Alexander VI.

Paapst Alexander VI., nah en Gemälde vun Cristofano dell’Altissimo (Uffizien, Florenz)

Alexander VI. (oorsprünglich valencianisch Roderic Llançol i de Borja, italieensch Rodrigo Borgia; * 1. Januar 1431 in Xàtiva bi València; † 18. August 1503 in Rom) weer van 1492 bit 1503 röömsch-kathoolsch Paapst. He weer en vun de politisch inflootrieksten Persönlichkeiten vun Italien vun de Renaissance. Johrteihntenlang hett Roderic de Borja dorup henarbeit, de Tiara to erlangen, bit he an’n 11. August 1492 to’n Paapst wählt wurr. Alexander weer bither de letzte Paapst, de up de Iberisch Halfinsel boren wurr.

Leven

Papst Alexander VI. – Detail ut dat Fresko Auferstehung vun Pinturicchio in den Appartamenti Borgia, 1492–1495

Karklich Loopbahn

De Borgiafamilie stamm ut dat Dörp Borja in Aragón. Se hemm hör Wuddels pleegt un hemm ok in Rom binnerhalv vun de Familie dat Valenciaansche snackt, en Varietät vun de katalaansch Spraak. Roderic Llançol i de Borja (spaansch: Rodrigo Lanzol y de Borja) wurr as Söhn vun den ut Valencia stammen Jofré de Borja y Escrivà (1390–1436), Söhn vun Rodrigo Gil de Borja i de Fennolet un Sibilia d’Escrivà i de Pròixita, un de ut Aragonien stammen Isabel de Borja y Llançol (1390–1468), Dochter vun Juan Domingo de Borja un Francina Llançol, boren. De Familiennaam wurrd Llançol in Valencia schreven, de allgemeen spaansch Schrievwies is Lanzol. Rodrigo hett den Familiennaam Borgia annommen, as sien Unkel vun Moders Siet, Alonso de Borja, to’n Paapst wählt wurr. De regeer as Paapst Calixt III. van 1455 bit 1458 un hett Rodrigo de Borja den Upstieg in de karklich Hierarchie mögelk maakt. Rodrigo Borgia hett tonächst  – af etwa 1453 – in Bologna kanonisches Recht studeert, nahdem he vun sien Unkel all mit tallriek lukrativen Pfründen utstatt wurrn weer, ünner annern as Kanonikus in Xàtiva. He weer woll kien Preester – dat wurr he, as dat dormals begäng weer, eerst Johren later – liekers hett hüm aber sien pästlich Unkel an’n 20. Februar 1456 to’n Kardinaldiakon vun San Nicola in Carcere un all in dat dorupfolgend Johr to’n Viezkanzler vun de Hillig Röömsch Kark nöömt. Af 1458 weer he in commendam Kardinaldiakon vun Santa Maria in Via Lata. 1471 wurr he Kardinalbischop vun Albano un 1476 vun Porto.

Liekers sien Karkenwürden weer he aber düchtig achter Fruen her un hett dat  – typisch för de Renaissance – ok meest nich för de Apenlichkeit verburgen. Dat de freetügige Levenswannel, bi völ vun de tietgenössischen Prälaten begäng, aber ok in de Kurie up Wedderspröök stööten dee, is dör en Schrieven vun Paapst Pius II. dokumenteert, in dat he den jungen Prälaten wegen sien Sexualleven rügen dee.

Mit Vanozza de’ Cattanei, de Moder vun sien Kinner Juan (Giovanni) (later Hartog vun Gandía), Cesare (later Hartog vun de Romagna), Lucrezia (later Hartogin vun Ferrara) un Jofré, leev he in sien Tiet as Kardinal etwa 20 Johr lang tosommen. Dat sünd tallriek Schilderungen över Orgien an sien Hoff överleefert, de aber ok de Phantasie vun sien Gegner entsprungen ween können.

Pontifikat

Die territoriale Situation up de Apenninen-Halfinsel um 1494

Eegenhändige Notizen vun Alexanders VI. bedrapend militärische Vörbereitungen in den Karkenstaat vör de franzöösch Invasion vun 1494. Archivio Segreto Vaticano, Archivum Arcis, Arm. I–XVIII, 5024, fol. 151r

An‘n 11. August 1492 wur he to’n Paapst wählt, wat tiettypisch vun Simonie (Ämterkoop) fördert wurrn weer. He hett för sück den Paapstnaam Alexander (VI.). De Naam speelt apen up Alexander den Groten an, dat heet dokumenteer en Machtanspröök. Wiel de to’n Paapst wählt mit de Krönung sien Pfründen afgeven muss, hemm sück för riek Kardinäle as Rodrigo en Völtall vun goot doteert Karkengöder anboden, de sück bi en Wahl as Hannelsgoot insetten leeten.

In dat Konklave stunnen sück mit Giuliano della Rovere, en Neffe vun Paapst Sixtus IV., un Ascanio Sforza twee mächtige Kardinäle tegenöver. Della Rovere, de nah den Dood vun Alexander VI. un de hüm nahfolgend blot för en körten Tiet amteeren Pius III. tatsächlich as Julius II. Paapst wurrn sull, harr en mächtige Grupp vun Verbündeten um sück sammelt: Neben Florenz un Neapel hett mit Venedig en dart italieensch Grootmacht sien Kandidatur ünnerstütt, ebenso Genua un de franzöösch König Karl VIII. Doch de Stimmenverdeelen in dat Konklave pass nicht o de Machtverhältnisse vun de Ünnerstütter. De Grupp vun de Della-Rovere-Gegner wurr vun Ascanio Sforza, de Bröer vun den Mailaänder Hartog Ludovico Sforza anführt, de eegentlich sülvst Paapst wurrn wull, aber mit 37 Johren to jung weer un as Bröer vun den Mailänder as to stark politisch vörbelast gull.

All fröh noog harrn Rodrigo Borgia un Ascanio Sforza en gemeensam Vörgahnswies afspraken. As de Humanist Giovanni Lorenzi all vör dat Konklave fasthull: „De Viezkanzler [Rodrigo Borgia] un Ascanio hemm den Weltkreis ünnernanner updeelt, so as folgt: De Viezkanzler sall Paapst wurrn, Ascanio aber Över-Paapst.“ Tosätzlich harr Ascanio vun sien Bröer Ludovico en Blankovullmacht to’n Stimmenkoop kreegen, wiel se haapt hemm, dat Borgia en willige Marionette an den Fäden vun de Sforzas ween würr. Ascanio un Rodrigo hemm sück dörsett, stunnen aber in de eersten Johren vun dat Pontifikat ünner den massiven Infloot vun de Sforza. Vun hüm kunn sück Alexander VI. eerst nah den Utnannersetten um de neapolitaansch Kroon, wat den Neddergang vun de Sforza to Folge harr, lösen.

Kritiseert wurr later sien Nepotismus: Sien Söhn Cesare hett he gegen de sien Willen to’n Bischop vun Valencia un later to’n Kardinal maakt; ok annere, vun hüm in dat Land haalt Spanier wurrn begünstigt. Dat nie nahwiest Gerücht gung rüm, dat he mit sien Dochter Lucrezia slaapen hett un lästige Rivalen mit dat berüchtigten „Borgia-Gift“ ut den Weg rüümt harr. Sien Söhn Juan (Giovanni) hett he to’n Hartog vun dat vun Neapel för den Karkenstaat torüchköfft Benevent maakt.

Later hett de Familie Farnese den Infloot vun de langjohrig Mätresse Giulia Farnese up den Paapst bruukt, um insbesünnere deren Bröer Alessandro Farnese in de karklich Hierarchie upstiegen to laaten. In dat Öller vun 25 Johren wurr de tatsächlich to’n Kardinal nömmt. De bi dat röömsch Volk mit den Utdrücken „Cardinale Gonella“ („Kardinal Röckchen“) un „Cardinal Fregnese“ („Kardinal Möse“) verhöhnte jung Mann sull mehr as 30 Johr later as Paul III. to’n mächtigen Paapst vun de Gegenreformatschoon wurrn. Dissen Upstieg verdank Alessandro Farnese vör allen sien Süster Giulia, de all mit 15 Jahren to de Leevste vun Rodrigo Borgia wurr, as de noch Kardinal war. As de Schriever vun de Kurie süffisant anmarkt hett, hett de röömsche Volksmund de röömsch Schönheit, de sück ok wiels Alexander sien Pontifikat an sien Siet wies, blasphemisch „sponsa christi“ („Bruut Christi“) nöömt.

De Völtall vun de den neen Paapst nahseggt Exzesse hett Kritiker up den Plaan ropen. Hör prominentester Vertreder wurr sluutend de Dominikaner Girolamo Savonarola in Florenz, de sück anfang noch um en goot Invernehmen mit Alexander bemöht hett un kein Bedenken harr, hüm offiziell to de Hochtiet vun sien Dochter Lucrezia to graleern. He hett aber later sowohl dat Afsetten vun den Paapst as ok karklich Reformen fordert un hett predigt: „Ihr Kirchenführer, … nachts geht ihr zu euren Konkubinen und morgens zu euren Sakramenten.“ Bei einer späteren Gelegenheit meinte er: „Diese Kirchenführer haben das Gesicht einer Hure, ihr Ruhm schadet der Kirche sehr. Ich sage euch, diese halten nichts vom christlichen Glauben.“

Um dat Savonarola mit sien Kritik uphollen dee, hett hüm Alexander VI. de Kardinalswürde anboden. Savonarola hett aber aflehnt, woruphen he exkommunizeert un in de vun hüm affallen Stadt Florenz verhaft, uphangt un verbrannt wurr.

Giuliano della Rovere weer nah sien Nedderlaag in dat Konklave nah Frankriek flücht un hett versöcht mit anner Kritikern vun dat Pontifikat den franzööschen König Karl VIII. dorto to bewegen, en Konzil intoberopen, dat de Afsetten vun Alexanders besluuten sull. Karl marscheer sluutend an de Tipp vun en Armee 1495 nah Italien, um sück Neapel ünner Nagel to rieten, hett sück denn aber mit den Paapst eenigt un hett vun de sien Afsetten kumplett afsehn.

Wappen vun Alexander VI. in en bayerisch Wappenbuch um 1495/1498 (Universitätsbibliothek Innsbruck, Cod. 545)

De tallriek Winkeltüüg vun Alexander, de nah Bedarf de Verbündeten wesseln dee, hemm in eerst Lien dat Teel harrt, sien Kinnern en arvlich Riek to verschaffen. As all sien Unkel Calixt III. harr he tonächst dat Königriek Neapel dorto utsöcht. As sück de Situatschoon dör de Interventschoon vun Karl vöröverggahn ännern dee un de kinnerlos Ferrandino Ferdinand II. 1496 storven weer un sien Unkel as Arven bestimmt harr, is tietwies ok de Romagna in dat Visier vun de Borgia rückt. As 1498 Karl VIII. mit eerst 28 Johren storven is (he weer in dat Slott Amboise gegen en Döörstört loopen un harr offensichtlich infolge vun de Koppbesehren en Slaganfall erleeden), wurr Ludwig XII. ut dat Huus Valois-Orléans König vun Frankriek. De hett, stütt dör sien Verwandtschap mit den Visconti, ok Anspröök up dat Hartogdom Mailand gellend maakt.

Ludwig, de kinnerlos verheiraadt weer, bedreev nah de Throonbestiegen sofort de Annulleeren vun sien Ehe mit Jeanne de Valois, um de Wittfru vun sien Vörgänger (Anne de Bretagne) to heiraaten, um so deren Arv, de Bretagne, wiederhen in dat franzöösch Königriek to hollen. Dorto bruuk he aber de Dispens vun den Paapst, un Alexander seech de Chance kommen, för sien Söhn Cesare en Hartogdom to kriegen. An‘n 17. September 1498 hett Cesare up dat Kardinalamt verzicht, en gewaltigen Schandaal, de Alexander herünnertospelen versöcht hett. För de Dispens för den franzööschen König kreeg Cesare dat Valentinois (en olt franzöösch Landschap mit de Hööftstadt Valence) verleeht, dat to’n Hartogdom erhaben wurr.

1498 hemm de Sforza nochmal – ditmal mit Deckung vun de Kathoolsch Könige  – versöcht, en Konzil intoberopen, dat den Paapst afsetten sull. De Franzosen hemm aber en Bündnis mit Venedig tostannen brocht, dat de Sforza, deren Steern in‘n Sinken begreepen weer, wieder ünner Druck setten dee. Cesare wurr in de Tüschentiet mit Charlotte d’Albret verheiraadt. Hör Tostimmen to de Ehe (veer hochadelige Französinnen harrn vörher entrüstet aflehnt) wurr hör mit den Kardinalshoot för hör Bröer entlohnt. De Sforza harrn sück in de Tüschentiet mit Sultan Bayezid II. verbünnd, aber de sien Expeditschonskorps, mit den he Venedig angriepen sull, weer vun de Grött stark ünnerlegen. Nah den Stört vun de Sforza, de nah Österriek in’t Exil gungen (Bianca Maria Sforza weer mit den röömsch-düütschen un lateren Kaiser Maximilian I. verheiraadt), wull sück Ludwig XII. nah Neapel wennen, um dor en olt Reeken mit den Aragonesen to beglieken. Alexander VI., de immer noch haapen dee, Neapel för sien eegen Familie in de Hand to kriegen, hett doruphen vergevens versöcht, vun Venedig de Tostimmen to de Eroberung vun dat Hartogdom Ferrara för sien Söhn to kriegen.

Doruphen fung Alexander an, de Barone vun den Karkenstaat ünner Druck to setten. Dat eerst Opfer wurrn de Caetani: Se verloren hör Besitzungen an de Borgia. Un noch in’n März 1499– also bevör de franzöösch-veneziaansch Bund slooten weer – hett he dat Vikariat vun de Sforza-Riario in Forlì un Imola för erloschen verklort un hett dat an Cesare överdragen. De rück mit franzöösch un italieensch Truppen vör, um sien nee Herrschapsrebeet in Besitt to nehmen. Imola hett sück kamplos ergeven un Forli kunn innommen wurrn. Dorbi keem de Vikarin vun Forlì, Caterina Sforza, vun de Tietgenossen behaupten, se weer de eenzig wirkliche Mann vun de Armee ween, in Fangenschap.

De Herrschap vun de Franzosen wurr in Mailand aber all nah en kört Tiet so unpopulär, dat de Mailänder Ludovico Sforza torüchropen hemm. All an’n 5. Februar 1500 ztruck he weer in Mailand in. Ahn franzöösch Ünnerstütten muss Cesare de Kämpe instellen, un so kehr he nah Rom torüch. Ludovico sull aber bald sien Herrschap endgültig verleesen: all in’n April wurr he vun sien Swiezer Söldnern, de he nich mehr betahlen kunn, an de Franzosen utleefert.

Enn’n April 1500 hett en in Rom verbreet Floogblatt nic blots vun dat ellenlang Sündenregister vun den Pontifex Maximus, sonndern den Unbußfertigen ok den baldigen Dood ankünnigt. An’n Peter-un-Pauls-Dag, den 29. Juni, geev dat en swooren Storm över Rom, de nich blots de Decke vun dat Palast ton’n Instört broch, sonnern ok den Baldachin, ünner den de Paapst thronen dee. De Stüttbalken hull aber stand un Alexander keem mit eenig Afschürfungen dorvan. De röömschen Gerüchte hemm sück intensiv mit dat Ereignis befaat, un de Pilger, de Rom riek bevölkern deen (dat weer en „Hillig Johr“) hemm radselt, wat de Vörrsehung noh parat hollen sull. Besünners anseggt weer de Version, de düvelsbündnerische Paapst weer mit sien höllischen Verdragspartner en beten to hart annanner raakt.

Alexander, de in de Tüschentiet de Stellvertreder vun de Kark in’n Norden vun Italien summarisch hör Ämter enthaben harr, hett versöcht, Venedig, dat dor as Schuulmacht to gang weer, to’n Rücktoog to bewegen. Harr Venedig sück inverstahn verklort, Forlì, Imola un Pesaro den Borgia to överlaaten, so wull Alexander ok de Priesgaav vun de Manfredi in Faenza un de Malatesta in Rimini recke. Um den nächsten Kriegstoog in de Romagna to finanzeeren, wurr nee Kardinäle nöömt, de – as dormals begäng – för disse Würde to betallen harrn. Pesaro un Rimini fullen ahn Kamp in de Hannen vun Cesares, blots de Manfredi wullen sück nich ahn Kamp slahn geven. De Belagerung muss in’n Winter ünnerbraken wurrn un führ eerst in dat nächste Fröhjohr to’n Spood. Aber entgegen den Kapitulatschonsvereenbarungen leet Cesare Astorre Manfredi un sien jüngeren Bröer, de man free Geleit toseggt harr, fastnehmen un in de Engelsborg fastsetten. In dat dorupfolgend Johr wurrn de beid erwürgt ut den Tiber trucken.

Venedig hett 1500 versöcht, den Pontifexto en Krüüztoog gegen de Osmanen to bewegen; vöreerst harr aber de Romagna as Borgia-Herrschap Priorität. Alexander bruuk sluutend jeden Dukaten för sien eegen Interessen un so bleet he dat bi en blumig Rhetorik. En Krieg gegen de Türken weer woll dormals för all europäschen Herrscher wünschenswert, aber kien een hett dat ünner sien Ideee maakt, wiel bi all de eegen Interessen Vörrang harrn.

Alexander VI. hett aber 1500 mehrere Bullen herutgeven, so ünner annern Quamvis ad amplianda de europawiet Hülpsmatnahmen un Sünnerafgaven to dat Betahlen vun en Krüüztoog erloven deen, so ok bi den röömschen Kardinälen. Alexander hett sülvst bit to 40.000 Dukaten toseggt. In dat Oll Riek wurrn knapp 300.000 Rhiensch Gulden sammelt. Ebenso hett he en Flottenkontingent up den Weg brocht un hett mit Venedig un Ungarn en Allianz to’n Kamp gegen de Osmanen slooten. Disse Allianz gung to Enn’n mit den Freeden, de Ungarn un Venedig mit de Hooch Poort 1502 un 1503 sluuten deen.

In‘n Juni 1501 eet Alexander den König vun Neapel endgültig fallen, wiel he insehn muss, dat he de Borgia als Throonarven nich up Düer fastsetten kunn. Frankriek un Spanien harrn sück över en Deelen vun dat Rebeet verständigt, un König Federico wurr vun den Paapst afsett. All in‘n Juli 1501 wurr Capua innommen un Federico hett sück nah Ischia begeven, wo he sück den franzööschen König ünnerworfen hett. He kreeg dorför en franzöösch Hartogdom, un de Geschichte vun de Aragonesen up den neapolitaanschen Throon weer dormit endgültig vörbi.

To disse Tiet hett Alexander ok nah en passend Ehemann för sien Dochter Lucrezia Borgia söcht. De vörige, de Hartog vun Bisceglie, war – woll ahn Weeten vun den Paapst, aber up Befehl vun Cesares – in‘n Vatikan ümbrocht wurrn. Nah eenig Överleggen hett he sück för Alfonso d’Este, den öldsten Söhn vun Ercole I. d’Este, un dormit för den Arven vun dat Hartogdom Ferrara un Modena entscheeden. Lucrezia hett sück tonächst wiegert, kunn sück aber tegen hör Vader nich dörsetten.

In de Grenzrebeeden to Neapel un all Deelen vun dat Latium wurrn jetzt de Borgen vun de Colonna un hör Verbündeten, de Savelli, erobert un den Besitt vun de Borgia toslahn. Beid Familien wurrn dorto in’n August 1501 fierlich exkommunizeert.

In Dat Fröhjohr 502 weer dat Invernehmen tüschen Spanien un Frankreich in Neapel to den üblichen Krieg tüschen de beid Mächte wannelt, un Cesare harr jetzt en Oog nah dat Hartogdom Urbino schmeeten, dat den Montefeltre hörrn dee. Ok harr man Jacopo d’Appiano ut Piombino verdreeven un de Stadt umgehend to’n Bischopssitt maakt.

In‘n Juni 1502 hett Alexander sien Besöök vun Ferrara in Begleitung vun all Kardinäle ankünnigt, aber dit Manöver deen blots dorto, den Upbröök vun sien Söhn, de mittlerwiel to’n Bannerdräger Gonfaloniere vun den Paapst befördert wurrn weer, an de Tipp vun de Armee in Richt Spoleto to verschleiern. Dat Hartogdom vun Urbino sull överfallen wurrn, un Cesare harr sück en gruvelig List utdocht, um de Eroberung ok de Stadt seker to stellen. He harr sück tovör över en gedungen Agenten vun de Artillerie un ok eenige Söldnerkontingente vun Guidobaldo da Montefeltro, den Hartog vun Urbino, utlehnt – so jedenfalls de Version, de de Venezianer överleefert hemm.

In den Toog vun de Eroberung vun de Stadt – de Stadtdoren harrn sück dem Nepoten dör Verrat apend – entkeem Guidobaldo. Nah en avendüerlich Flucht, bi de hüm eenige vun sien eegen Borgherren de Upnahm verwiegert harrn, funn he endlich Asyl in in de Inflootberiek vun de Serenissima. Blots kört dornah, an’n 19. Juli 1502, gelung Cesare de Innahm vun Camerino (wedder dör Verrat), bi de de instige Generalkommandant vun de Venezianer Giulio Cesare da Varano vun den Borgia fangen nommen wurr; ok he wurr later in Rom ümbrocht.

As Nächst hett sück Alexanders Begehren up Bologna richt. De veneziaansch Stadtschriever to de Tiet, Marin Sanudo, hett bericht, dat de Paapst so verseeten up Bologna weer, dat he notfalls sien Mitra verkoopen würr, um de Stadt to besitten. Bologna weer woll jure päpstliches Lehen un hörr to den Karkenstaat, aber Giovanni II. Bentivoglio, de Herrscher vun Bologna, stunn ünner den besünneren Schuul vun den franzööschen König.

De Feinde vun de Borgia hemm versöcht, den König, de sück in’n Sömmer 1502 to Ordnung vun sien Angelegenheiten in de Lombardei uphull, up hör Siet to trecken. Cesare aber hett in en persönlich Gespräch mit den König en nee Bündnis henkreegen, indem Cesare de Eroberung vun Arezzo en Eegenmächtigkeit vun sien Feldherren Vitellozzo Vitelli anlasten dee un de König de Ünnerstütten vun den Paapst in den Kamp um Neapel begehren dee.

Dormit harrn de Bentivoglio (Giovanni II. Bentivoglio) un de Orsini ehrn Schuulherrn verloren. De meesten hemm aber glöövt, dat Cesare de Gunst vun den franzööschen Herrscher endgüldig verspeelt harr un harrn Racheplaans. An’n 9. Oktober 1502 hemm sück dicht bi den Trasimeensch See nich blots de Vertreder vun de Orsini drapen, sonnern ok de besagte Vitelli as ok de Herrscher vun Perugia un en Vertreder vun de Bentivoglio; sogor der Herr vun Siena hett en Vertreder schickt. De Verbünnten hemm kien Tiet verstrieken laaten. An’n 14. Oktober 1502hörr Urbino weer den Montefeltro, un de da Varano sünd nah Camerino torüchkehrt.

Alexander hett sien Gegener dör schienbor Vergeeven in Sekerheit weegt. En Vertrag wurr ünnerschreven, de all nu weer mit Cesare Verbünnten in hör Olt Rechte insetten dee. Wiels Cesare sien Gegner ünner en Vörwand an’n 31. Dezember 1502 in de Romagna unverwacht fastsetten dee (un Vitelli un Liverotto da Fermo noch in de glieker Nacht erdrosseln leet), leet Alexander an’n 3. Januar 1503 den Kardinal Giovanni Battista Orsini as ok Jacopo un Antonio Santa Croce in‘n Vatikan fastnehmen.

Angevlich hett Alexander ok versöcht, den Kardinal Giovanni de Medici – den lateren Paapst Leo X. – in de Finger to kriegen, um hüm an de Republiek Florenz uttoleefern un de dordör to en Bündnis to bewegen. De Medici hett aber de Inladen vun den Paapst afslahn un verbleev buterhalv vun de sie Riekwiet. Mittlerwiel wurr Urbino all weer vun Cesare erobert, un Alexander hett vun Venedig de Utleefern vun Guidobaldo da Montefeltro verlangt.

As an’n 22. Februar Kardinal Orsini in‘n Kerker starv – luut Johannes Burckard weer he verrückt wurrn –, hett trotz en apenlich Ünnersöen vun den Dooden jeder glöövt, dat Orsini mit Gift umbrocht wurrn weer. De Orsini, gegen de Cesare jetzt en Vernichtungskrieg in Gang broch, kreegen aber wassend Ünnerstütten un weern ok imstande, nich blots päpstliche Bargwarken to plünnern, sonnern hör Utfälle bit in de Ewige Stadt uttodehnen.

Mittlerwiel hemm sück aber ok de franzöösch französische König as ok Venedig dör de Verbindungen mit Alexander massiv belast föhlt. Ludwig, de in Neapel in‘t Afsiets geraden weer un den buterdem en Gootdeel vun de Borgia-Untaten anlast wurr, un Venedig hemm sück up unverhohlen Drohungen gegen den Paapst un sien Söhn verleggt.

Alexander hett nah nee Verbünnten söcht un wull doför Spanien winnen. Dorto bruuk he aber weer Geld un so sall up sien Anwiesen hen de olt veneziaansch Kardinal Giovanni Michiel vergift wurrn ween, um de sien Vermögen intrecken to können. To Enttäuschung vun Alexander harr Michiel aber all den gröttsten Deel vun sien Vermögenswerte vördem ut Rom wegschaffen laaten (ut de Akten vun en Gerichtsünnersöken, de later Paapst Julius II. dörführen leet, um dissen Mord nahtowiesen).

Wiel in de Tüschentiet de spaansch Heerführer Gonzalo Fernández de Córdoba y Aguilar de Franzosen in Süditalien slahn un Neapel besett harr, wull Alexander unbedingt dat Bündnis mit den Spaniern tostannen bringen. Wiel de Mord an Kardinal Michiel blots en lütten Deel vun verwacht Summe brocht harr, wurr en nee Kardinalserhebung up den Weg brocht, de schätzt 120.000 Golddukaten för de päpstlichen Kassen inbroch.

Doch nu keem Alexander nich dorto, den Kurswessel ok tatsächlich dörtotrecken. Up de een Siet harr sück Ludwig nämlich nich mit de Nedderlaag affunnen un weer dorbi en nee Heer uttorüsten, un up de anner Siet würr en Wessel in dat spaansch Lager ok de Tokunftsutsichten vun Cesare, de as Hartog vun Valence Lehensmann vun den Franzoos weer, massiv beinträchtigen. Wiel Alexander wiels sien Pontifikat mit Entscheedenheit dat Teel verfolg, sien Kinner en angemeeten Riek to achterlaaten, verdroog sück de Siedenwessel nich mit de Perspektive vun en franzöösch Hartogdom. Wiel Neapel för de Borgia nich to recken weer, hett sück dat Interesse vun Alexander weer de Toskana towennd, de woll kaiserlich Lehen weer, wat aber för Alexander blots en Fraag vun Verhanneln ween kunn. Angevlich harr he Anfang August all sien Föhler to’n röömsch-düütschen König Maximilian I. utstreckt.

Wiels Cesare in Viterbo Truppen tosommentruck, is in Rom de deenstöldste Nepot vun de Borgia, Kardinal Juan de Borja Llançol de Romaní / Juan Borgia-Llançol, de Arzbischop vun Monreale storven. Sien Vermögen, dat mehr as 150.000 Dukaten bedroog, full natürlich an den Paapst. Mord drüff he ehrder nich in’t Speel ween hemm, denn in disse unruhig Tieden weer en seker Stimm in de Kurie wichtiger as jeder Riekdom. Doröver herut harr de Sömmerhitt all en Reeg vun dick (wohlbeleibt) Mannlüüd wegrafft – kien goot Vörteeken för den man jo nich schlanken un mittlerwiel 71-johrigen Paapst. Sien Wahljubiläum an’n 11. August 1503 wurr weniger imposant gefiert as bither begäng. Aber an’n nächsten Mörgen fung he an to körthalsen, nahmiddags keem Fever dorto. De Nahricht vun de Erkrankung gung as en Loopfüür dör Rom, un natürlich hett man vermoot, dat Gifft in’t Speel weer.

Tonächst hett he sück aber dorvan verhaalt, ehe he in de Nacht van’n 17. Up den 18. August 1503 en swooren Rückfall harr. Dat Fever steeg gau an, denn folgten sluutend Luftbeschwerden un Bewusstlosigkeit.

Dood

Alexander is sluutend in de Avendstünnen vun den 18. August storven. In Rom wurr seggt, dat de Körper vun den Dooden binnen kört Tiet unnatürlich upqullen weer, sück denn swaart verfarvt un stinkende Fleetigkeiten afsonnert harr.

De Tietgenossen hemm dorin de Bestätigung dorför sehn, dat de Paapst vergifft un sien Seele vun den Düvel haalt wurrn weer. Tatsächlich hemm aber woll blots wenig Minschen de Liek mit eegen Oogen sehn, un de vun den päpstlichen Zeremonienmeester Johannes Burckard in sien Upteeknungen bestätigt gau Zersetten vun den Körper muss in den heeten röömschen Sömmer nichts Ungewöhnliches dorstellen.

1. Vergiftungstheorie

Populär wurrn vör allen twee Gift-Versionen: nah de een wullen Alexander un sien Söhn Cesare bi dat Gastmahl jemand annern vergiften, dat Gift weer aber vun en vun sien Deener – viellicht afsichtlich – verwesselt un den beid Borgia serveert wurrn. Dorgegen spreekt eenmal, dat dat Eeten nich in’n Vatikan stattfunn, sonnern bi den Kardinal Adriano Castellesi da Corneto, de to de engst Vertrooten vun den Paapst hörrn dee un vun den Chronisten vun de Kurie, as dat Massimo Firpo ziteert, as „omnium rerum vicarium“ vun den Paapst beschreven wurr. Dat weer also wat seltsam ween, wenn sück de Borgia to hör engsten Vertrooten den eegen Mundschenk mitbrocht harrn (Alexander weer doröver herut ok kien besünner Früend vun en to grooten Upwand an de Tafel).

Wieder weern de Borgia ok nich bang, ok körperliche Gewalt intosetten, wenn dat mögelk weer. Dejenigen Kardinäle, de dissen Bankett ut Anlaat vun Junliäum vun de Paapstwahl dorbi ween, harrn genauso eicht as etwa Giovanni Orsini fastnommen un in de Engelsborg inkerkert wurrn können. Dat weer ok nich de Charakter vun Cesare, Gift intosetten – dat berühmte unfehlbare Borgia-Gift, för dat dat beteknenderwies Dutzende annanner wedderspreekend Angaven wegen sien Tosommensetten gifft, moot also ehrder in dat Riek vun de Gerüchte verwiest wurrn.

In dissen Tosammenhang is ok nochmal de Vergiftung vun Kardinal Michiels to beschrieven. Den överleeferten Berichten tofolge (ünner annern bi den Düütschen Leonhard Cantzler, de den 1504 vun Julius II. up den Weg brochten Perzess in disse Saak biwahnen dee) hett de Kardinal nah sien Vergiftung (dat Gift weer vun sien Majordomus in twee Dosen herbrocht wurrn) an ständigem Erbrechen, en Symptom vun en Arsenvergiftung. Bi Alexander weern dat blots wenige Male, eerst denn hett he Fever kreegen, hett sück denn aber weer verhaalt, bit dat een Week later weer los gung.

2. Vergiftungstheorie

De tweet populäre Version vun de Vergiftung vun Alexanders sücht den baben nöömten Kardinal Castellesi as Täter, de mit de Ermordung vun Alexander sien eegen Beseitigung tovörkommen wull. Tatsächlich weer Castellesi för dormalige nerretgrad nich to meeten riek. Ok he harr, as so völ anner Kardinäle ut de Tiet, den Purpurhoot gegen dat Betahlen vun en enorm Summe kregen. Borns as Burckard oder Giovio snacken vun 20.000 Dukaten – en Handwarker verdeen dormals eenige Dutzend Dukaten in’n Johr.

In‘n Gegensatz to den Venezianer Michiel weer Castellesi aber en bekannt Parteigänger vun de Borgia un noch dorto mit Giuliano della Rovere, de siet Anfang vun dat Pontifikat vun Alexander de sien Stört bedreev, intensiv verfeindet. Todem weern de Kardinäle, de meent hemm, vun de Borgia wat befürchten musse, to dissen Tietpunkt all ut Rom flücht. Castellesi kunn also nichts winnen, sonnern blots verleesen. Sobald dat Pontifikat vun Alexander to Enn’n ween weer, harr he sien Protektor verloren. He muss jedenfalls dormit reeken, dat Della Rovere, Neffe vun Sixtus IV., de all Innozenz VIII. an‘n Gängelband führt harr, nu sülvst nah de Tiara griepen würr (wat nah dat kört Pontifikat vun den Borgia-Nahfolger Francesco Todeschini Piccolomini as Pius III. ok tatsächlich gelungen is), un denn mit de Borgia-Fraktschoon uprüümen würr. Un dat weer denn ok so; ünner dat Pontifikat vun Julius II. weer Castellesi dwungen, to flüchten, wiel ok disse Paapst nich dorvör bang weer, sien Gegner ut den Weg rüümen to laaten.

Graffmal vun Alexanders VI. un Calixtus’ III.

Doodsoorsaak

De bi Alexander VI. beobachteten Symptome vun gau anstiegen Fever, den Atembeschwerden un Bewusstlosigkeit folgten, laaten den Sluss to, dat he wohrschienlich an Malaria storven is. In de Oogen vun de Rechtschaffenen – un natürlich sien tallriek Gegner, de he sück dör sien rücksichtslosen Nepotismus herantrucken harr – drüff he aber nich eenfach vun en natürlichen Dood storven ween. Wiel sien Gegner nich dorvör torüchschrecken dee, hüm as Antichrist up den Paapstthroon, sogotr as mit den Düvel in’n Bunde to diffameeren, muss ok sien Doo das afschreckend Bispeel to de moralischen Erbauung deenen.

Grafstäe

Sien Levenswannel hett wohl ok dorto führt, dat hüm en ehrenvull Graff tonächst verwehrt bleev. 1610 wurrn sien Gebeene in de Kark Santa Maria di Monserrato överführt; en dor plaant Graffmal wurr aber nich utführt. Eerst in dat Johr 1864 wurn sien Överreste tosommen mit de vun sien Vörgänger Calixtus III. vun den preußischen Diplomaten Kurd von Schlözer in en Kist up en Regal weer opdeckt, dat ok de Överreste vun anner Dooden enthull. 1889 wurr sluutend en Graffmal för hüm upricht.

Bewertung

Büste Alexanders VI., Rom, Enn’n vun dat 15. Johrhunnert (Skulpturensammlung, Berlin)

Wirken

Dat Wirken vun Alexander för en geordnete Verwaltung vun de Kark un vun den Karkenstaat as ok de Wedderherstellung vun deren Macht sünd ebenso unbestreeden as sien Insatz in de Mission vun Süüdamerika. Nahdem he mit de Bulle Inter caetera den spaansch Königen de Rechte an nee opdeckt Länner in Amerka schunken harr, hett he gegen den heftigen Protest vun de spaansch Kroon Spaansch Karkenvermögen bestüürt, woll in de Afsicht, disse Mission nicht kumplett up Kosten vun de Indianer gahn to laaten. 1494 deel he dör den Verdrag vun Tordesillas de Welt tüschen de beid konkurrrerenden Seemächten Portugal un Spanien nee up. Um en freedliche Afgrenzung vun de Interessenssphären vun disse beid christlichen Mächte hentokriegen, wurr de Trennungslien wieder nah Westen verschaven, so dat de Portugiesen de Rebeeden vun Brasilien kolonialiseeren kunnen.

Alexander hett völ nah de Reconquista vun Andalusien vun dor verdreeven Jööden in Rom Asyl gewährt. Den Protest vun de „allerkatholischsten“ spaanschen Könige („Los Reyes Católicos“) Isabella I. un Ferdinand II. hett he dormit beantwort, dat he den Jööden sien Schuul verspraaken harr, un bleev bi sien Entsluss.

Hartmann Schedel büüt in sien Weltchronik van 1493 en positive Bewertung vun de Wahl vun Alexander Wahl. Grootmoot un Moot weern den neen Paapst to eegen.

Levenswannel

De Levenswannel vun Alexander hett sück nich signifikant negativ vun den Levenswannel vun anner (Karken-)Fürsten vun sien Tiet ünnerscheeden. En Oordeel över sien Frömmigkeit is ahn Twiefel problematisch, aber sien uprichtige Marienverehrung is vun Tietgenossen vun de Karie betüügt. De Överleeferung behaupt, de Paapst harr de hüdige Form vun dat Gebet Gegrüßet seist Du, Maria mit den Tosatz „bitte für uns, jetzt und in der Stunde unseres Todes“ vervullständigt.

Meeten an den Anspröök vun dat Paapstdom is de Levenswannel kritisch to sehn. Ahn Twiefel verstunnen sück de Päpste ut disse Tiet as Territorialfürsten, nich blots as liturgische un theologische Führungsgestalten. Alexander weer dorvör bekannt, Kardinäle gegen Gebühr to ernennen, as dat vör un nah sien Pontifikat begäng weer. Dispens wurr ebenso gegen entspreekend Betahlen vergeven as nah Afweegen vun politisch Nützlichkeiten; veroordeelt Mörder hett he gegen en entspreekend Spende begnadigt. Sien unverhalen Bekenntnis to sien Kinner un vör allen to de mit hör Hülp bedreeven Machtpolitik, mit de sien spaansch Adelsfamilie in dat Hart vun Italien Foot faaten dee, weer ok för de Päpste vun de Renaissancetiet wenig begäng un keem bi den Adel in Italien, un hier besünners in Rom, nich goot an. Giovanni de Medici, de latere Paapst Leo X., hett nah de Wahl vun Alexander över hüm seggt: „Jetzt sind wir in den Fängen des vielleicht wildesten Wolfes, den die Welt je gesehen hat.“

Alexander harr noch as Söbentigjohriger in Giulia Farnese en över 40 Johr jüngere Mätresse, wat sülvst in de dormalige Tiet Anstööt erregen dee. Up de anner Siet kritiseer he apen den utschweifend Levensstil vun sien Söhnes Cesare, un sien Arbeitsdisziplin weer hooch. De Paapst seet regelmatig all fröhmörgens an’n Schrievdisch. Sien Inlaaden to’n Eeten weern nich beliebt, wiel dat blots immer blots een Gang geev.

Nahkommen

Alexander ünnerhull sowohl vör as ok nah den Anträe vun sien Pontifikat Betrecken to verscheeden Mätressen. De twee bekannten sünd Vanozza de’ Cattanei un Giulia Farnese. Mindst acht Kinner entstunnen ut disse Verbinnen, meestens sünd de Moder aber nich bekannt.

As jung Kardinal hett Alexander dree Kinner tüügt, de he as sien anerkannt hett:

• Pedro-Luis Borgia, 1. Hartog vun Gandía, (1462–1488). Dat eerste Kind vun Rodrigo Borgia un en nicht bekannt Moder wurr 1460 oder 1462 in Rom boren un an’n 5. November 1481 vun Paapst Sixtus IV. legitimeert. All in de Jöögd nehm Pedro-Luis an dat spaansch Hoffleven deel un hett sück an den Kämpen gegen de Muslime in Andalusien bedeeligt. An’n 2. Dezember 1485 wurr Pedro-Luis 1. Hartog vun Gandía un hett 1486 Maria Enríquez i de Luna (1477–1520) heiraadt, en Cousine vun Ferdinand II. (Aragón) De Ehe wurr allerdings wegen de Jöögd vun de Bruut nich vulltrucken. Dat Hartogdom Gandía harr Kardinal Borgia vun König Ferdinand vun Aragon köfft. Bi sien Rückkehr nah Italien is he unverwacht an’n 14. August 1488 nah de Lnnen in Civitavecchia storven. He weer Vörmund vun sien jüngeren Halfbröer Juan, den he in sien Testament to’n Arven vun dat Hartogdom bestimmt harr. He wurr toeerst in de röömsch Kark Santa Maria del Popolo bisett un ruht hüüd in den lütten Oort Osuna, de tüschen Granada un Córdoba liggt.

• Girolama Borgia, (1469–1483) ⚭ 1483 Gianandrea Cesarini, beid sünd all een Johr later storven.
• Isabella de Borgia, (1470–1541) ⚭ 1484 Pietro Giovanni Matuzzi. boren 1470 as Dochter vun Rodrigo Borgia un en nich bekannt Moder wurr se 1484 in‘n Palast vun hör Vader mit Pietro Matuzzi, Liddmaat vun den röömschen Stadtadel un tietwielig Kanzler un Straatenmeester vun de Stadt Rom, verheiraadt. Rodrigo Borgia hett dat Ehepaar en Huus dicht bi sien Palast in de Via dei Leutari schunken, wo de Kinner Alessandra, Giulia, Aurelio un Ippolito boren wurrn. Aurelio (1484–1506) wurr Kanoniker vun de St. Peterskark un Ippolito wurr Preester. Giulia wurr mit Ciriaco Mattei, Liddmaat vun en Patrizierfamilie, un Alessandra (1495–1511) mit Alessandro Maddaleni-Cappodiferro verheiraadt. De Dochter vun Giulia un Ciriaco Mattei hett in dat Geslecht vun Doria Pamphili inheiraadt un wurr de Stammmoder vun Paapst Innozenz X.

Mit sien langjohrig Leevsten, Vanozza de’ Cattanei, harr Alexander de veer Kinner, de he an’n leevsten lieden much (wurrd so seggt); dat weern vör allen dee, de he in sien politischen un dynastischen Plään inbunnen hett:

• Cesare Borgia (* 1475 oder 1476; † 1507)
• Juan Borgia, (* 1476 oder 1478; † 1497), 2. Hartog vun Gandía
• Lucrezia Borgia (1480–1519)
• Jofré Borgia (* 1481 oder 1482; † 1516 oder 1517), Alexander hett later Twiefel ütert, of Jofré tatsächlich sien Söhn weer, hett hüm aber 1493 legitimeert.

Noh in laat Johren tüüg Alexander twee Söhns:

• Giovanni Borgia (* 1498, † 1547 oder 1548), nöömt Infans Romanus (röömsch Kind). Boren in dat Johr 1498 as Liddmaat vun de Familie Borgia, herrscht bit vandaag um sien Herkunft eenige Verwirrung. Luut den verbreeten Gerüchten sall he entweder en Kind ut en Affäär vun Lucrezia en pästlich Kamerherrn ween hemm oder ut en inzestuös Verbinnen vun Lucrezia mit hör Vader oder een vun hör Bröers stammen. Alexander hett an’n 1. September 1501 twee Päpstliche Bullen, en geheime un en apenliche ünnerschreeven, um Giovanni arvfähig to machen. Wiels in de apenlich Bulle Cesare Borgia un en mulier soluta (alleen stahn Fru) as Öllern nöömt wurrn, geev de Paapst in de geheimen Bulle för dat Geheimarchiv vun den Vatikan sülvst sien Vaderschap an. Paapst Alexander VI. hett Giovanni 1501 dat Hartogdom Nepi un 1502 dat Hartogdom Camerino överdragen, dat hüm Paapst Julius II. nah den Dood vun de Vader weer afnommen hett. Nahdem he in jung Johren eenige Tiet bi sien Halfsüster Lucrezia an den Hoff vun Ferrara leevt harr un dor dör gewalttätig Verhollen un slecht Manieren upfallen weer, keem he 1518 in de Begleitung vun Alfonso d’Este an den franzööschen Königshoff. 1529 hett he bi Karl V. in Bologna versöcht, sien Hartogdom torüch to kriegen un führ deswegen an de Kurie en spoodlosoen Perzess. Nah sien Rückkehr nach Rom in dat Johr 1530 kreeg he en Stellung an de Kurie as Protonotar un wurr af un to mit Botschoppen to italieensch Städer schickt. Mit Ünnerstütten vun Paapst Paul III. kreeg he an de Kurie en höhger Steööung mit hoock Inkünften uni s as riek Mann 1547 in Genua storven.

• Rodrigo Borgia (* um 1503, † 1527). Boren in dat Fröhjohr 1503 as jüngst Söhn vun Paapst Alexander VI. un en nich bekannt Moder in Rom un wusse nah den Dood vun sien Vader an den Hoff vun sien Halfsüster Lucrezia in Ferrara un bi sien Halfbröer Giovanni in Carpi up. Af 1515 leev he in Rom in en Preestseminar, um sück up de karklich Loopbahn vörtobereiten. Paapst Leo X. hett hüm in en päpstliche Bulle „Sohn unseres Vorgängers“ nöömt un hett hüm so vun den Makel vun en nichteheliche Gebort befreet. Rodrigo is 1527 as Abt vun dat Kloster Cicciano di Nola in Süditalien storven.

Eenige Historiker gaht todem dorvan ut, dat Laura Orsini, de Dochter vun sien Mätresse Giulia Farnese, de Tochter vun Alexander weer. De Deeern kreeg aber de Nahnaam vun Giulia hör Ehemann un Alexander hett nie dat mindste Interesse för dit Kind wiest. Dorum gaht anner Historiker dorvan ut, dat he woll doch nich de Vader weer.

Literatur

• Giovanni Battista Picotti, Matteo Sanfilippo: Alessandro VI. In: Massimo Bray (Hrsg.): Enciclopedia dei Papi. Band 3: Innocenzo VIII, Giovanni Paolo II. Istituto della Enciclopedia Italiana, Rom 2000
• Ludwig Geiger (Hrsg.): Alexander VI. und sein Hof. Nach dem Tagebuch seines Zeremonienmeisters Burcardus. Lutz, Stuttgart 1912¹ (=1912³, 1920¹⁴)
• Orestes Ferrara: El papa Borgia. deutsche Übersetzung Alexander VI. Borgia. Zürich 1957.
• Horst Herrmann: Die Heiligen Väter. Päpste und ihre Kinder. Aufbau-Taschenbuch-Verlag, Berlin 2004, ISBN 3-7466-8110-3. (neue Sicht)
• Volker Reinhardt: Der unheimliche Papst. Alexander VI. Borgia, 1431–1503. Beck, München 2005, ISBN 3-406-44817-8.
• Kurt Reichenberger, Theo Reichenberger: Der Borgiapapst Alexander VI – Monster oder Märtyrer? Edition Reichenberger, Kassel 2003, ISBN 3-935004-68-0.
• Susanne Schüller-Piroli: Die Borgia-Päpste Kalixt III. und Alexander VI. Verlag für Geschichte und Politik, Wien 1979; ferner: dtv-Geschichte, München 1984, ISBN 3-423-10232-2.
• Susanne Schüller-Piroli: Die Borgia-Dynastie. Legende und Geschichte. Oldenbourg, München 1982.
• Alois Uhl: Papstkinder. Lebensbilder aus der Zeit der Renaissance. Piper, München 2008, ISBN 978-3-492-24891-4.
• James Loughlin: Alexander VI. In: Catholic Encyclopedia, Band 1, Robert Appleton Company, New York 1907.
• Friedrich Wilhelm Bautz: Alexander VI. In: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Band 1, Bautz, Hamm 1975. 2., unveränderte Auflage. Hamm 1990, ISBN 3-88309-013-1, Sp. 104–105.

Weblinks

Alexander VI.. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• DNB-Katalog
• Indrag to Alexander VI. up catholic-hierarchy.org
• Indrag bi Germania Sacra
• Alexander VI. In: Joachim Schäfer: Ökumenisches Heiligenlexikon
• Gandía. In: Grandes de España. 4. Februar 2008, archiveert von dat Original am 18. Januar 2012; afropen an’n 3. Januar 2020 (spaansch, genealogische Aufstellung). 
• Hans Conrad Zander: 18.08.1503 – Der Todestag von Papst Alexander VI. (mp3-Audio; 6,7 MB; 14:37 Minuten) In: WDR-Sendung ZeitZeichen. 18. August 2013; afropen an’n 1. August 2022. 

Enkeld Nahwiesen

Vörgänger	Amt	Nafolger
Innozenz VIII.	Paapst 1492 - 1503	Pius III.