Hermann Hagedorn

Vun Wikipedia

Dr. Hermann Hagedorn oder ok Hämann Ohme Joann (* 20. August 1884 en Essen-Gasche; † 7. März 1951 bi Fretter em Su'eland) wor en Lähr on Heemepoet. Hä wor dodörch bekannt, dat hä dä olle en Borbeck on drömmerömm gesprockene plattdütsche Mondaat, dat Borbecksch, plegen dee on en Hoopen Gedichte on Vätellekes en düssen Dialek nederschreef.

Lewen[ännern | Bornkood ännern]

Hermann Hagedorn koom am 20. Auguss 1884 en Essen-Gasche opp'e Welt. Sinne Mooder hetten Mittän (kott vö "Maria Katharina"), sinn Vaader Joann Hagedorn. Sin Öllershuus (et wöör vandage enn'e Hugo-Knippen-Stroote, Nöchte Reumberg), dat „olle Hüsken“ wie hä et neumen dee, besoot ne kleine Wäetstowe, wo dä Buuren on spööder ok dä Berglüü no dä Schich öhre Beärkes on Kloerkes dronken. Wat sik do affspi'elen speigeln sik spööder ok en sinne Gedichte on Vätellekes wi'e.

Sinne Mooder hää et gäen geseihen wenn hä Geesligen gewooren wöö'e. So wo'e hä all en sinne Tied as Missedeiner vom borbeckschen Köster en Latin onnerrichtet. En sinnem Bauk Hämann Ohme Joann sagg hä:

„Ät wo ömmer al Mooders Sprecken gewäß, dat ick Geesligen wären soll.
Met Missedeinen sall ick mine geeslige Kajeere aanfangen.
Dä Köster Willem, dä opp'n Wegg no Huus bi ons dä vüelesse "Station bee'n", wo drophen aangesprocken. [Wäetstowe besäuken]
Hä mugg mi Misse lähren, on ick mott öt öm loten,
ick häw än düchtigen Lä'emester an öm gehadd.
Stücksken vö Stücksken temmern hä mi dä eäßen Kapitels van dä schwore latinische Sproke en'n Kopp“

Hä besäuken en Essen-DällfkenElementarschoole. Dän eäßen Schooldagg wor vö öm ganz schlemm weil hä büss opp düssen Dagg mä Platt gekallt haa. Enn'e Schoole gaw't awwer mä Hogedütsch. Öwwer sinne Tied as I-Dötzken sagg hä spööder en Hämann Ohme Joann:

„Hogedütsch konn ick nech. Dät wo en frömme Sprooke.
Wenn ick sö ok halwerlei västonn, sprecken konn ick nicks as Platt.
On Platt konn dä Läre nech. [...]
Dät wo woll'n trurige Tied vö ons Kenner. On't wö alle nech nödig gewäss.
Met een eenzig plattdütsch Wöetken hääd'n sö ons dä Schoole taum Paradies maken können.“

Hä entschlott sik selws Lähr te wäären. Dodren soog hä ok dä Schaangs, Kennern, dä mä Platt sprecken konnen, dän Öwwergang en't Hogedütsche lichter te maaken. Hä gong en Essen-Borbeck opp dä Rektoratschoole, dann folgen tüschen 1898 on 1901 drei Johre en dä Essener Präpanderie. Tüschen 1902 on 1905 mook Hagedorn sinne Lähruutbildong am Könniglichen Preußischen Lährseminar en Elten am Onnerrhien. Dann schlotten sik Middelschoollährprüfong en Düsseldörp on Rektorenprüfong en Koblenz aan.

Tesammen met twölf annern Lähranwerters schlott hä ne Väbennong, dä sö „Ardeyna“ neumen deen (Naame affgeleit van dämm Ardeygebirge). Hagedorn schreef dotau ennen "Ulenspeigel en Essen":

„Eenes Daggs fond en't olle Hüsken bowen opp'n Berg en't fiene Stöwken lenker Hand än wichtige "Stitzong" statt,
dä nech ohne grote Folgen bliewen soll.
Opp düse Sitzong woren alle vätratt, dä domols, so öm 1900 heröm,
en Borbeck on Omgegend "Föttesklöpper" wären wollen, on dät woren drütti'en Stück.
Ick haa en düsse denkwürdige Sitzong klipp on kloe erklärt,
dät wi'n Väbennung en't Lewen raupen müchen.“

As hä ennige Johre än Schoolen en Gasche on Dällfken henner sik haa, öwwernohm hä en 1918 dat Amp as Rektor van'e Essen-Frentroper Stifterschoole (domols Frentrop Twee). As eemol dä Rektors van mährere Schoolen tesammen koomen on dobi ok öwwer dat Vähöltnis tüschen Lährs on Schööler sprooken, stonn Hämann Hagedorn opp, öm en Märchen opp Platt te vätellen. Dä annern hören aandächtich tau on wooren ganz paff. Dä vömolige Direktor des Essener Heimatmuseums Heinz Grewe, dä ok dobi wor, berichen dorööwer spööder, dat Hermann Hagedorn domet en Teeken setten woll, wie hä bi sinne Schööler dat „Schoolfeiwer“ vädriewen dee.

Hä studeeren en Köln on Bonn on promoveeren 1923 met demm Thema Die Idee der Arbeitsschule in den verschieden Phasen der Gestaltung bei Sokrates-Plato, Comenius, Pestalozzi, Gaudig, Kerschensteiner taum Dr. phil. Dä Ideen van dä Pädagoogen Gaudig on Kerschensteiner satt Hagedorn en Frentrop, wo hä büss to sinne Pensjoneerong bleef, enne Praxis öm. Tüschen 1918 on 1938 leien hä doneewen ne pädagoogsche Sozietät tau Wierbildong van Lährs.

Weil hä schwäärhörig wor väleit hä em Mai 1943 opp eegenen Aandrag dän Schooldenss on trook sik no Fretter ennet Su'eland trügge. Opp dän Wegg no Huus (bi Fretter) erfassen dän sessonsesstich-Jöhrigen am 7. März 1951 morges ne Iiserbaan on fohr öm doot.[1]

No sinnen Dood[ännern | Bornkood ännern]

Ok no sinnen Dood drucken dä Ziedong Borbecker Nachrichten on dat Blä'eken „De Pohlbörger“ Gedichte van öm aff. Sin Bauk „Märchenzauber – Twölf Märchen opp platt“ fond en dä Johren öm 1950 Enngang enn'e Schoolliteratur.[2] Dä Vä'ein „Reuenberger Pohlbörger“ stellen tau sinnem Gedenken ehrenhalwer kott bi Hagedorns Geburtshuus en Gedenksteen opp, opp demm dä Aanfang van sinnen Gedich „Heeme“ oppgeschrewen es, nämelik „Heeme, wat häw ick di leiw“.[3] Ok ne Stroote bekoom sinnen Naamen. En Trupp jonge Lüü, dä sik „Mitten in Borbeck“ neumt, hätt ne Riege van Hagedorns Gedichte opp ne CD gesprocken.

Betreck taum Nationalsozialismus[ännern | Bornkood ännern]

En dä Tied van däm Nationaalsozialismus wor Hagedorn en dä NSDAP-Gauleitung Essen Fachschaftsleiter vö Lyrik on „Gaufachberater für Mundart“.[4] Tau düsse Tied publizeeren hä systemkonforme Werke wie 1936 Friedrich Krupp. Der ewige Deutsche.[4] Krupp der Kämpfer. Ein Heldenlied (1937) koom no dämm Twedden Weltkrieg en dä Sowjeetische Besatzungszone opp dä Liste dä uuttesonneren Literatur.[5]

Wat hä geschreewen hätt[ännern | Bornkood ännern]

Gedichte on Vätellekes[ännern | Bornkood ännern]

  • Hatte on Heeme. Plattdeutsche Dichtungen. 1930.
  • Honnenseelen. Geschichten von onse verbeenige Frönne. In niedersächsischer Mundart. 1938.
  • Kriegstagebauk. In niedersächsischer Mundart. 1940.
  • Hämann Ohme Joann. Stemmen uut Blaut on Äre. In niedersächsischer Mundart. 1941.
  • Ulenspeigel en Essen. 1941.
  • Märchenzauber. Twölf Märchen opp platt. 1951.
  • Fläutepiepen. 1956.
  • Dat Dubbelte-Dutzend-Bauk. 12 Geschichten, 12 Gedichte. 1959.

Enn Beispi'el[ännern | Bornkood ännern]

Hermann Hagedorn – Plattdütsch (uut „Fläutepiepen“; 1956)
Och, wat dä Lü nech seggt:
Plattdütsch sall utgestorwen si´en?
Weil kän Mensch mä plattdütsch spräckt?
Lo git mi met son Quatsch defri´en!
Mack gitt dä Döppe oppen,
Dann wett git, dat Plattdütsch noch lewt.
Dä Blaume do an´n Auwer geklewt,
Plattdütsch kömp sö ut´n Grond gekroppen,
On Borbecksch Plattdütsch rond on breet
Lach di dä Bläe
On stronzt dä Knoppen,
Dän bottergeelen Moonskopp awer kickt en´t Wäe,
As deen äm alle Hogedütschen leed.
On düsse Blaume het´n Broe!
Do sitt hä op´n Garenpohl
On flött! Bekiek di es sin Kammesol,
- ´n Vuegel het jö käne Hoe -
Es hä nech kohlrawenschwatt?
On bottergeel dän Schnabel?
Jo, düssen Vuegl es kapabel!
Schön flött hä nech, doch hatt,
On utgesprockn frech op Borbecksch Platt!
Wo Sonne Vüegels flött on Bläumkes wasst,
do wonnt ok Lü, dä dotau paßt.
Kiek di dä Hüsken aan, dä olle Köttkes!
So plattdütsch stott sö do bi Dagg on Nach!
Do huust dä Mittäns noch, dä Drützkes, Zettkes,
On plattdütsch ket sö, o, et es en Prach!
Jo, Plattdütsch lewt! As Tüge raup ick op:
Blaumen on Vüegels, Hüser on Kärken!
On dät värroh ick enk noch bowen dropp:
Dä plattdütsche Di´es send dä – Ferken.

Wi sohen annere sinn Werk?[ännern | Bornkood ännern]

Dä namhafte mönsterländische Paschto'e Augustin Wibbelt, dä ok tau Hämann Hagedorns Tied lewen on ok wie Hagedorn Mondaatpoet wor beurteilen Hatte on Heeme so:

„… der doppelte Pulsschlag, der durch alle diese
Verse vibriert: ein kindlich warmes, frohes Gemüt
und eine innige Naturseligkeit, die in ihrer neckischen Stimmung
und ihrem volkstümlich kräftigen Humor
der naheliegenden Gefahr der Sentimentalität völlig entgeht.
Eine unberührte Reinheit, eine taufrische Morgenluft weht durch diese
Dichtungen, eine gesunde Frömmigkeit,
die schalkhaft zu lächeln versteht …“[2]

Schriewer van dat Borbecksch[ännern | Bornkood ännern]

Newen Hermann Hagedorn send vö allem Willi Schlüter (* 8. August 1899 en Essen-Dällfken; † 18. September 1988 en Dreisbach em Westerwald), dä Bröörs Wilm (* 1891 en Essen-Frentrop; † 1955) on Hermann Witte (* 27. November 1889 en Essen-Frentrop; †), Elisabeth Holte (* 1882; † 23. November 1958) on Johannes Pesch (* 25. September 1886 en Essen-Borbeck; † 12. März 1954 en Essen-Frentrop) bekannt.

Fautnoten[ännern | Bornkood ännern]

  1. Impressionen aus dem Hagedorntal – Zum 110. Geburtstag des Dichters Hermann Hagedorn. WAZ, 1994
  2. a b Hermann Hagedorn: Hatte on Heeme – Botterblaume. 2004, S. 5.
  3. Booklet der CD Borbecksch Platt – Heeme, wat häw ick di leiw
  4. a b Ernst Klee: Das Kulturlexikon zum Dritten Reich. Wer war was vor und nach 1945. S. Fischer, Frankfurt am Main 2007, S. 211.
  5. Liste der auszusondernden Literatur der Deutschen Verwaltung für Volksbildung in der sowjetischen Besatzungszone, 1948.

Weblenken[ännern | Bornkood ännern]