John Charles Harsanyi
John Charles Harsanyi (eegentlich János Károly Harsányi; * 29. Mai 1920 in Budapest; † 9. August 2000 in Berkeley/Kalifornien) weer en ungarsch-amerikaansch Wertschapswetenschapler. He kreeg 1994 den Nobelpries för Wertschapswetenschapen.
Leven[ännern | Bornkood ännern]
Schooltiet[ännern | Bornkood ännern]
He hett in Budapest dat humanistische düütschsprakige Lutheraner-Gymnasium besöcht, en vun de best Scholen in Ungarn. Ok John von Neumann un Eugene Paul Wigner (Nobelpreis för Physik, 1963) weern hier Schöler. In dat Johr 1937 hett he dor sien Afsluss maakt. In dat sülvig Johr wunn he en natschonalen Mathematik-Wettbewarf.
Studium un Kriegstiet[ännern | Bornkood ännern]
Up wunsch vun sien Öllern hett he Pharmazie studeert. Ok de dormalige politische Lage in Düütschland, de all up Ungarn utstrahlen dee, un de Tatsaak, dat he as Student tonächst kienn Militärdeenst leisten muss, hemm hüm dorto brocht, gau en Studium uptonehmen.
Eerst as in‘n März 1944 düütsch Truppen Ungarn besetten deen, deen he vun Mai bit November 1944 bi't Militär. Nah de Fangenschap stunn hüm de Deportatschoon in en öösterrieksch KZ bevör. He kunn aber in’n November 1944 flüchten. Harsanyi kunn dornah in en Jesuitenkloster ünnerkruupen.
Dat Erlevnis vun den Faschismus hett ok sien latere ethischen Arbeiten präägt. Dorin hett he sück för en Ethik utspraken, de konkret an en nahwiesbaren Nutzen meeten wurrn kann un nich in de Hann‘n vun irgendwelke (politischen) Institutschonen liggt un somit gau in Fanatismus umslahn kann.
Nahkriegstiet un Promotschoon[ännern | Bornkood ännern]
Nah den Krieg,1946, schreev he sück weer an de Universität Budapest in, um sien Dokter in Philosophie – mit de Nebenfäker Soziologie un Psychologie – to maken. In*n Juni 1947 kreeg he sien Doktertitel. Vun September 1947 bit Juni 1948 hett he an dat Institut för Soziologie arbeit. Dor hett he ok sien latere Fru Anne Klauber kennen lehrt.
Tweet Flucht ut Ungarn[ännern | Bornkood ännern]
As övertüügt Antimarxist muss Harsanyi in‘n Juni 1948 sien Arbeit an de Universität Budapest upgeven un hett in’n April1950 (tosommen mit Anne)Ungarn illegal verlaaten. Nahdem se sück mehrere Maand in Öösterriek uphollen hemm, sünd de beid in’n Dezember 1950 nah Sydney, Australien utwannert. Dor hemm de beid an’n 2. Januar 1951 heiraadt.
Tiet in Australien[ännern | Bornkood ännern]
De ungarschen Afslüsse vun Harsanyi wurrn in Australien nich anerkannt, so hett he abends, nah sien Fabrikarbeit, Wertschapswetenschapen studeert. 1953 kreeg he sien M.A. un 1954 en Lehranstellung an de University of Queensland in Brisbane. 1956 kreeg he en Förderung vun de Rockefeller-Stiftung, de hüm dat mögelk maken dee, twee Johr an de Stanford University to studeeren un dor sien Dokter in Wertschaftswetenschapen to maken. 1958 kehr he nah Australien an de Australian National University in Canberra torüch, wiel he dor en attraktive Anstellung kreeg.
Översiedlung in de USA[ännern | Bornkood ännern]
In Australien föhl sück Harsanyiaber bald as Speeltheoretiker isoleert un so kehr he mit Hülp vun Kenneth Arrow, Nobelpries för Wertschapswetenschapen 1972, un James Tobin, Nobelpries för Wertschapswetenschapen 1981) in de USA, an de Wayne State University in Detroit, torüch. Later wurr he Pwerfesser an de Business School an de University of California, Berkeley. Dor wurr ok sien Söhn boren.
Nah de politisch Transformatschoon in‘n Ostblock 1990 hett he merhmals sien Heimatland Ungarn besöcht.
Wetenschaplich Leven[ännern | Bornkood ännern]
Wetenschaplich het sück Harsanyi in de Johren tüschen 1956 un 1973 höötsächlich mit de Speeltheorie befaat. Buterdem hett he mehrere Schriften to de utilitaristischen Ethik verfaat, vörwegen ünner den Gebruuk vun ratschonaler Entscheedungsfindung för moralische Probleme. Dat in de Moralphilosophie bekannte Prinzip vun dat Döörsnittnutzen geiht up hüm torüch, ebenso as dat Gliekwohrschienlichkeitsmodell, dat he all vör den Philosophen John Rawls dat Gedankenexperiment vun den „Schleier vun dat Nichtweten“ beschrifft.
Mit sien Arbeit Rational Behavior and Bargaining Equilibrium in Games and Social Situations (1977) hett he en 1930 vun Frederik Ludvig Bang von Zeuthen entwickelt speeltheoretisches Verhannelnsmodell uparbeit (vgl. Zeuthen-Harsanyi-Modell).
An de University of California, Los Angeles (UCLA) hett he tüschen 1964 un 1990 en Lehrtätigkeit övernommen un kreeg 1994 (tosommen mit John F. Nash, Princeton University un Reinhard Selten, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn) den Alfred-Nobel-Gedächtnispries för Wirtschaftswissenschaften, womit sien Verdeensten in Saken vun de nichtkooperativen Speeltheorie ehrt wurrn. He wurr todem 1984 in de American Academy of Arts and Sciences un 1992 in de National Academy of Sciences wählt.
Weblinks[ännern | Bornkood ännern]
John Charles Harsanyi. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.