Franz Liszt

Franz Liszt [IPA ˈlist], ungaarsch Liszt Ferencz oder (in nee’Schrievwies) Ferenc, (* 22. Oktober 1811 in Raiding, damals ungaarsch Deel vun dat Kaiserdom Öösterriek, hüüd Öösterriek (Burgenland); † 31. Juli 1886 in Bayreuth), weer Komponist, Pianist, Dirigent, Theaterleiter, Musiklehrer un Schriever. He weer en vun de prominentst Klaveervirtuosen un en vun de produktivst Komponisten vun dat 19. Johrhunnert. He hett in völ ünnerscheedlich Stilen un Gattungen komponeert un hett den Weg bereit (neben annern) för de „programmatischen Musik“ (sinfonische Dichtungen) un wurrd mit sien Hööftwarken de „Needüütsch School“ torekent. He weer Mitbegrünner vun de Allgemein Düütsch Musikvereen. In dat Öller van 54 Johren kreeg Liszt in Rom de „niederen Weihen“ un den Titel Abbé.

Franz Liszt mit 46 Johren

Franz Liszt in’t hooch Öller

Leven

Herkunft un Öllernhuus

Franz Liszt weer de eenzige Söhn vun Adam Liszt (1776–1827), Verwaltensbeamter in Deensten vun de Fürst Nikolaus II. Esterházy, un sien Fru Maria Anna, boren Lager (1788–1866), Backersdochter ut Krems an der Donau. Adam Liszt speel all in de Jöögd Cello in dat Sömmerorchester vun den Fürsten Esterházy un is nah en afbraken Theologie- un Philosophiestudium in de Verwaltungsdeenst vun den Fürsten intreden. Nebenbi speel he aber wiederhenn as Cellist in’t Orchester, dat bit 1804 vun Joseph Haydn un dornah bit 1811 vun Johann Nepomuk Hummel leidt wurr.

1808 wurr Adam Liszt nah Raiding versett, dat damals to dat Königriek Ungarn hörr (siet 1922 hörrt Raiding as Bestanddeel vun dat Burgenland to Öösterriek). Kört Tiet later hett he Anna Lager kennen lehrt, de he in’ Januar 1811 heiraadt hett. An’ 22. Oktober 1811 wurr sien Söhn Franz boren. Wiel to disse Tiet in Ungarn de Amtsspraak Düütsch weer, wurr ok in dat Huus Liszt Düütsch snackt, so dat Franz Liszt later as de „weltberühmte Klaviervirtuose, der von deutschen Eltern herstammend zufällig in Ungarn das Licht der Welt erblickte“, gull To’n Anfang vun de 1820er Johren fungen Liszt un sien Öllern an, franzöösch to lehren, wat bald de Spraak wurr, de Liszt an’ leevsten much und de he ok meest korrespondeeren de. He hett nahderhand Frankriek as sien „Vaterland“ ansehn. Eerst in de 1870er Johren hett he sück bemüht, Ungaarsch to lehren. Ofschoons Franz Liszt sietens sien Afstammung un sien „Togehörigkeitsgeföhl“ kien Ungar weer, sünd völ Ungarn stolt up den in hör Land boren Künstler.

Entwicklung to’ Wunnerkind

Nah eegen Angaben ut laterer Tiet hett Liszt sück in dat Öller vun söben Johren dat Notenschrieven „allein angelernt“ un nah Angaben vun sien Vader vör sien negent Johr all „ziemlich viele Bögen mit Noten gekritzelt.“ In Oktober 1820 is Liszt as Negenjohriger mit den Vördrag vun en Klaveerkonzert in Es-Dur vun Ferdinand Ries un en eegen Improvisation eerstmals in en Konzert bi Baron von Braun in Ödenburg apenlich uptreden. An’ 26. November 1820 geev he in Preßburg en eerst eegen Konzert. In de Städtischen Preßburger Zeitung van 28. November 1820 wurr denn folgend Bericht schreven:

Verflossenen Sonntag, am 26. dieses Monats, dieses in der Mittagsstunde, hatte der neunjährige Virtuose Franz Liszt, die Ehre, sich vor einer zahlreichen Versammlung des hiesigen hohen Adels und mehrerer Kunstfreunde, in der Wohnung des hochgeborenen Herrn Grafen Michael Eszterházy, auf dem Clavier zu produciren. Die außerordentliche Fertigkeit dieses Künstlers, so wie auch dessen schneller Überblick im Lösen der schwersten Stücke, indem er alles, was man ihm vorlegte, vom Blatt wegspielte, erregte allgemeine Bewunderung, und berechtigt zu den herrlichsten Erwartungen.

Adam Liszt, de dat besünner Talent vun sien Söhn mehr un mehr sehn de, hett denn all dran sett, sien Söhn „to formen“ un wurr – ähnlich as Leopold Mozart – en strengen Musik-Erzieher. De fröhe Fixierung vun Liszt up en Karriere as Pianist föhr allerdings to erheblich Mängel in de Allgemeenbildung, de he nahderhenn dör en intensiv Sülvststudium weer uphalen kunn. Adam Liszt hett sück denn um en qualifizeert künstlerisch Utbillen in Wien bemüht. Um dat betallen to können hett he wat vun sienn Vermögen verköfft un unbetallten Urlaub nommen. Nahdem he vun den Fürsten en Geldbetrag vun 200 Gulden för de Utbilden vun sein Söhn genehmigt kreegen harr, is he an’ 8. Mai 1822 tosommen mit sien Fru un sien Söhn nah Wien reist. Dor kreeg Franz vun Carl Czerny Ünnerricht in’t Klaveerspeel un siet August 1822 vun Antonio Salieri Ünnerricht in Kompositschoon..

All bald nah sien Ankunft in Wien leet Liszt sück in privaat Kreisen hörrn. An’ 1. Dezember 1822 speel he in’t Landesständischen Theater Hummels Klaveerkonzert in a-Moll as ok en Improvisation över en Arie ut Rossinis Oper „Zelmira“ un dat „Allegretto“ ut Beethovens 7. Sinfonie. An’ 13. April 1823 geev he in de lütt Redoutensaal jenes Konzert, an dessen Enn’ he nah de Legende en Weihekuss Beethovens kreegen hemm sall. Dat kann aber hüüd as seker gellen, dat Beethoven in dat Konzert gor nich anwesend weer. In en Rezension vun de Wiener Allgemeinen Musikalischen Zeitung wurr he bi de Berücksichtigung vun sien Öller gelobt, wenn man ok noch en Mangel an physischer Kraft bemarken dee.

Nahdem Adam Liszts Versöök, en Verlängerung vun sien Urlaub um nochmal twee Johr, vergeblich weer, hett he sein Anstellung bi de Fürst Esterházy kündigt. De Familie is denn nah Ungarn reist, wo Franz Liszt in Pest in’ Mai 1823 eerste Konzerte geev. Dornah reisten se torüch nah Wien, wo Liszt noch för eenig Maand Ünnerricht bi Czerny un Salieri kreeg.

Franz Liszt 1824,
Lithographie nah en Teknung
vun A. X. Leprince

„Petit Litz“ un „Master Liszt“

An’ 20. September 1823 hett de Liszt Wien verlaten, um nah Paris to reisen, wo Franz (mit en Empfehlungsschrieben vun de Fürst Metternich) an’t Konservatorium studeeren sull. Nah Tüschenupholten mit Konzerten in München, Augsburg, Stuttgart und Straßburg drap de Familie an’ 11. Dezember 1823 in Paris in. De Direkter vun dat Konservatorium, Luigi Cherubini, hett de Upnahm vun Liszt aber aflehnt, wiel dat Konservatorium blots Franzoosen vörbehollen weer. So övernehm sien Vader de Klaveerutbildung wieder un weer en strengen Schoolmeester. Dorneben kreeg he Kompositionsünnerricht bit Ferdinando Paer un Antonín Reicha.

Nah privaat Uptreden in hööchste Sellschapskreise un Konzerten in’t Italieenisch Theater vun Paris steeg Liszt as „petit Litz“ gau to en Berühmtheit up. In Rezensionen wurr he to’n weddergeboren Mozart ernannt.

In de Johren 1824 bit 1827 bereis de „Wunderknabe“ mit sien Vader mehrmals England, geev u. a. Konzerte up Windsor Castle, un wurr dor as „Master Liszt“ bejubelt. Tosommen mit sien Vader hett he ok de franzöösch Provinz un de SWiez bereist.

Ut Breefen vun Adam Liszt geiht hervör, dat sien Söhn all in fröh Jöögdtiet Klaveerwarken, dorünner Sonaten un Konzerte, Warken in kammermusikalischen Gattungen un Warken för Gesang komponeert hett. Meest all vun disse Kompositschonen sünd verschullen, so dat en Oordeel insowiet nich mögelk is. De eersten verapenlicht Klaveerwarken vun dat Wunnerkind sünd Etüden, Variatschonen vun egen Themen un Themen vun Diabellis, Rossini un Gaspare Spontini, as ok sien eerst Oper Don Sanche ou le Château d’amour, de Liszt mit Hülp dör sien Meester Paer komponeert hett un de an’ 17. Oktober 1825 ünner de Leitung vun Rodolphe Kreutzer in Paris oorupföhrt wurr. De Oper wurr aber all bald vun de Speelplan streeken. Ok mit sien eerst Klaveerwarken harr de jung Liszt kien Spood un keem bald in en Levenskries, so as sien Daagbookndragen in’ Sömmer 1827 wiesen. As sien Vader up en Konzertreis in England krank, hebbt se beid versöcht, sück in Boulogne-sur-Mer to verhalen. Adam Liszt is dor denn an’ 28. August 1827 in dat Öller vun 50 Johr storven. För sien fievteihnjohrig Söhn weer dat en bannig Insnitt in sien Leven, dat bither vun den Ehrgeiz, de stännig Präsenz un de Dominanz vun sien streng Vader kenntekend weer.

Up eegen Fööt in Paris (1827–1834)

Levenskrise

Lamennais. Porträt vun L. D. Lancôme

Franz Liszt is psychisch verstört nah Paris torüchgahn, wo tosommen mit sien Moder, toeerst in de Rue Montholon un laterhenn in de Rue de Provence, en lütten Wahnung betruck. He nehm jetzt blots gelegentlich an Konzerten vun anner Künstler dell un weer för twee Johr ok as Pianist nich mehr aktiv. Um för sück un sien Moder den Levenünnerholt to bestrieden, geev Liszt nu Ünnerricht in’t Klaveerspeel un Komposition. Dorbi hett he Caroline de Saint-Criq kennenlehrt un hett sück dorin verkeeken. Se weer de Dochter vun de franzöösch Binnenminister, de aber denn wegen den grooten Standesünnerscheeds en Fortsetzung vun de Beziehung ünnerseggt hemm sall. De Söbenteihnjohrig wurr immer depressiver, truck sück völlig torüch un hett anfangen to lesen, hööftsächlich religiöös Schriften, jüngere Belletristik (Chateaubriand un Byron) un philosophisch Schriften, um sien Bildung to verbetern, denn biteher harr he ja man blots en kört Volksschoolbildung absolveert. He begeister sück för ünnerscheedlich geistig un politisch Ströömungen vun de Tiet un hett Kuntakte knüpft to Intellektuellen un Schrievers in Paris, u. a. mit Victor Hugo, Honoré de Balzac, Heinrich Heine, Alexandre Dumas, George Sand un Théophile Gautier.

In’ Inklang mit völ anner Künstler hett sück ok för de Lehre vun de Saint-Simonisten, en pseudo-religiöös Gruppeeren, de in de Oort vun en fröhen Sozialismus de Sellschap reformeeren wull, engageert. Grooten Infloot up Liszt harr ok de Abbé Félicité de Lamennais, de sien Book „Paroles d'un croyant“ Liszt mit Begeisterung leest hett. He hett hüm in sien Kolonie „La Chênaie“ („De Eekenwald“) in de Bretagne Maanden later ok in England besöcht, wo he intensive Diskussionen över religiöse un soziale Fragen führt hett un süvk fragt hett, of he nich Preester wurrn wull, un sien Essay ‘‘Über zukünftige Kirchenmusik‘‘ schreven hett. Up de anner Siet entwickel de junge Liszt aber ok en exzentrisch Verhältnis to de Daamenwelt, womit sien Moder ok so gar nich inverstahn weer.

Muskalische Inflooten

Bit to’n Enn’ vun dat Johr 1831 wurr Liszt mit Frédéric Chopin, Niccolò Paganini, Gioachino Rossini, Vincenzo Bellini, Giacomo Meyerbeer, Hector Berlioz un Felix Mendelsson Bartholdy bekannt. Bi en Vergliek mit disse Künstler moot hüm klor wurrn ween, dat he in sien eegen Entwicklung wiet torüchbleven weer. Ut de Sicht vun Mendelssohn weer he de dilettantischste vun all Dilettanten. Chopin hett hüm in en vun sien Breef van’ Dezember 1831 en pianistisch Null nömmt.

Franz Liszt 1832,
Lithografie vun Devéria.

Nahdem he eenig Vörlesungen vun François-Joseph Fétis över de Philosophie vun de Musik (Liszt war sehr beeindruckt und korrespondierte mit Fétis) besöcht harr un nah en Uproop vun de Saint-Simonisten, all Künstler sullen doch hör Kunst künftig för de Religion verwennen un beter Musik maaken as Beethoven un Rossini, hett sück Liszt in’t Fröhjohr 1832 weer de Musik towendt. Nah de Besöök vun en Wohltätigkeitskonzert vun Paganini togunsten vun de Opfer vun de in Paris grasseerend Cholera-Epidemie, hett he in en Breef van’ 2. Mai 1832 an Pierre Wolff in Genf sien nee Musikbegeisterung mitdeelt:

Seit 14 Tagen arbeiten mein Geist und meine Finger wie zwei verdammte, – Homer, die Bibel, Platon, Locke, Byron, Hugo, Lamartine, Chateaubriand, Beethoven, Bach, Hummel, Mozart, Weber sind alle um mich herum. Ich studiere sie, betrachte sie, verschlinge sie mit Feuereifer; überdies übe ich 4 bis 5 Stunden (Terzen, Sexten, Oktaven, Tremolos, Repetitionen, Kadenzen etc. etc.) Ach! Sollte ich nicht verrückt werden, wirst du einen Künstler in mir wiederfinden!

Liszt hett sück denn ok weer an dat apenlich Konzertleben bedeeligt. In’ Sömmer 1832 hull he sück as Gast vun en Familie Reiset in Ecoutebœuf dicht bi Rouen up. Dor entstunn en noch unvullstännig eerst Version vun sien Clochette-Fantasie op.2, en Fantasie över dat Thema vun dat Rondo-Final vun Paganinis tweet Violinkonzert. Dat düer aber wat, bit de Fantasie fardig weer. As List an’ 5. November 1834 de Fantasie in in en Konzert vun Berlioz speel, weer dat en katastrophal Misserfolg. Dat Fiasko wurr as nee Bewies dorför ansehn, dat Liszt vun Komponeeren kien Ahnung harr.

Bit to’n Fröhjohr 1835 hett Liszt noch wiedere Warken komponeert, de aber meest laterhenn vun Liszt in sien Warkenkatalog nich mehr berücksichtigt wurrn sünd un vun Tietgenossen as „unverständliche Ausgeburten einer fantastischen Exzentrizität“ betekend wurrn. Dorto gehört ok en Klaveeruttoog vun de Symphonie fantastique vun Hector Berlioz, bi deren spoodriek eerst Upführung an’ 5. Dezember 1830 Liszt anwesend weer. Mit Berlioz entwickel sück en innig Früendschap, so wurr Liszt in’ Oktober 1833 Trautüüg, as Berlioz de engelsch Schauspelerin Harriet Smithson heiraadt hett.

Marie d’Agoult

Marie d’Agoult 1843,
Öölgemälde vun Henri Lehmann

To de wichtigst Aspekte vun Liszts Biografie hört sien Beziehung mit de söss Johr öllere Gräfin Marie d’Agoult (1805–1876). Marie d’Agoult stamm as boren Flavigny ut den franzööschen Hoochadel un weer siet 1827 mit Charles d’Agoult verheiraadt. Se harrn twee Döchter. In de Ehe krisel dat, Marie hett an Sülvstmord dacht un hett sück in’ Winter 1831 för eenig Maanden in en Sanatorium nah Genf torüchtrucken. Nahdem se Enn’ 1832 nah Paris torüchkommen weer, hett se sück bemüht, weer in den üblichen sellschaplichen Verkehr intofinnen un hett Enn’ Dezember u. a. de Familie vun den Graf Apponyi un de Hertogin von Rauzan besöcht. In disse Kreise verkehr ok Liszt, de för de Hertogin von Rauzan in en leedenschaftlich Schwärmeree entflammt weer. Wenngliek dat Datum unseker blivvt, hett Marie d’Agoult villicht ok den Marquise le Vayer en Besöök afstatt un hett dorbi dor den jungen Pianisten kennen lehrt. As Liszt sien nee’stes Wark weer just sien Bearbeitung vun Franz Schuberts Leed Die Rose nah en Gedicht vun Friedrich Schlegel rutkommen. Dat is bekannt, dat Liszt sück mit dat Schicksal vun disse „Rose“ identifizeert hett. In licht verständlich Metaphern wurrd schildert, wu en lyrisch Ik, de in de Titel nömmt „Rose“, mit naiv Früendlichkeit en Daam begegnen deiht. Dat Lyrisch Ik wurrd denn vun de Daam verführt un geiht togrunnen.

Siet Anfang 1833 hett Marie d’Agoult Liszt immer immer fakener to Besööken inladen. Dat entwickelt sück en Affinität vun twee Minschen, de bither unglückelk weern. Aber ok twee Problemberieken kristalliseeren sück herut, de in de Beziehung to stark Konflikten führt hebbt. Dorbi gung dat eenersiets um weddersprüchliche Elemente vun de künstlerisch Persönlichkeit vun Liszt. He schwärm mit Woorten vun en Leven in Eensamkeit, wo he unstarvliche, blots för en lütten Kreis vun Gliekgesinnten bestimmt Meesterwarken komponeeren wull. Nah de Maatstab vun sien praktisch Doon, wurr he allerdings mit unwiderstehlicher Gewalt vun Kreisen vun de Sellschap antrucken. Wenn he as Pianist uptreden dee, weer he to’n Deel mit exzentrisch Gebaren dorum bemüht, vun en Publikum, dat he – as he seggen dee – verachten dee, um jeden Pries Applaus to erhollen. Up dissen Aspekt vun sein Künstlerdom legg Marie d’Agoult kien Wert; he sull sück völmehr as Komponist bewähren.

En tweet Problemfeld weer de völ Beziehungen vun Liszt to anner Fruen, de hüm faken bedrängen deen. In’ Sömmer 1834 keem dat to en eerst Eskalation, as Marie d’Agoult in Liszts Afwesenheit eenig vun sien ollen Breef funnen hett. Nah en komplizierten Tiet mit Stillständen un Krisen keem in’n Fröhjohr 1835 rut, dat Marie d'Agoult schwanger weer. Se hett sück denn dorto dörrungen, hör’n Ehemann to verlaaten un mit Liszt tosommen to leven. Gemeensam mit den Abbé de Lammenais hett Liszt vergeblich versöcht, hör vun dissen Entschluss aftobringen. Se hett Paris an’ 28. Mai verlaaten un is nah Basel reist, en paar Daag later is Liszt hör nahreist. Över verscheeden Statschonen in de Swiez hett sück dat Paar in Fröhjohr 1835 in Genf daallaaten, wo se en Wahnung in de Rue Tabazan betrucken. An’ 19. August wurr Marie vun Charles schett, an’ 18. Dezember wurr hör Dochter Blandine boren (se wurr laterhenn de Fru vun Emile Ollivier, de för en körten Tiet Ministerpräsident vun Frankriek weer). Blandine harr nah dat Rechtsverständnis vun de Tiet as Dochter vun Charles d’Agoults gullen. Um dat to verhinnern, hett Marie d’Agoult bi de Anmeldung vun Blandine bi de Genfer Behörden för sück sülvst de Naam „Catherine-Adelaide Méran“ wählt.

Wanderjohren (1835–1843)

Liszt in de Swiez

All bald nah sien Ankunft in Genf wurr Liszt vun sellschaplichen Plichten in Anspröök nommen un nehm as ehrenamtlich Klaveerperfesser an Sitzungen vun dat Direktorium un an de Ünnerrichtsbedriev vun dat in disse Tiet grünnd Genfer Konservatorium deel. Nahdem an’ 14. August sien Schöler Hermann Cohen ut Paris indrapen weer, wurr ut dat oorsprünglich vörsehn Tosommenleven mit Marie d’Agoult en quasi familiäres Tosommenleven mit dree Personen. Liszt geev in Genf eenig Konzerte, funn Tiet to’d Komponeeren (eerste Schubert-Transkription) un hett todem söss programmatische Artikel Zur Stellung der Künstler, in de he eerstmals den bildungspolitischen Anspruch vun de Kunst för de Sellschap formuleert hett.

In Genf hebbt sück denn aber bald finanzielle Probleme instellt, denn mit Rücksichtnahm up sien Beziehung mit Marie d'Agoult kunn he kien Konzertreisen ünnernemmen un vun sien ambitionierten Warken weer en Geldgewinn meest nich to verwachten. Um sien Problem to lösen, komponeer he Bearbeitungen populärer Melodien − z. B. den Walzer op.6, en Fantasie op.7 över Melodien ut Bellinis Oper I Puritani as ok twee Fantasien op.8 över Melodien ut Rossinis Soirées musicales − ofschons he disse Arbeitswies tovör in en Artikelserie in de Gazette musicale düchtig kritiseer harr. En Bref an Ferdinand Hiller van November 1835 wiest, dat Liszt den Wedderspruch tüschen de in sien Artikelserie formuleert Idealen un sien aktuellen Warken sülvst sehn hett un mit entschuldigenden Worten ankünnig, bit to’ Fröhjohr 1837 Warken vun „dauerhafter Gültigkeit“ komponeeren to wullen.

In September 1836 kregen Liszt un Marie d’Agoult en Besöök vun George Sand mit hör dree Kinner. Nah en gemeensamen Upentholt in Chamonix hebbt se an’ 13. Oktober Genf verlaaten un sünd över Dijon nah Paris torüchgahn. Liszt leev dor eerst alleen, Marie wahn bi George Sand un fung dor mit hör eerst schriftstellerischen Arbeiten an.

Konfrontation mit Thalberg

In’ Winter 1835/36 debüteer Sigismund Thalberg bi en Upträe an’ 16. November in en Privatkonzert vun den öösterriekschen Gesandtschaftssekretär Rudolph Apponyi in Paris un wurr vun de anwesend Künstler, dorünner Rossini un Giacomo Meyerbeer, mit Begeisterung begrööt un as Utfinner vun en neeoortigen Klaveerstil rühmt. Nah en paar mehr Uptreden wurr denn vertellt, dat Thalberg en pianistisch non plus ultra weer. Sien eerst apenlich Debüt an’ 24. Januar 1836 in en Konservatoriumskonzert, bi dat he sien Grande Fantaisie op.22 speel, wurr vun Hector Berlioz in de Revue et Gazette musicale enthusiastisch rezenseert. Während Liszt in Lyon mit sien Konzerten etwa 500–600 Francs kreeg, nehm Thalberg mit en eenzig Konzert in’t Italienisch Theater en Bedrag vun 10.000 Francs in. Dorto keem, dat Thalberg en gewaltig künstlerisch Ansehn tokommen de. In en Bericht in Le Ménestrel van’13. März 1836 heet dat dorto:

Moscheles, Kalkbrenner, Chopin, Liszt und Herz sind für mich große Künstler und werden es auch immer bleiben; aber Thalberg ist der Erfinder einer neuartigen Kunst, die ich mit nichts vergleichen kann, was vor ihm existierte. Thalberg ist nicht bloß der führende Pianist der Welt, er ist zugleich ein äußerst hervorragender Komponist.

Franz Liszt 1839

As Liszt an’ 13. Mai in Paris indroop, üm sück mit Thalberg "to meten", weer de all över Brüssel nah London afreist. Bevör Thalberg Anfang Februar 1837 to sien tweet Upenholt in Paris ankommen de, hett Liszt in de Revue et Gazette musicale van’ 8. Januar 1837 en vun Anzüglichkeiten un polemisch Utfällen dörtrucken Rezension verapenlicht, in de he Thalbergs Grande Fantaisie op.22 as ok de beid Capricen op.15 und op.19 in Grund un Boden verreet. Nah de Dorstellung vun Liszt weer de Spood vun Thalberg blots dör Propaganda tostannen kommen. Liszt sien Verhollen hett en Well vun allgemeen Empörung utlööst.

Thalberg is af Februar 1837 weer in in Paris uptreden un wuur ok weer fiert. An’ 31. März weern beid Künstler bi en Wohltätigkeitsveranstaltung vun de Fürstin Belgiojoso to hörn. Ut de Utnannersetzung mit Liszt gung Thalberg ehder as de Winner hervör. Bi sien nahfolgenden Upenhalten in Paris nehm de Spood vun Liszt as Pianist un as Komponist noch wieder to. Bit in de Midden vun de 1840er Johren wurr he in ganz Europa as vörbildlich Virtuose un as en vun de spoodrieksten Klaveerkomponisten vun sien Tiet ansehn.

Nahdem in’ Fröhjohr 1837 de künstlerisch Utnannersetzung tüschen Liszt un Thalberg all daan weer un Thalberg över Brüssel nah London reist weer, folg noch en mit Bidrägen in de Revue et Gazette musicale utdragen Debatte tüschen Liszt un François-Joseph Fétis, den Direkte vun dat Brüsseler Konservatorium. In en Artikel MM. Thalberg et Liszt in de Nummer van’ 23. April 1837 keem Fétis to dat Oordeel:

Sie sind ein großer Künstler, Ihr Talent ist immens, und Ihre Fähigkeit, alle Arten von Schwierigkeiten zu überwinden, unvergleichlich […] Sie sind Abkömmling einer Schule, die abgeschlossen ist und nichts mehr zu beschicken hat, aber nicht Repräsentant einer neuen Schule. Dieser Mann ist Thalberg: Sie sehen, dies ist der ganze Unterschied zwischen Ihnen beiden.

In en Antwort in de Revue et Gazette musicale van’ 14. Mai 1837 reageer Liszt mit nee Polemik un hett Fétis jede Kompetenz to de Beoordeelung vun Klaveermusik afspraken. In’t Gesamtergebnis harr sück Liszt mit sien Attacken tegen Thalberg blots Feinde makt.

Liszt in Italien

Nah dat Enn’ vun de Pariser Konzertsaison, en nochmaligen Upenholt bi George Sand in Nohant un in Lyon, wo Liszt en Wohltätigkeitskonzert geev un dat Klaveerstück „Lyon“ komponeert hett, reis Liszt mit Marie över Genf nah Italien. Hör lütt Dochetr Blandine bleev in de Obhut vun en Paster Demelleyer in Genf. Se drapen an’ 14. August 1837 an’ Lago Maggiore in. Nah en Upenholt in Como un Mailand (wo Liszt Gioachino Rossini drapen hett) leeten se sück siet den 6. September in Bellagio an de Comersee daal. Anfang November 1837 sünd se nah Como torüchgahn, wo an’ 24. Dezember hör tweet Dochter Cosima (de laterhenn de Frau vun Richard Wagner wurr) boren wurr.

Insgesamt bleven Liszts un Marie d’Agoults ruch weg twee Johr in Italien. Se wunnen dee Indrücke vun de italieensch Kultur, Kunst un Literatur. In Bellagio fung Liszt weer an to komponeeren. So entstunnen u. a. de Alben op. 10 bit op. 12 In’ März 1838 reisten Liszt un Marie d'Agoult nah Venedig. Bannig spontan hett Liszt dor Anfang April 1838 den Entschluss faat, togunsten vun de Opfer vun en Hoochwaterkatastroph in Ungarn Konzerte in Wien zu geven. Ofschoons he blots twee Week vör Wien inplant harr, is he – nah en grootoordigen Spood – eerst nah twee Maand nah Venedig to Marie d'Agoult torüch gahn. In disse Tiet geev dat den eersten Reet in de Beziehung, denn eenersiets harr sück Liszt mit Daamen in Wien inlaaten, up de anner Siet fung Marie en Liebesbeziehung mit en Graf Emilio Malazzoni an

Nahdem se sück weer verdragen harr, nehmen se ehrn Wahnsitz in Lugano. Liszt geev Konzerte in Mailand, Florenz, Bologna un Pisa. Van Januar bit Juni 1839 hebbt se in Rom leevt. Liszt geev ok hier tallriek Konzerte in Adelskreisen. An’ 9. Mai 1839 kreeg Marie hör daart Kind, den Söhn Daniel. Dornah hebbt se sück noch in Lucca un San Rossore uphollen un dorto noch in’ Oktober 1839 för jeweils en lütten See in Pisa un Florenz. In de Tiet vun Liszts Upenholt in Italien harr sien Rivale Thalberg wiet Deelen vun Europa bereist un wurr allsiets in Superlativen rühmt. Inkünfte vin sensationelle Höhe keemen dor noch to. Liszt, de dat ok mitkreeg, seh in’ Sömmer 1839 de Karriere vun Thalberg respektvull an. Nah en Notiz in Marie d'Agoults Saagbook weer Liszt dormit tofreeden, wenigsten as „der Zweite“ oder as „Teil des Ersten“ to gellen.

Insbesünner ut finanziellen Gründen hebbt sück Liszt und Marie dorup verständigt, sück to trennen, dormit Liszt as reisend Virtuose Konzerte geeven kunn. Nah enenhalf Johren wull man denn tosommen nah Italien torüchgahn un sück dor nedderlaaten. He würd denn Opern un anner Warken in repräsentativen Gattungen komponeeren. So hebbt sück hör Weeg in’ Oktober 1839 trennt, Marie gung nah Paris torüch, Franz hett Konzerte in Wien, Preßburg un Pest geven. Siet sien Kindheit weer he somit eerstmals weer in Ungarn un wurr an’ 4. Januar in dat Theater vun Pest as en heimkehrten Nationalheld begrööt, wobi hüm vun den ungaarschen Magnaten en Ehrensäbel överreicht wurr. In en wiederen Konzert in Pest is Liszt eerstmals as Dirigent uptreden.

Rastlos dör Europa

Dee folgend Johren, in de Liszt Geld för den Ünnerhalt vun sien „Familie“ verdeenen wull sünd kenntekend vun Spood und Misserfolgen as Künstler as ok Hoochs un Deeps as Minsch. Dat is meest nich mögelk, all de Öört, wo he sück uphollen hett, Spood un Pleiten un ok sien Affären uptotellen. Grooten Spood harr he as Virtuose bispeelswies in Prag (März 1840), in Dresden un Leipzig (Fröhjohr 1840, dorbi Begegnung mit Robert Schumann un Felix Mendelssohn Bartholdy), in Hamborg (Oktober 1840), in Belgien (Februar/März 1841), in Weimar un Berlin (Winter 1841/42), oder in Sankt Petersburg (April 1842, dorbi Begegnung mit Michail Glinka), Oostpreußen un in’ Baltikum (Fröhjohr 1842). In’ Fröhjohr 1843 dirigeer Liszt in Breslau eerstmals en Oper (Mozarts Zauberflöte), dornah is he wieder nah Russland reist un weer in Harvst in München un up de Hohenzollernburg Hechingen, wo he to’n Hofraat ernannt wurr. In Hamborg hett ok de Schriever Hans Christian Andersen den Virtuosen beleevt un geev in sien Book Eines Dichters Basar en Indruck:

Wie ein elektrischer Schlag fuhr es durch den Saal, als Liszt hereintrat, die Mehrzahl der Damen erhob sich, und ein Sonnenglanz verbreitete sich auf jedem Gesicht, so als begrüßten alle Augen einen lieben, teuren Freund [...] Alles in seinem Äußeren und in seiner Beweglichkeit bezeichnet ihn sogleich als eine jener Persönlichkeiten, die allein durch ihre Eigenart schon Aufmerksamkeit wecken; die Hand des Göttlichen hat ihnen einen besonderen Stempel aufgedrückt, der sie unter Tausenden kenntlich macht. Wie Liszt da vor dem Pianoforte saß, wirkte seine Persönlichkeit, dieser Ausdruck starker Leidenschaften in dem bleichen Gesicht, auf mich zuallererst dämonisch. Er schien an das Instrument genagelt, aus dem die Töne strömten, sie kamen aus seinem Blut, aus seinen Gedanken; er war ein Dämon, der seine Seele freispielen musste.

Liszt wurr ruhmsüchtig un prahl mit sien Spood un sien Kontakten to de Aristokratie. In eenig Städer – insbesünnere in Berlin – entwickel sück en regelrecht „Lisztomanie“ (mit ähnlichen Reaktschoonen, de an de Hysterie vun de Fans vun Stars vun de modern Pop-Musik erinnern). In Berlin wurr he to’n Liddmaat vun de Königlich Preußisch Akademie der Künste ernannt un kreeg den Oorden pour le merite. In Königsbarg kreeg he de Ehrendokterwürde vun de Universität, in Weimar wurr he nah en Konzerttournee mit den italieenschen Tenor Giovanni Battista Rubini dör Döringen to’n ‘‘Großherzoglichen Kapellmeister in außerordentlichen Diensten‘‘ ernannt.

In Paris weern sien Erfolge weniger spektakulär, wiel Sigismund Thalberg hier ok wiederhenn de „de Nummer Een“ bleev. Wenig Spood harr Liszt ok mit Konzerten in England, Schottland un Irland (twee Tourneen 1840/41). De Tourneen wurrn för hüm to en finanziell Debakel. Eenig weern sien Inkünfte as Virtuose nicht gering, allerdings geev he dör en luxuriöös Levensstil ungewöhnlich völ Geld ok weer ut un hett deelwies hooch Schulden makt. Dat keem to Striedereen mit Marie. In’ Sömmer 1840 hebbt se woll gemeensam dat Rhienland bereist un hebbt Urlaub in Fontainebleau makt, un hebbt sogor Heiraatsplääns, de vördem groot Liedenschap wurr aber weniger. Wiels en Verhollen (mit Marie un de Kinder) up dat Rhieneiland Nonnenwerth van Anfang August bit to’n Oktober 1841 hett he Marie d'Agoult överredt, en Verlängerung vun sien Tätigkeit as reisender Virtuose um twee Johr totostimmen.

Tüschen sien Konzertreisen kunn Liszt blots wenig komponeeren. De Upenholt an’ Rhien hett hüm denn aber to sien eerst düütsch Leedkompositschonen inspireert (Im Rhein un Lorelei nah Heine), en Wark för Männerchor: Was ist des Deutschen Vaterland nah Ernst Moritz Arndt un dat Rheinweinlied nah Georg Herwegh. Vör den Achtergrund vun en aktuellen Krise, in de dat um de Togehörigkeit vun dat Rhienufer to Frankriek oder to Düütschland gung, weer in Berlin de Upführung vun dat Rheinweinlied mit de Refrain „Der Rhein muss deutsch verbleiben!“ en grood Spood ween. In Paris dorgegen, in en Konzert, dat Liszt an’ 30. Juni 1842 togunsten vun en in Not geraden Opernsellschop ut Mainz geev, entwickel sück de Upführung vun dat Rheinweinlied mit düütsch Text to en Schandal. Dornah geev dat noch en erregte Debatte mit Anfeindungen tegen Liszt in de franzöösch Presse. Dorbi wurr hüm vörsmeeten, dat he all in Berlin mit düütsch-natschonalen Demonstratschonen tegen franzöösch Interessen agiteert harr.

In’ September 1842 geev Liszt in Tosommenhang mit de Grundsteenleggen to de Fardigstellung vun de Kölner Dom en Konzert in Köln un wurr an’ 13. September in Koblenz vun Fürst Metternich empfangen. Ut den Upenholt in Koblenz hebbt sück denn Folgen ergeeven, de in’ Henblick up Liszts Privatleben to en Katastrophe führt hebbt.

Dat Enn’ vun en Beziehung

Marie d'Agoult harr vun amourösen Avendüern vun Liszt in de Tiet vun sien Upenholt in Berlin mit de Schauspelerin Charlotte von Hagen erfohren, mit de he sück denn ok weer in Koblenz drapen hett. Marie schreev doruphenn en Breef, ut de Liszt eenersiets dat Enn’ vun hör Beziehung afleidt hett, up de anner Siet aber to en Versöhnung bereit weer un de Beziehung mit Charlotte von Hagen beendt hett. In’ Juli 1843 hebbt sück Liszt un Marie för en tweet un letzt Mal up de Eiland Nonnenwerth drapen. Tovör harr he dat Leed "Nonnenwerth" mit Widmung an Marie d'Agoult komponeert un in Breefen an Marie anboden, sien Karriere as reisend Virtuose in’ Sömmer 1843 to beenden.

De letzt Versöhnung hull aber nich lang an. Marie d'Agoult is an’20. Oktober 1843 weer nah Paris torüchgahn. So fung dormit an, en quasi autobiographischen Roman mit den Titel "Nélida" to schrieven, in de Liszt in de Gestalt vun den Maler Guermann Regnier as Künstler mit amoralischer Levensanschauung dorstellt wurrd, de woll anspruchsvull Kunstwarken schaffen kunn, aber in praktischen Utführung verseggen dee. De Roman keem an’ 8. August 1846 herut, allerdings anonym.

In’ November 1843 hett ok Liszt en literarisch Projekt up den Weg brocht, un zwar sien Biographie, de in Stuttgart vun Gustav Schilling, den Verfater vun en tietgenössischen Musik-Enzyklopädie, schreven wurr, worto Liszt dat Material to Verfügung stellen dee. Dat Book mit den Titel "Franz Liszt, Sein Leben und Wirken aus nächster Beschauung dargestellt" keem Anfang 1844 herut un stell Liszt as Künstler in överschwänglichsten Superlativen positiv dor. Liszt is dor nich blots de wohltätigste, intelligenteste un genialste Minsch vun all Tieden, sonnern ok en Komponist vun en Rang, mit de allenfalls blots Beethoven vergleken wurrn kann. Völ Legenden, de sück um de Persönlichkeit vun Liszt in de Tiet vun sien Kindheit un Jöögd ranken, un de ünner sien Verehrer bit hüüd verbreett sünd, gaht up dat Book vun Schilling un dormit up Liszt sülvst torüch.

Enn’ 1843, nah fiev Johren vun intensiv Leev un fievjohrig Utnannerleven, hebbt sück Marie un Liszt endgültig trennt. Denn aber fung de Utnannersetten över de Tokunft vun de gemeensam Kinner an. Toeerst hett Liszt in en schriftlich Erklärung van’ 7. Mai 1844 toseggt, dat he sik in dat Uptrecken vun de Kinner nich inmischen un jeds Johr 3.000 France betallen wull. Een Johr later keem dat to en nee’n Striet tüschen Liszt un Marie d'Agoult, wiel Liszt nu dat vullständig Sorgerecht för all dree Kinner verlang. Um wiedere Eskalationen ut’n Weg to gahn, hett Marie d'Agoult Anfang Juni 1845 all Rechte an de gemeensam Kinner mit Liszt opgeven.[ Siether weer vun Sieden vun Liszt jeder Kuntakt vun de Kinner mit hör Moder strengstens ünnerseggt. De Kinner bleven vöreerst in de Obhut vun Anna Liszt, de för en good Erziehung sörg, deren Kosten vun de Konzertinnahmen un de Rücklagen vun Franz Liszt bestreeden wurrn.

Kapellmeester in Weimar (1843–1861)

De Anfänge

All bi sien eersten Weimar-Upenholt as Virtuose wurr Liszt mit Dekret van 2. November 1842 vun de Groothartog Carl Friedrich to de sien Kapellmeester ernannt. Dornah weer Liszt to en Upenholt vun dree Maand pro Johr in dat Winterhalfjohr in Weimar verplicht, um dat Orchester to leiten. Liszt keem disse Plicht toeerst blots unregelmatig nah. In en tosommen mit den Weimarer Hoffkapellmeester André Hippolyte Chélard gemeensam leidt Konzert van’ 7. Januar 1844 is he in Weimar eerstmals as Dirigent uptreden. In’ Ansluss an sien Upenholt in Weimar is Liszt nah Dresden reist un hör dor de Oper Rienzi vun Richard Wagner, mit de sück vun denn an en intensiv Früendschap anbahnen dee. In’ Winter 1844/1845 keem he nich nah Weimar, sonnern he hull sück in Spanien un Portugal up, dornah nehm he in’ August 1845 an dat eerste Beethovenfest in Bonn deel. In’ Winter 1846/47 is he dör Oosteuropa reist: Wien, Pest, Bukarest, Kiew, Lemberg, Odessa, Konstantinopel un Elisabethgrad (hüüd Kirowograd) weern sien Statschonen. He hett sück in disse Tiet Hoppnungen makt, as Nahfolger vun den kranken Donizetti in dat Amt vun den Kammerkapellmeester an’Wiener Hoff beropen to wurrn. Aber denn sull sück sien Leben up anner Oort un Wies ännern, denn in Kiew is he eerstmals de Fürstin Jeanne Elisabeth Carolyne Fürstin zu Sayn-Wittgenstein begegnet. Se hebbt sück verliebt un besloten, sück gemeensam in Weimar neddertolaten. Anfang Februar 1848 is de „Rastlose“ nah Weimar reist un hett dor toeerst mit en "Madame F..." ut Frankfort a. M. in en Hotel wahnt, bit disse denn in’ März nah Paris afreis.

De Fürstin zu Sayn-Wittgenstein

Carolyne zu Sayn-Wittgenstein mit hör Dochter Marie. Um 1840

Carolyne zu Sayn-Wittgenstein stamm ut en poolsch Adelsfamilie un hett 1836 up den Wunsch vun hör Vader Peter Iwanoski, den Prinzen Nikolaus zu Sayn-Wittgenstein-Berleburg-Ludwigsburg (1812–1864) heiraadt. 1837 wurr se Moder vun hör eenzig Dochter Marie un hett sück denn bald vun hör Mann trennt. Se truck in dat ländlich Woronince in de süüdlich Ukraine, wo Caroylne Güter ut hör Mitgift harr. Hier hett se sück denn meest blots noch um hör intellektuellen Interessen kümmert, studeer Literatur, Philosophie un Religion, aber ok um de Bewertschaftung vun hör Besitzungen. Bi en Konzert an’ 14. Februar (old russisch Tietreknung: 2. Februar) 1847 in Kiew hett se Liszt kennen lehrt un weer spontan vun hüm andahn. In’t Fröhjahr hebbt se sück för mehrere Weeken up hör Landgut in Woronince drapen. Eerstmals funn Liszt in disse willensstark, temperamentvull, dunkeloogig un bildt jung Fru (se weer söben Johr jünger as Liszt) en Diskussionspartnerin för Themen as Kunst, Religion un Philosophie. He hett sück nah en nee Levensführung sehnt, se wedderum föhl sück beropen, en genialen Künstler to leiten un to fördern. Af Harvst 1847 weer Liszt mehrere Maanden in Woronince, in en fierlich Zeremonie hebbt se sück an’ 22. Oktober 1847 en Oort „Ehe-Verspreken“ geven, Liszt wurr „Seeleneigener“ vun de Fürstin. Weer dat villicht eerst ok blots en skurile Idee, so weer Liszt siether mit unlösbor Fesseln an Caroryne bunnen.

In’ April 1848 hett de Fürstin mit hör Dochter hör Landsitz verlaten un nehm Quartier in de Altenburg, en Villa an de Rand vun Weimar, in de in’ Harvst ok Liszt intrucken is. Twalf Johr hebbt se dor relativ torüchtrucken leevt. Dat weern de schöpferisch produktivsten Johren vun Liszt, wobi Carolyne en grooden Andeel harr, denn se verstunn dat, den eenst rastlosen „klaveerspeelenden Lebemann“ en neen, eernsthaftere Richt to geven un hüm to’n Komponeeren to inspireeren:

So habe ich für ihn zwölf Jahre lang gesorgt, immer mit meiner Arbeit in demselben Zimmer, sonst hätte er nie komponiert. Genie hat ihm nicht gefehlt – aber „Sitzfleisch“. [...] Ohne ein ruhige, aber beständige, sanfte, milde, hingebende Frauengestalt kann er nichts Großes tun, nur feilen.

Heiraten gung aber nich, wiel de Fürstin noch verheiraadt weer. Liszt hett de Hoopnung harrt, de Groothartogin von Sachsen-Weimar, Maria Pawlowna, en Süster vun Zar Nikolaus I., dorto to gewinnen, sück dorför intosetten, dat Carolyne schett wurrd. Eerst 1855 wurr se nah russisch Recht schett, weer aber as Katholikin nich free. Problematisch entwickelten sück ok de Vermögensverhältnisse. Se wurr ut Russland verbannt, hör Güter wurrn bit to de Vulljohrigkeit vun hör Dochter ünner staatlich Verwalten stellt.

En anner Problem entwickel sück in’ Tosommenhang mit de Erziehung vun de dree Liszt-Kinner, de bither in Paris bi hör Grootmoder Anna Liszt wahnen dee, aber mehr un mehr Kuntakt mit hör Moder Marie d'Agoult harrn, düchtig to’n Arger vun Liszt un Carolyne. 1855 hett he sien Kinner nah Weimar halt un hett en lütt Sett later, de Freefru Franziska von Bülow – de Moder vun Hans von Bülow, de Cosima 1857 heiraadt hett – mit de wiedere Erziehung vun de Kinner betraut.

Aktivitäten as Komponist

Franz Liszt 1856, nah en Gemälde vun Wilhelm von Kaulbach.

De Weimarer Johren weern de künstlerisch produktivst Tiet vun Franz Liszt. Völ vun sien Klaveerwarken schreev he in Weimar, so de „Klaviersonate in h-Moll“', den Zyklus „Harmonies poétiques et religieuses“, fiefteihn „Ungarische Rhapsodien“, as ok tallriek Transkriptionen, Klaveeruttüüg un Revisionen vun fröhere Klaveerwarken, bispeelswies de „Paganini-Etüden“. Ok twee vun sien vördem all konzipeert Klaveerkonzerte kreegen hör endgültig Gestalt. Üm sien Orchestrierungen vullkommen to maken, hett he den Sekretär Joachim Raff engageert, de he de Instrumenteerung vun völ vun sien Orchersterwarken updragen hett. to de eersten vun de in’ Dezember 1849 vun Raff instrumenteert Orchesterwarken harr en Les quatre élémens to veer Chorstücken hört, de Liszt 1844/45 nah Gedichten vun Joseph Autran komponeer. In en vun Liszt ünner Mithülp vun Hans von Bronsart erstellt nee Faaten wurr disse Ouvertüre an’ 23. Februar 1854 in en Hoffkonzert in Weimar ünner de Leitung vun Liszt as Les Préludes, Symphonische Dichtung upführt.

Nah de Plan vun Liszt sull bit Enn’ 1854 en Zyklus vun negen Sinfonischen Dichtungen rutkommen. To’n betern Verständnis vun de Stücke weern Vörwöör vörsehn, de siet März 1854 de Fürstin Wittgenstein schreev. So entstunnen söben Vörwöör, de toeerst as Broschüre druckt un in disse Form an Früenden vun Liszt verschickt wurrn. Nah en Revision wurrn de Vörwöör in de verapenlicht Partituren upnommen. In de Fall von Les Préludes weer an’ Enn’ meest kien Tosommenhang mit de in de Titel anspraken Ode Lamartines to erkennen.

De Verapenlichung vun de negen Sinfonischen Dichtungen duer noch wat länger un truck sück bit 1856 un 1857 henn. Dornah komponeer Liszt noch de Stücke Hamlet, Die Hunnenschlacht, „Mazeppa“ un Die Ideale. Bit 1861 legen 12 Sinfonische Dichtungen in verapenlicht Partituren un Arrangements för twee Klaveeren vör. Liszt harr buterdem Sinfonien nah Goethes Faust un Dantes Göttlicher Komödie komponeert.

Neben wieteren weltlichen Warken, dorünner Märsche, Leeder, Melodramen un Männerchöre, weern ok geistlich Warken entstahn oder wurrn anfangen (Missa solemnis, Männerchormesse, Oratorium Christus, Legende von der heiligen Elisabeth). As Liszt 1860 Weimar verlaten de, harr he en riesig Oeuvre vörleggt. Sien apenlich Ansehn as Komponist weer aber man minn.

Liszt as Dirigent, Mäzen un Pädagoog

Franz Liszt as Dirigent, um 1853.

Franz Liszt 1858, Photographie vun Franz Hanfstaengl.

In Weimar dirigeer Liszt völ Warken vun – damals ok umstreeden – Komponisten ut de Tiet un hett ok jemehr Opern upführt. Alleen 36 Mal hett he Warken vun Richard Wagner dirigeert, de hüm besünners nah stunn un de he in’ Fröhjohr 1849 nah den Upstand in Dresden to de Flucht nah Zürich hulpen hett. In de Folgejohren hett he Wagner finanziell un ok ideell ünnerstööt un stunn mit hüm in en regen Breefwessel. An’ 28. August 1850 broch he in Weimar Wagners Oper Lohengrin to Oorupführung un harr later henn vör, Wagners Ring in en eegens forför to bauend Festspeelhuus in Weimar uptoführen. Liszt un Wagner sünd later henn ok noch mehrfak gemeensam as Dirigenten uptreden, af 1865, nahdem Wagner mit Liszt sien Dochter Cosima liiert weer, köhl sück dat Verhältnis för lang Tiet aber af.

Ok för de Warken vun Berlioz, Mendelssohn un Schumann hett sück Liszt insett. He dirigeer in völ Musikmetropolen in Europa un funn deels Tostimmung, deels aber ok heftig Aflehnung, hööftsächlich wegen sien Oort un Wies to dirigeeren. Af 1861 hett he meest blots noch sien eegen Warken dirigeert. Neben Wagner stunn hüm besünners Hector Berlioz nah. In’ November 1852 un Februar 1855 hett Liszt in Weimar Berlioz-Weeken veranstalt, wobi ok Berlioz dirigeer, t. B. sien Oper Benvenuto Cellini. Up Anregung vun Carolyne komponeer Berlioz wenig later sien groot Oper Les Troyens, de he de Fürstin widmete.

In’ September 1857, to de Enthüllung vun dat Goethe-Schiller-Denkmal in Weimar, dirigeer Liszt de Oorupführung vun sien Faust-Symphonie un de symphonisch Dichtung Die Ideale. De letzte vun hüm leidt Opernupführung, de Oorupführung vun de Oper Der Barbier von Bagdad vun Peter Cornelius an’ 15. Dezember 1858, wurr vun en Weimarer Oppositschoon utzischt, worup Liszt sien Tätigkeit as Dirigent an dat Weimarer Hofftheater instellt hett. Sien Nahfolger wurr 1859 Eduard Lassen.

Ok as Pädagoog hett Liszt in Weimar mit grooten Infloot warkt. To sien Schölern hörrn Hans von Bülow, Carl Tausig, Franz Bendel, Peter Cornelius, Hans von Bronsart as ok de sien latere Fru Ingeborg Stark, Karl Klindworth, Julius Reubke, Rudolph Viole, Antal Siposs un völ annern. Ünnerstütt vun dat Kapital vun de Fürstin Wittgenstein kunn Liszt sück dat leisten, keen Honorar to nehmen un eenig vun sien klüvtigste Schöler sogor in den Huusholt vun de Altenburg uptonehmen. De Schöler hebbt sück as Liddmaat vun en versworen Gemeenschap föhlt. De Neu-Weimar Verein mit dat Vereinsblatt Die Laterne, de sück an’ 20. November 1854 up Initiative vun Liszt un August Heinrich Hoffmann von Fallersleben grünnd hett, bildt en geselligen Rahmen. Nicht wenig vun sien Schöler hebbt sück in Debatten, de in Zeitungen un Tietschriften utdragen wurrn, mit spitz Feer för de vun Liszt vertreden Kunstrichtung insett.

Allgemeen Düütsch Musikvereen

In de Tiet van 1.–4. Juni 1859 funn in Leipzig ut Anlass vun dat 25johrig Bestahn vun de Neue Zeitschrift für Musik en Versammlung (Leipziger Tonkünstlerversammlung) statt, to de de Chefredakteur Franz Brendel Musiker ut verscheeden europäisch Länner inladen harr. In dat Gewandhuus wurrn ut dissen Anlass vör allen Warken vun Liszt upführt un över den Begreep „Zukunftsmusik“ diskuteert, den Richard Wagner in sien Schrift Das Kunstwerk der Zukunft prägt harr. Up de Anregung vun Brendel henn wurr beslooten, den Begreep Neudeutsche Schule intoführen un up Anregung von Liszt un Louis Köhler en allgemeen Düütschen Musikvereen ADMV to grünnen. An’ 7. August 1861 konstitueer sück de Vereen in Weimar up den dor stattfinnen Tonkünstlerfest, to de ok de amnesteert Wagner ünner grood Jubel tokommen de. Up den Vörslag vun Liszt wurr Franz Brendel to’ Präsidenten wählt.

Levensavend (1861–1886)

Inschrift up dat Huus in Weimar, in dat Franz Liszt von 1869–1886 leevt hett.

In’ August 1861 hett Liszt Weimar verlaten, um in Rom Carolyne to heiraten. Nah en monströs Verfohren in völ Instanzen harr de Kardinalskonferenz un de Paapst in Rom de Scheedung un Neevermählung vun de Fürstin endlich tostimmt. För den 22. Oktober 1861, Liszt sien 50. Geburtsdag, weer in en Kark in Rom de Hochtiet plant. Nahdem Liszt an’ 20. Oktober in Rom ankommen weer, truck an’ Avend vun de nächste Dag de Fürstin hör Inwilligung to de Heirat torüch. Ok disse Beziehung harr sück utnanner leevt, ok wiel Liszt wiedere Affären mit anner Fruen harr, bispeelswies mit de Singerin Emilie Genast un mit Agnes Street-Klindworth.

Nah de scheitert Eheschließung mit Carolyne, de in Rom bleev, Theologie studeer un Böker schreev, hett he sück verstärkt Kompositionen mit religiösen Themen un karkenmusikalischen Warken widmet. In Rom führ he en Leven, dat tüschen Mönk und Mondäne gung, un truck sück in’ Sömmer 1863 in dat Kloster Madonna del Rosario up den Monte Mario torüch, wo he ok Besöök vun den Paapst Pius IX. kreeg. Af 1864 hett he weer Konzerte besöcht un Orchester in verscheeden europäisch Städer dirigeert. 1865 kreeg Liszt de niederen Weihen un ünnertruck sück de Tonsur. Dree wiedere Weihen geev dat noch dornah. He weer nu Abbé un dormit Kleriker, aber nich Prester. He schreev dorto in en Breef: Mein Hang zum Katholizismus rührt von meiner Kindheit her und ist ein bleibendes und mich beherrschendes Gefühl geworden.

Franz Liszts Graffanlag up den Bayreuther Karkhoff

Af 1865 hett he jeweils mehrere Maanden maal in Rom un maal in Budapest as ok af 1867 ok weer in Weimar verbrocht, wo he af 1869 en Etage in de Hoffgördneree (hüüd Museum) betruck. Vun disse dree Städer ut, hett he völ reist, meest, um eegen Warken uptoführen oder um bi groot Upführungen dorbi to ween oder (unentgeltlich) zo ünnerrichten. Sien Ruhm as Komponist un Lehrer weer mittlerwiel genauso groot, as fröher as Pianist. Besünners sien Orchesterwarken un sien geistlich Warken funnen grooten Anklang, so 1867 in Budapest, as Franz Joseph I. to’n ungaarisch König krönt un en Messe vun Liszt speelt wurr. In’ Sömmer reis he nah München un Tribschen, wo Wagner intüschen wahnen de, um tüschen Cosima, Hans von Bülow (siet 1857 mit Cosima verheiraadt) un Wagner (siet 1864 mit Cosima liiert) to vermiddeln. Tegen den Willen vun hör Vader leet sück Cosima scheeden un hett 1870 Wagner heiraadt. Eerst 1872 wurrn de Beziehungen langsam weer beter.

In’ Mai 1873 dirigeer Liszt eerstmals en vullständig Upführung vun sien nu to’n Enn’ brocht Oratorium Christus in de Stadtkark in Weimar, en lütt Sett later weer he to de Richtfestfier vun dat Bayreuther Festspeelhuus bi Cosima un Richard Wagner in Bayreuth. Ok bi de eersten Festspelen in’ Sömmer 1876 (Der Ring des Nibelungen) as ok bi de tweete Festspelen in’ Sömmer 1882 (Parsifal) weer he in Bayreuth. Letztmalig drap sück Liszt mit de Familie Wagner in’ Dezember 1882 in Venedig (Palazzo Vendramin-Calerghi). Gemeensam geev man en Konzert in dat Teatro la Fenice. Wenig Weeken dornah, Liszt weer intüschen all weer afreist, is Wagner an en Hartinfarkt storven. 1886 reis Liszt weer nah Bayreuth, um de ünner de Leitung vun sien Dochter stahnd Bayreuther Festspiele to besöken. As he afreist is, weer he aber all swoor krank. Wenig Daag nah sien Ankunft is he an’ 31. Juli 1886 storven un wurr an’ 3. August up den Bayreuther Stadtkarkhoff bisett. Bi de Totenmesse speel Anton Bruckner an de Örgel över Motive ut Parsifal.

Wark-Översicht

Dat Gesamtwark vun Franz Liszt hett en bannigen Ümfang un is ok in sien Riekdom vun verscheden Richten mit nix to verglieken. Bit hüüd is kien Gesamtutgaav herutgeven wurrn. De so nömmt „Carl-Alexander-Ausgabe“ (se wurr 1888 von de in Weimar grünnd Franz-Liszt-Stiftung dör den Groothartog Carl Alexander von Sachsen-Weimar-Eisenach initieert) umfaat 34 Bände, is aber unvullständig. En systematisch Warkverteken hett de engelsch Musikwetenschapler Humphrey Searle tosommenstellt un keem up 701 Titel (ahn de literarischen Warken):

• 123 Klaveerwarken
• 77 Leeder
• 65 Geistlich Chorwarken
• 28 Weltlich Chorwarken
• 10 Örgelwarken
• 1 Oper
• 25 Orchesterwarken
• 7 Warken för Klaveer un Orchester
• 9 Kammerkonzerte
• 5 Melodramen
• 335 Arrangements un Transkriptionen
• 17 Unvollendete Warken

Klaveerwarken

Franz Liszt hett de bit to sien Tiet üblich Form vun dat Klaveerspeel un dormit ok de Klaveerkompositschoon nee prägt. Wat dorför entscheedend weer: De Hammerklaveermechanik geev dat woll all siet 1709 (se wurr vun Bartolomeo Cristofori utfunnen), aber de bedüüdenst Fortentwicklung geev dat eerst in’t 19. Johrhunnert. Todem brook Liszt vun Anfang an mit all Regeln vun de Klaveerspeeltechnik, de to de Tiet streng nah Lehrböker praktizeert wurr. To sien Utfinnen tellen de Konzertparaphrasen, bi de Liszt en Thema oder mehrere Themen ut bekannt Opern upgreep un disse utsmückt mit eegen kompositorischen Ideen to brillanten Klaveerstücken umarbeiten de. Bit hüüd sind sien Technik vun dat Klaveerspeel wenig nennenswert nee Ideen tofügt wurrn.

Von de tallriek Klaveerwarken vun Liszt wurrd hüüd man blots noch wenig speelt. En Grund för dat wietgahnd Ignoreeren vun Liszt sien Klaveerwarken mögt technische Schwierigkeiten ween, en annern Grund kann ween, dat völ vun sien Transkriptionen Bearbeitungen vun de Melodien vun anner Komponisten ut de Tiet ween sünd un bit hüüd weniger „anspreken“, denn se weern för en völlig annern Personenkreis bestimmt: för hochgebildete, talenteerte Amateure. All 1911 stell Béla Bartók in sien Upsatz „Die Musik Liszts und das Publikum von heute“ fast, dat vun dat Ansehn vun Liszt as Komponist meest nicht mehr över bleven weer:

In seiner Jugendzeit ahmte er die schlechten Sitten der damaligen Kunstgecken nach – er "schrieb um und verbesserte", machte Kompositionen zum Brillieren aus Meisterwerken, an denen sich auch ein Franz Liszt nicht hätte vergreifen dürfen. Er ließ sich von der gewöhnlichen Melodik Berlioz', dem Sentimentalismus Chopins und noch mehr von den italienischen Schablonen beeinflussen, ihre Spuren treten allenthalben in seinen Werken zutage, und sie sind es auch, die ihnen den Anstrich des Trivialen geben.

Leeder un Melodramen

Liszt hett över 70 Lieder mit Klaveerbegleitung komponeert. Dr Mehrtall vun sien Leeder baseeren up franzöösch oder düütsch Gedichte. Liszt harr den Plan, dree Bände mit jeweils söss Leeder to verapenlichen, de de vun Heinrich Heine övernommen Titel "Buch der Lieder" kriegen sullen. De beid eersten Bände keemen 1843 un 1844 herut. De eerste Band enthollt de Stücke „Die Loreley“, „Am Rhein im schönen Strome“, „Mignons Lied“, „Der König von Thule“, „Der du von dem Himmel bist“ un „Angiolin dal biondo crin“. Man hett dat mit en musikaalsch gestalt Familienalbum to doon. Marie d'Agoult wurrd mit de dree eersten un Liszt mit de beid nachfolgend Stücken charakterisert. Dat letzte Stück ist de gemeensam Dochter Blandine widmet. De tweete Band mit de Leeder "Oh! quand je dors", "Comment, disaient-ils", "Enfant, si j'etais roi", "S'il est un charmant gazon", "La tombe et la rose" un "Gastibelza", en Bolero, nah Gedichten vun Victor Hugo sett de Leeder vun den eersten Band chronologisch fort. In den darten Band wurrn problematische Aspekte vun de Entwicklung der Beziehung tüschen Franz Liszt un Marie d'Agoults wedderspeegelt: „Du bist wie eine Blume“, „Dichter, was Liebe sei“, „Vergiftet sind meine Lieder“, „Morgens steh' ich auf und frage“, „Die tote Nachtigall“, un „Mild wie ein Lufthauch im Mai“.

Liszt hett sück nahderhenn vun sien eerst Leeder distanzeert, se weern völ to upblasen, sentimental un in de Begleitung överladen. Eenig vun sien Leeder hett he laterhenn umschreven. In de Johren 1879 un 1880 sett Liszt de Reeg vun sien „Gesammelten Lieder“ mit wieteren Heften fort. Hierto gehören Leeder as: „J'ai perdu ma force et ma vie“, „Ihr Glocken von Marling“, „Sei still“, „Mild wie ein Lufthauch im Mai“ (2. Version), „Isten veled (Lebe wohl)“ un „Mir ist die Welt so freudenleer“. En letzt Heft vun de „Gesammelten Lieder“ keem1883 herut.

De Melodramen vun Liszt sünd wietgahnd unbekannt bleven. En erwähnenswert Stück is dat Melodram "Der traurige Mönch" nah en Gedicht vun Nikolaus Lenau, da in’ September 1860 entstunn. Dat Melodram "Der blinde Sänger", dat Liszt Oktober 1875 nah einer Ballade vun Alexei Konstantinowitsch Tolstoi komponeert hett, is as autobiographische Kompositschoon bemarkenswert. De Singer glöövt, dat he vör en Publikum stahn deiht. Wiel he aber blind is, markt he nich, dat nümms dor is, de tohören seiht, so dat he vergeblich singt. Hüm hört nümms to.

Orchesterwarken

Liszt sien Hööftwarken för Orchester sünd de „Dante-Sinfonie“, de „Faust-Sinfonie“ un en Zyklus vun 12 Sinfonische Dichtungen, as ok eenig Märsche. In de Johren 1881/82 entstunn noch en letzt Sinfonische Dichtung, „Von der Wiege bis zum Grabe“', de Liszt toeerst as Klaveerversion komponeert hett. Ok vun völ vun sien anner sinfonischen Warken liggen Klaveerbearbeitungen vör. Ünner de Sinfonischen Dichtungen is „Les Préludes“ dat bekanntst Stück, dat in’ tweeten Weltkrieg to’n twiefelhaften Rum keem, wiel en Fanfarenmotiv vun dat Finale to Ankündigung vun Siegesmeldungen vun de Nationalsozialisten in’ Rundfunk verwendt wurr.

In sien Orchesterwarken entwickel Liszt de Gattung Sinfonische Dichtung (Programmmusik), de tovör vun Hector Berlioz wiederentwickelt wurrn weer, insbesünnere bezüglich vun den Umfang vun de Instrumenteerung un dat Bruken vun Leitmotiven (ähnlich as Richard Wagner). Neben de klingend Musik gifft dat en in de Titel andüüd butermusikaalsch Objekt, dat so nömmt Programm. Dat Programm kann en Vörgang ween, de man vertellen kann, en Gemälde, de Idee vun en Person oder en annern Gegenstand ween. Ut dat Zusammenwirken vun de klingend Musik mit de in de Vörstellung vun en Hörer oder Speler vörhannen Programm sull sück en ästhetische Wirkung ergeven. Musik vun so en Oort geev dat all in fröhere Tieden, bispeelswies Vivaldis "Vier Jahreszeiten", Beethovens Sinfonie "Wellingtons Sieg bei Trafalgar" as ok de Pastoral-Sinfonie, Warken vun Berlioz un Ouvertüren vun Mendelssohn. In’ Ünnerscheed to Liszt sien Vörgänger hebbt sien Sinfonische Dichtungen allerdings Debatten över en grundsätzlich Berechtigung vun Programmmusik utlöst, z. B. bi Eduard Hanslick in sien 1854 herutbrocht Book „Vom Musikalisch-Schönen“, oder in Bidrääg vun Wagner un Brendel. Johannes Brahms hett Liszt sien Dante-Sinfonie as "Unmusik" betekent, de up den Messhoopen hörrn de. Liszt hett sück u. a. to dat Thema Programmmusik in en Breef an Marie d'Agoult van’ 15. November 1864 so ütert:

Bis dahin unterschreibe ich voll und ganz und ohne jeden Vorbehalt den Grundsatz, den Sie mir gerne ins Gedächtnis rufen möchten, dass musikalische Werke, „die nach einem allgemein verstandenen Sinn einem Programm folgen, auf die Fantasie und das Gefühl unabhängig von jedem Programm wirken müssen“. Mit anderen Worten: Jedes schöne Musikstück muss zuallererst und in jedem Fall den absoluten und unverletzlichen Gesetzen der Musik entsprechen, die niemand vorschreiben kann.

Geistlich Warken un laat Warken

Franz Liszt kört för sien Dood, Photographie vun Nadar

Liszt hett in’ grooten Umfang religiös inspireert Musik komponeert. Neben Messen, Oratorien un Psalmen hörrn dorto ok Klaveerwarken, bispeelswies Harmonies poétiques et religieuses oder de Psalme instrumental för Klaveer un Orchester över de gregoriaansch Melodie de profundis. Sien geistlich Warken sind Beleg för de Versöök vun Liszt to de Realiseerung vun en vun hüm 1834 ünner den Infloot vun Abbé de Lamennais dröömd "musique humanitaire". Nah de Vörstellung vun Lamennais sull tokünftig dat Volk de Stööt vun de Kark ween. Dementsprechend harr Liszt in en Upsatz Über künftige Kirchenmusik utführt, dat in en Tiet, in de de Altar beven un wanken de, in de Kanzel un religiöös Zeremonien den Spötter un Twiefler to’n Stoff deenten, de Kunst dat Binnere vun den Tempel verlaaten mööt, um sück in de Butenwelt den Schauplatz för hör Kundgebungen to söken. En ähnlich Utfaaten hett ok Richard Wagner in sien Altersschrift Religion und Kunst vertreden. To de geistlich Warken vun Liszt hörrn de Missa solemnis, de he 1856 to de Einweihung vun de Basilika in Gran in Ungarn komponeert hett, de 1866/67 komponeer Ungarische Krönungsmesse, verscheeden Psalmen, de 1862 fertigstellt Legende von der heiligen Elisabeth, dat 1866 fertigstellt un 1867 um twee Satzen wieder makt Oratorium Christus un en 1869 fertigstellt Requiem. De Legende von der heiligen Elisabeth un dat Oratorium Christus wurrn bit in dat 20. Johrhunnert rin faken upführt; un de Graner Messe wurrd neben den Messen vun Anton Bruckner to de herutragend Höhepunkten vun de Karkenmusik vun dat 19. Johrhunnert tellt. Insbesünnere in Ungarn weer ok de Ungarische Krönungsmesse, in de Liszt Melodien in de Stil vun de Ungarischen Rhapsodien bruken de, bannig beliebt. Dorgegen is dat Requiem wietgahnd unbekannt bleven.

Mit den siet 1870 komponeert geistlich Warken, dorünner wiedere Legenden un völ lütt Stücke, kultiveer Liszt en vörwiegend asketischen Stil. Mit Henblick up sien fröher komponeert geistlich Warken harrn Tietgenossen hüm vörsmeeten, dat se vös to weltlich klingen un he den Opernstil vun Wagner in de Karken dragen harr. Mögelkerwies weer dat en Grund, weshalb Liszt in sien later komponeert geistlich Warken jeden Anklang an den Stil vun Wagner vermieden hett. In sien laat Warken – meest all „geistig Warken“, hett he sück mehrfack mit dat Starven un de Fraag nah en Wiederleven nah de Dood utnannersett, un find dorför en eegenwillig musikaalsch Spraak.

Literarisch Warken

De literarisch Warken vun Franz Liszt sünd in sien „Gesammelten Schriften“ tosommenfaat, de eerstmals vun Lina Ramann 1883 in söss Bänden in Leipzig herutgeven wurrn sünd. Neben Essays un Reisebreef is vör allen de Biographie över Friedrich Chopin interessant, de he gemeensam 1850/51 mit de Fürstin Carolyne von Sayn-Wittgenstein schreven hett. Vun sien völ Breef sünd över 6.000 in verscheeden Bänden vrapenlicht wurrn, t. B. de Breefwessel mit Richard Wagner, Hans von Bülow, sien Moder Anna oder den Groothartog Carl Alexander.

Ehrung un Würdigung

Ehrungen to Leevtieden

• In’ Januar 1840 wurrd Liszt mit de „Ehrensäbel“ vun de ungaarschen Adels uttekendt un wurrd Ehrenbürger vun Pest.
• In Frankfurt wurrd he an’ 18. September 1841 „zum Zeichen seiner seit Jahren geübten Pflege der Menschlichkeit und Hilfeleistung“ in de dortigen Freemüererloge Zur Einigkeit upnommen. In’ Februar 1842 kriggt he in de Berliner Loge Zur Eintracht den II. un III. Grad. 1845 wurrd he Ehrenliddmaat vun de Zürcher Loge Modestia cum Libertate un 1870 in Pest.
• 1842 wurrd Liszt in Berlin to’n Liddmaat vun de Königlich Preußischen Akademie der Künste ernannt (Orden pour le merite), in Königsbarg kriggt he de Ehrendokterwürde vun de Universität.
• In’ Oktober 1859 kriggt Liszt up eegen Andrag dat öösterrieksch Adelsprädikat un harr den Naam „Franz Ritter von Liszt“ führen drüfft.
• 1871 kriggt Liszt den Titel vun en Königlich Ungaarschen Rat.
• 1881 wurrd Liszt Liddmaat vun de Academie des Beaux-Arts in Paris.

Oordeelen vun Tietgenossen

Robert Schumann

(...) Diese Kraft, ein Publikum sich zu unterjochen, es zu heben, tragen und fallen zu lassen, mag wohl bei keinem Künstler, Paganini ausgenommen, in so hohem Grad anzutreffen sein. Am schwierigsten aber lässt sich über diese Kunst selbst sprechen. Es ist nicht mehr Klavierspiel dieser oder jener Art, sondern Aussprache eines kühnen Charakters überhaupt, dem, zu herrschen, zu siegen, das Geschick einmal statt gefährlichen Werkzeugs das friedliche der Kunst zugeteilt.

Richard Wagner

(...) Du kamst in mein Leben als der größte Mensch, an den ich je die vertraute Freundesanrede richten durfte. Du trenntest Dich langsam von mir, vielleicht weil ich Dir nicht so vertraut geworden war als Du mir. […] So lebst Du in voller Schönheit vor mir und in mir, und wie über Gräber sind wir vermählt. Du warst der erste, der durch seine Liebe mich adelte. Zu einem zweiten, höheren Leben bin ich ihr nun vermählt und vermag, was ich nie allein vermocht hätte. So konntest Du mir alles werden, während ich Dir so wenig nur bleiben konnte: wie ungeheuer bin ich so gegen Dich im Vorteile!

Maurice Ravel

Welche Mängel in Liszts ganzem Werk sind uns denn so wichtig? Sind nicht genügend Stärken in dem tumultuösen, siedenden, ungeheuren und großartigen Chaos musikalischer Materie, aus dem mehrere Generationen berühmter Komponisten schöpften?

Würdigungen

Breefmark to’n zum 150. Geburtsdag vun (DDR 1961)

• To sien Ehren wurr 1925 in Budapest de fievtig Johr tovör dör sien Insatz entstahn Musikakademie, deren eerst Präsident he ok weer (hüüd Liszt Ferenc Zeneművészeti Egyetem), nah hüm nömmt.
• In Würdigung vun sien Schaffen richt de 1956 nah hüm nömmt Hochschule für Musik Franz Liszt Weimar twee internatschonale Klavierwettstrieden ut, den Internationalen FRANZ LISZT Klavierwettbewerb un den Internationalen FRANZ LISZT Wettbewerb für Junge Pianisten.
• In Raiding, Weimar, Budapest un Bayreuth sünd Museen inricht wurrn, de över dat Leven un Wirken vun Franz Liszt informeeren. In disse un anner Oorten gifft dato k Denkmale.
• De vun Liszt bewahnt Altenburg in Weimar beherbergt en up Anfraag apen Liszt-Salon un en Liszt-Utstellung.
• To’ 200. Geburtstag vun Franz Liszt gifft dat 2011 in Düütschland en Sülvergedenkmünt to 10 Euro.
• Nah hüm sünd ok de Asteroid Liszt un wegen hör Kopphoor, de en Frisur ähnelt, de Lisztäffchen nömmt.

Literatur

• Altenburg, Detlef (Hrsg.): Franz Liszt, Tagebuch 1827, Wien 1986.
• Altenburg, Detlef: Artikel Liszt, Franz, in: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, Personenteil, Band 11, Kassel et altera 2004.
• Altenburg, Detlef (Hrsg.): Liszt und die Neudeutsche Schule, Weimarer Liszt-Studien, im Auftrag der Franz-Liszt-Gesellschaft e. V. Weimar herausgegeben von Detlef Altenburg, Band 3, Laaber-Verlag, Laaber 2006.
• Altenburg, Detlef: Die Neudeutsche Schule – eine Fiktion der Musikgeschichtsschreibung?, in: Altenburg (Hrsg.): Neudeutsche Schule, S.9ff.
• Apponyi, Rodolphe: Vingt-cinq ans a Paris (1826–1850), Journal du Comte Rodolphe Apponyi, Attaché de l’ambassade d’Autriche a Paris, Publié par Ernest Daudet, * (1826–1830), Cinquième édition; ** (1831–1834); *** (1835–1843), Paris 1913–14.
• Autexier, Philippe A.: Mozart & Liszt sub Rosa, Poitiers 1984.
• Bartók, Béla: Die Musik Liszts und das Publikum von heute, in: Hamburger: Beiträge von ungarischen Autoren, S.118ff.
• Békefi, Ernö: Franz Liszt, Seine Abstammung – seine Familie, in: Hamburger (Hrsg.): Beiträge von ungarischen Autoren, S.7ff.
• Bory, Robert: Une retraite romantique, deuxième édition considérablement augmentée, Lausanne 1930.
• Brendel, Franz: F. Liszt's symphonische Dichtungen, in: Neue Zeitschrift für Musik 49 (1858), S.73ff, 85ff, 109ff, 121ff, 133ff und 141ff.
• Brendel, Franz: Zur Anbahnung einer Verständigung, in: Neue Zeitschrift für Musik 50 (1859), S.265ff.
• Burger, Ernst: Franz Liszt, Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten, München 1986.
• d’Agoult, Marie (Daniel Stern): Mémoires, Souvenirs et Journaux I/II, Présentation et Notes de Charles F. Dupêchez, Mercure de France 1990.
• Deaville, James: A "Daily Diary of the Weimar Dream", Joachim Raff's Unpublished Letters to Doris Genast 1852–1856, in: Saffle, Michael (Hrsg.): Analecta Lisztiana I, Proceedings of the International "Liszt and His World" Conference held at Virginia Polytechnic Institute and State University, 20–23 May 1993, Franz Liszt Studies Series No.5, Pendragon Press, Stuyvesant N.Y. 1995, S.181ff.
• Deaville, James: Die neudeutsche Musikkritik, in: Altenburg (Hrsg.): Neudeutsche Schule, S.55ff.
• Demko, Miroslav: Franz Liszt compositeur Slovaque, L´Age d´Homme, Suisse 2003.
• Dupêchez, Charles F.: Marie d’Agoult 1805–1876, 2e édition corrigée, Paris 1994.
• Eckhardt, Maria, und Knotik, Cornelia (Hrsg.): Franz Liszt und sein Kreis in Briefen und Dokumenten aus den Beständen des Burgenländischen Landesmuseums, Eisenstadt 1983.
• Ehrhardt, Damien (Hrsg.): Franz Liszt – Musique, médiation, interculturalité (Etudes germaniques 63/3, Juli–September 2008)
• Göllerich, August: Franz Liszt, Berlin 1908.
• Gooley, Dana: The virtuoso Liszt, Canbridge University Press 2004.
• Gut, Serge: Franz Liszt, Paris 1989 (franz., deutsch im Juni 2008).
• Hanslick, Eduard: Vom Musikalisch-Schönen, Ein Beitrag zur Revision der Ästhetik in der Tonkunst, herausgegeben von Dietmar Strauß, Teil 1: Historisch-kritische Ausgabe, Teil 2: Eduard Hanslicks Schrift in textkritischer Sicht, B. Schott's Söhne, Mainz 1990.
• Hamburger, Klara (Hrsg.): Franz Liszt, Beiträge von ungarischen Autoren, Budapest 1984.
• Joubert, Solange: Une correspondance romantique, Madame d’Agoult, Liszt, Lehmann, Paris 1947.
• Jung, Hans Rudolf (Hrsg.): Franz Liszt in seinen Briefen, Frankfurt am Main 1988.
• Kaminiarz, Irina: Richard Strauss, Briefe aus dem Archiv des Allgemeinen Deutschen Musikvereins 1888–1909, Weimar 1995.
• Keeling, Geraldine: Liszt’s Appearances in Parisian Concerts, Part 1: 1824–1833, in: Liszt Society Journal 11 (1986), S.22ff, Part 2: 1834–1844, in: Liszt Society Journal 12 (1987), S.8ff.
• Kretschmar, Hermann: Liszt, Franz Ritter von. In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 52, Duncker & Humblot, Leipzig 1906, S. 28–49.
• La Mara: Aus Franz Liszts erster Jugend, in: Die Musik V (1905/06), 13. Heft, S.15ff.
• La Mara (Hrsg.): Franz Liszt’s Briefe, Erster Band, Leipzig 1893.
• Legány, Dezsö: Ferenc Liszt and His Country, 1869–1873, Occidental Press, Budapest 1983.
• Legány, Dezsö: Ferenc Liszt and His Country, 1874–1886, Occidental Press, Budapest 1992.
• Legány, Deszö: Franz Liszt, Unbekannte Presse und Briefe aus Wien 1822–1886, Wien 1984.
• Liszt, Franz: Briefwechsel mit seiner Mutter, herausgegeben von Klara Hamburger, Eisenstadt 2000.
• Lucke-Kaminiarz, Irina: Der Allgemeine Deutsche Musikverein und seine Tonkünstlerfeste 1859–1886, in: Altenburg (Hrsg.): Neudeutsche Schule, S.221ff.
• Marix-Spire, Thérése: Les romantiques et la musique, le cas George Sand, Paris 1954.
• Mendelssohn Bartholdy, Felix: Reisebriefe aus den Jahren 1830 bis 1832, Hrsg. Paul Mendelssohn Bartholdy, Leipzig 1864.
• Müller-Reuther, Theodor: Lexikon der deutschen Konzertliteratur, Band 1, Leipzig 1909.
• Ollivier, Daniel (Hrsg.): Correspondance de Liszt et de la Comtesse d’Agoult, Tome 1: 1833–1840, Paris 1933, Tome II: 1840–1864, Paris 1934.
  • Der erste Band auch in deutscher Übersetzung von Käthe Illich, als: Franz Liszt, Briefe an Marie Gräfin d'Agoult, Berlin 1933.
• Óváry, Jósef: Ferenc Liszt, Budapest 2003.
• Pocknell, Pauline: Franz Liszt and Joseph Maria Lefebvre: A Correspondance 1841–1848, Part I, in: Liszt Saeculum 54 (1995), S.39ff, Part II, in: Liszt Saeculum 55 (1995), S.3ff.
• Pohl, Richard: Die Leipziger Tonkünstler-Versammlung, Erster Artikel, in: Neue Zeitschrift für Musik, 50 (1859), S.282ff und 289ff.
• Protzies, Günther: Studien zur Biographie Franz Liszts und zu ausgewählten seiner Klavierwerke in der Zeit der Jahre 1828–1846, Phil. Diss., Bochum 2004.
• Raabe, Peter: Liszts Schaffen, Cotta, Stuttgart und Berlin 1931.
• Raff, Helene: Franz Liszt und Joachim Raff im Spiegel ihrer Briefe, in: Die Musik I (1901/02).
• Ramann, Lina: Franz Liszt als Künstler und Mensch, 3 Bände in 5 Büchern, Leipzig 1880–94.
• Ramann, Lina: Lisztiana, Erinnerungen an Franz Liszt in Tagebuchblättern, Briefen und Dokumenten aus den Jahren 1873–1886/87, Herausgegeben von Arthur Seidl, Textrevision von Friedrich Schnapp, Mainz 1983.
• Rellstab, Ludwig: Franz Liszt, Beurtheilungen, Berichte, Lebensskizze, Berlin 1842.
• Schilling, Gustav: Franz Liszt, sein Leben und Wirken aus nächster Beschauung dargestellt, Stuttgart 1844.
• Schneider, Herbert: Wagner, Berlioz und die Zukunftsmusik, in: Altenburg (Hrsg): Neudeutsche Schule, S.77ff.
• Scholz, Gottfried (Hrsg.): Liszt-Studien 4, Der junge Liszt, Referate des 4. Europäischen Liszt-Symposiums Wien 1991, Veranstaltet vom Institut für Musikanalytik der Hochschule für Musik und darstellende Kunst in Wien und vom European Liszt Centre Eisenstadt, München, Salzburg 1993.
• Vier, Jaques (Hrsg.): L’artiste – le clerc: Documents inédits, Paris 1950.
• Vier, Jaques: La Comtesse d’Agoult et son temps, Tome 1, Paris 1958.
• Walker, Alan: Franz Liszt
  • The Virtuoso Years, 1811–1847, revised edition, Cornell University Press 1987.
  • The Weimar Years, 1848–1861, New York 1989.
  • The Final Years, 1861–1886, Cornell University Press 1997.

Weblenken

Franz Liszt. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Franz Ritter von Liszt (Deutsche Biographie)
• Werkeverzeichnis bei Klassika.info
• Liszt-Ferenc-Archiv Göppingen/Budapest
• Werkverzeichnis nach Humphrey Searle
• Franz Liszts Freimauerloge
• Genealogie der Familie Liszt

Upnahmen

• Hörproben un vullständige Stücke
• Piano Society – Liszt (Free Upnahmen)