät Padderbuorn.

Kultuur

Literatuur

Wichtige westfäölske Schriever sind to’n Bispeel Augustin Wibbelt. Literatuursellskoppen so as Augustin-Wibbelt-Sellskop oder de vüörmaolige Christine-Koch-Sellskop spiält einen wichtigen Deil in dat platdüütske Kultuurliäwen in Westfaolen.

Theater

Platdüütsk Theater givt dat besünners äs Laiensiäldelen in dat Mönsterland. De Niederdeutsceh Bühne am Theater Münster is dat einge halvproffesschonelle platdüütske Theater in Westfaolen.

Film un Feernseen

Westfäölsk in’n Feernseen is raor. De Westdüütske Rundfunk (WDR), de den gröttsten Deil van dat westfäöslke Spraokgebeid afdeckt, sennt meist nix up Plat. Auk bi’n Noordüütsken Rundfunk (NDR) is dat westfäölske Ossenbrüüger, Benthemmer un Iämslänner Platt vergliäken mit dat al so ook raore noordniädersassiske Plat raor. Roare Uutnaomen sind Theaterstücke, de up’n WDR uutstraolt worrn sind, so as De bruoken Kroos up’n 9. Januaor 1988, De klooke Anna up’n 20. Mai 1991 oder De Lüü van’n Lehmpott up’n 3. Oktober 2011.

Mit dat mönsterländske Drama 1000 Rosen van den niäderländsken Spiälbaos Theu Boermans giwt allein einen Film in einen westfäölsken Dialekt.

Platdüütsk in de Kerken

De Arbeidsgemeenskop Plattdüütsk in de Kerken verknüppt de evangeelske Pasters, de Westfaolen Goddsdeinsten up Platdüütsk uutricht un is 1980 grünnt worrn.

Kyk ouk

Oustväölsk

Footnoten

Plattdüütsche Dialektlandschoppen

Westfäälsche Dialektgruppen

Emslänner Platt (faken to’n Noordneddersassischen rekent)

Disse Artikel is op Westfäälsch schreven. Mehr Artikels op Westfäälsch.