Geschicht vun Bremen

De Geschicht vun de Free Hansestadt Bremen is vun de Hanse, vun den Hannel un Seefohrt as ok von dat Streven nah Sülvständigkeit präägt.

Middelöller

De eersten Bischöpp

Grünnt wurrn is de Stadt Bremen in de Tiet vun Karl den Groten an dat Enn vun dat 8. Johrhunnert. 782 warrt de Naam vun Bremen to'n eersten Mol in en Urkunn upschreven. Dat weer, as en Preester, de Gerwal heten dö, dor dootslahn wurrn is. De eersten Hüser leegen up de Düün, wo hüdigendags de Dom, dat Rathuus un de Marktplatz up to finnen sünd. De Düün weer um un bi 10m höger, as de Werser, wenn se Hoochwater harr. Al in dat fröhe Middelöller seet en Bischop in Bremen. De eerste Bischop weer Willehad ut Northumbria. He hett Bremen 789 to'n Seet vun sien Bisdom maakt un an'n 1. November vun datsülbige Johr den Bremer Dom inwieht. As he (ok 789) storven weer, is Willerich (805 - 838) em nafolgt. Man Willerich konn eerst 805 na Bremen kamen, vunwegen dat dat wedder Upstänn vun de Sassen geven harr. As he denn sien Bisdom endlich övernehmen konn, bo he den eersten Dom, de ut Steen maakt weer un dicht bi noch en annere lüttje Kark, dat weer de Graffkapell för Willehad. Dormols weer de Dom de Middelpunkt vun den Oort, de man noch lüttjet weer. He lä up de hööchste Stäe vun de Düün. To den Dom höör de Domimmunität, dat weer en Borg um den Dom umto mit Gravens un holten Palisaden. Dormols güng de Balge vun de Werser bit na'n hüdigen Marktplatz hen. De Marktplatz weer noch en free Stück Land, man langs de Balge geev dat al en Siedlung, just dor, wo hüdigendags de Langenstraat langs löppt. Dor leven, en beten af vun'n Dom, Minschen, de Veehtucht bedreven, ok Fischers un Handwarkers un de eersten Hökers. 823 weer Willerich mit Bischop Ebbo vun Reims in Skandinavien. 826 weer de latere Bremer Bischop Ansgar mit den König vun Däänmark unnerwegens, as de in Ingelheim an'n Rhien döfft wurrn is un 830 güng Ansgar dat eerste Mol up Reis na Sweden, vunwegen dat he dor Misschoon bedrieven wull. Ansgar kreeg denn 832 de Hammaborg in Storman as en befestigten Seet för sien Arzbisdom. Man 845 möss he ut Hamborg weg. De Dänen harrn dat angrepen un innahmen. Midderwielen weer in Bremen de Bischop Willerich storven un up Willerich folg Leuderich (838- 845).

Arzbisdom Bremen

As Leuderich 845 ok storven weer, hett Ansgar sik dor för insett, dat he Bischop vun Bremen weern scholl. 848 weer dat sowiet. In datsülvige Johr harr de Synood to Mainz beslaten, dat Bisdom Bremen dat Arzbisdom Hamborg ünnertoornen, so dat en Dubbelbisdom Bremen-Hamborg rutkeem. Dorgegen harr man Hilduin, de Arzbischop to Köln, wat. Ok sien Nafolger Gunthar weer dor stracks gegen. Se wullen dat Bisdom nich an Hamborg afgeven. So keem dat, dat eerst vun 870 an, as Paapst Nikolaus I. en Machtwoort spraken hett, de beiden Bisdömer Bremen un Hamborg tohoophören. Ansgar verstunn de Saak so, datt he nu Arzbischop vun Bremen weer. Dat geev aber noch een ganze Tiet lang Striet mit den Arzbischop vun Köln, de bit up düsse Daag de Baas vun de Bischöp vun Bremen ween weer. Dat Arzbisdom heet to de Tiet Arzbisdom vun Hamborg un Bremen. Ansgar grünn in de junge Stadt dat eerste Armenspital ööstlich vun den Rhien un maak sik dor för stark, dat Willehad to'n Hilligen verklaart wurrn is. He süms schreev twuschen 860 un 865 en Schrift över de Wunner an dat Graff vun Willehad. 865 is he dootbleven. Rimbert (865 - 888) is em upfolgt. 888 kreeg Rimbert vun den düütschen König Arnulf en Urkunn, wo noch mol in fastleggt warrt, dat de Bremers jem ehren Bischop free wählen könnt un wo ok allerhand över Markt, Münt un Toll in steiht. Düsse Urkunn is de öllste Urkunn, de hüdigendags noch in'n Original to sehn is. To de Karkenpolitik un den Striet mit den Arzbischop vun Köln hett Paapst Formosus 893 fastleggt, dat Bremen torüch möss unner de Herrschop vun Köln, wenn de Laag in Hamborg endgüllig beter weer. Dat weer en Kompromiss un dor is dat bi bleven, bit Bremen bit to de Säkularisatschoon in de Tiet vun den Dartigjöhrigen Krieg. In dat 10. un 11. Johrhunnert hefft de düütschen Kaiser ut dat Huus vun de Ottonen de Stadt Bremen jummers wedder mit bedüdend Diplomen vöran bröcht. In düsse Tiet duuk sik Bremen ganz dune an dat Riek an.

Adaldag

937 is Adaldag (937 - 988) Bischop wurrn. He hett unner de Kaisers Otto I., Otto II. un Otto III. in dat Riek deent un hett dor för sien Bisdom allerhand rutslahn. In siene Tiet füng dat ok an, dat dor en Koopmannsstadt torecht keem. En Urkunn vun Kaiser Otto I. ut dat Johr 965 warrt as de Anfang vun Bremen as en börgerliche Stadt ansehn. Adaldag schaff dat ok, dat sien Arzbisdom nu endlich anner Bisdömer ünner sik kreeg, as sik dat för en Arzbisdom hören deit. Dat weern de Bisdömer Aarhus, Ribe un Sleswig.

Upstänn vun de Heiden

In de Johren um 1000 rüm sünd de Heiden in Däänmark un in de slaawschen Kuntreien wedder upsternaatsch wurrn un allens, wat vördem dor upboot wurrn weer, güng entwei. Wikingers ut Däänmark föhren up jem ehr Schepen över de Strööm wiet in dat Land rin. Dor möss de Arzbischop Bremen wedder verlaten un utkniepen. De Dombezirk hett later denn betere Wäll un Palisaden kregen.

Unwan

1013 - 1029 weer Unwan en duchtigen Arzbischop. He hett allerhand Bowarken utföhren laten. Dormank weer de eerste Gemeendekark vun Bremen. Düsse Kark is as „St. Vitii-Kark“ grünnt wurrn, man later ünner dat Patrozinium vun „Use leve Fro“ kamen. Düsse Kark scholl later to de Marktkark, noch later to de Kark vun den Raat to Bremen weern. Adam vun Bremen schrifft, dat de Arzbischop düsse eerste holten Kark ut Böömstämm vun en „Heidenholt“ hett boen laten. Gediegen is, dat meist 250 Johren na den Anfang vun de Misschoon mank de Sassen in'n Noordwesten noch heidnisch Kulten begäng weern. De Vörplatz vun de nee Gemeendekarken is denn gau to'n öllsten Marktplatz vun de Stadt Bremen wurrn. Hüdigendags is dat de „Leve-Froen-Karkhoff“.

Bezelin

1035 bit 1043 weer Bezelin Arzbischop vun Bremen. He kreeg in dat Johr 1035 vun Kaiser Konrad II. Verlööf, en tweten freen Markt in't Johr in Bremen aftohollen. De scholl in de Week för den Hilligen Willehad sien Dag (8. November) stattfinnen. Düssen Markt gifft dat hüüttodaags jummers noch, dat is de Bremer Freemarkt, en vun de öllsten Volksfesten in Düütschland. Bezelin hett en Steenmuer üm de Domimmunität umto boen laten un den Dom ganz nee boot na dat Modell vun den romaanschen Dom vun Köln.

Adalbert

De beröhmtest Arzbischop weer Adalbert vun Bremen. He weer en Raatsmann un Macker vun Kaiser Hinrich III. un Vörmund för den jungen Hinrich IV.. He harr sik dat vörnahmen, in sien Arzbisdom as en egenstännig Först to regeern un streev na de Graafschopsrechten in dat Bisdom. Dor harr he sik Würzborg mit to'n Vörbild nahmen. Mit em fung dat an, dat dat Arzbisdom en Landsherrschop wurrn is un ok politisch vun de Bischöpp regeert wurr. He harr den groden Plaan vun en „Patriarchat in'n Noorden“. Dat Arzbisdom Bremen scholl tohopensett weern ut 12 Bisdömer in Skandinavien, in de slaawschen Länner un um Bremen to. Un he süms scholl denn as Bremer Arzbischop de Patriarch vun den Noorden ween. He wull mit düssen Plaan ok dor gegen an, dat de skandinaavschen Karken na Unafhängigkeit streven. Man de Paapst Leo IX. konn mit siene Plaans nix anfangen un hett dor nich bi mitspeelt. He heel nix vun so en Idee. Man he möök Adalbert denn doch to'n pääpstlichen Vikar un Legaten bi de Völker in den Noorden. Dor tell he ok Iesland, Finnland un Gröönland to. Ünner Adalbert sien Tied keem ok Adam vun Bremen na de Stadt un weer dor Domscholast un de Baas vun de Latiensche School. He hett dor 1076 sien beröhmte Historie vun dat Arzbistum Hamborg schreven, wo he sogor vun Wienland schreew, wat hüüt Amerika is.

De Arzbischöp as Herren vun dat Land

In dat 12. Johrhunnert speel dat Arzbisdom in de Politik vun dat Riek nich mehr so'n grote Rull. Nu fungen de Arzbischöp an un versöchen, en egen Land twuschen de Unnerwerser un de Elv uptoboen. Arzbischop Friedrich (1104- 1123 harr Hollänners in de Wersermaschen nee Wohnsteden geven. Se schollen ut dat siede Land dat Water afpumpen un dor up leven. Anfungen sünd se in dat Hollerland ööstlich vun Bremen. Den Arzbischop sien Projekten rücken mit de Tiet dichter an de Stadt ran un nehmen de Inwahners vun Bremen, de dortiets ok noch Landweertschop bedreven, wat vun dat Land weg, wat se bruken döen. Dor geev dat Striet üm un Arzbischop Hartwig I. möss 1159 en Verdrag mit de Börgers afsluten, dat nu eerst mol keene neen Wohnsteden för Towannerers üm Bremen to anleggt weern schollen. De Börgers kregen Rechten an de Börgerweid tospraken. To'n eersten Mol hett dor de Herr vun dat Land wat vun sien Macht afgeven un in de Bremers ehr hannen geven. De Breev över de Börgerweid is hüdigendags de öllste Urkunn in de Stadt ehr Trese.

Stadt un Börgerschup

Hinrich de Lööw

In dat Middelöller weer de Bischop de Baas vun de Stadt, man de Börgers un Kooplüe hefft jümmers versöcht, jem ehr Freeheit gegen den Bischop to gewinnen. In de Midden vun dat 12. Johrhunnert füngen se an, sik üm ehr egen Saken to kümmern. Man Butenpolitik konnen se noch nich süms in'e Hand nehmen. Dor hüngen se in düsse Johren noch ganz vun de Arzbischöp un vun de Försten in dat Riek af. De Hartog vun Sassen weer dormols Hinrich de Lööw. He harr sik wat vörnahmen un woll allerwegens sien Macht utboen. As in Stood de Grevenfamilie vun de Udonen utstorven weern, güng dat üm dat Arv. Hier keem de Arzbischop vun Bremen in Striet mit Hinrich den Löwen. Eerst 1239 ünner Gerhard II. sünd de Bremer Arzbischöp in düssen Gegend to'n Herren wurrn. Man de Börgers vun de Stadt harrn dor gor nix bi to seggen. Man mit de Tiet füngen se an, sik för jem ehr egen Saak intosetten. 1167 stellen se sik in en Striet mit Heinrich den Löwen up de Siet vun den sienen Fiend, dat weer de Graaf Christian vun Ollnborg. Man amenn mössen se den Steert inkniepen, as de Hartog na Bremen toog un de Stadt innehmen dö. De Börgers büxen ut in't Moor, as de Hartog anrück un just de Arzbischop hett denn för Utgliek sorgt un sik för sien Börgers insett. He weer to düsse Tiet noch de Schutzherr in de Stadt un ohn em güng dat noch nich. As 1180 Hinrich de Lööw sien Macht verloren harr, sünd de Arzbischöp in Bremen noch mol wedder stärker wurrn. Vun jem hüng dat af, wie dat de Börgers in de Stadt güng.

En egen Stadtgemeende

Man dat duer doch nich lang, denn verhanneln de Vertreders vun de Stadt vun gliek to gliek mit den Arzbischop. Wat de Politik angeiht, sünd se al ünner Arzbischop Siegfried (1180-1184) as egen Gemeende ankeken wurrn. Ganz besunners wichtig is, dat de düütsche Kaiser Friedrich Barbarossa an'n 28. November 1186 en Urkunn utstellt hett, de sik an de Civitas (dat is de Börgerschup) vun Bremen richt. Friedrich gifft de Bremers dor in Rechten un meent, just so harr sien Vörloper Karl de Grote dat ok maakt, as Willehad em dor üm beden harr. Ofschoonst de Arzbischop an un for sik de Stadtherr weer, verdeel de düütsche Kaiser an sien Steed Rechten an de Börgers. Dat he sik dorbi up Karl den Groten beropen dö, dat hett later noch faken en Rull speelt. För Bremen geev dat hier de Möglichkeit, sik jummer wedder up Karl den Groten to beropen. So hett de Stadt sik denn ok tokümstig jummers verstahn: As en Stadt, de vun Karl den Groten grünnt wurrn weer, un de vunwegen düsse Geschicht besunners eng mit de Kaisers vun dat Riek verbunnen weer. För de Arzbischöpp bedüüd dat: Se schollen in de tweete Rege stahn, in de eerste stünn al de Kaiser. So hefft de Börgers vun Bremen sik mit de Johren jummers wedder gegen den Arzbischop un siene Rechten as Herrscher vun dat Land un ok vun de Stadt Bremen up den Kaiser vun dat Riek beropen. 1186 weer dat ok noch besunners günstig, de Grundlagen vun de Stadt just up Karl den Groten torüch to föhren. Denn Kaiser Barbarossa bewunner sien Vörvadder up den Throon un weer dorachter her ween, dat Karl 1165 hillig spraken wurrn is. Wenn Bremen sik gegen den Arzbischop up Karl beropen dö, denn möök de Stadt dor ok noch den aktuellen Kaiser to ehren Fründ mit.

Bremen as richtige Stadt

In de eerste Hälft vun dat 13. Johrhunnert güng dat mit de Stadt oorntlich bargup. Bremen veränner sien Gesicht. Vunwegen dat de Weertschop goot anlopen dö, hett de Stadt allens dat uptowiesen, wat dormols en Stadt utmaken dö: En Stadtmuer, en Raat, en Raathuus un en Stadtsegel. In düsse Johren hefft woll bi 10.000 Minschen in Bremen leevt un jummers sünd dat mehr wurrn. De Stadt möss in verscheden Kaspelen updeelt weern, so as Paapst Gregor IX. dat befohlen harr. De Karkengemeende Use Leve Fro (vörmols St.Vitii) is updeelt wurrn. Toeerst sünd de Scharskarken un de Ollermannskarken hento kamen, later ok noch St. Stephani. Arzbischop Gerhard II. harr dat so inricht. Man just dor hett he de Stadtviddels vun Bremen mit grünnt un in düsse Stadtviddels is bit an den Sull vun de modernen Tieden de Politik vun Bremen maakt wurrn. Dor geev dat denn de Gremien för Recht, Verfaten un Verwalten, de in de Stadt mit regeern döen.

De Rechten vun de Stadt sünd toeerst man bloß en Mengelmoos vun unnerschedliche Rechten, Plichten, Verdrääg un Urkunnen ween un noch keen eenheitlich Recht. An'n Anfang vun dat 13. Johrhunnert gifft dat in Bremen en bestimmten Krink vun Lüde, de dat Regeern in de Stadt in de Hannen nehmen döen. 1225 weert düsse Lüde to'n eersten Mol consules (Herren vun den Raat) nömmt. Bremen is dor en vun de eersten Städer in Noorddüütschland mit, wo düt Woort updükern deit. Düsse Raat seggt nu in de Stadt, wo dat langsgahn schall. Man Herrscher in dat ganze Arzbisdom Bremen un in de Stadt is an un for sik jummers noch de Arzbischop. Kloor, dat dat nu Striet geven möss, twuschen Bischop un Raat.

Bremen möök midderwielen ok bi'n internatschonalen Seehannel mit. Bremen hannel u. a. mit England, Flannern un Norwegen. De Raat bruuk nu en Huus, wo he sik drepen konn. Man düt Raathuus scholl ok wiesen: Wi sünd wat un wi hefft wat. Dat eerste Raathuus warrt in en Urkunn vun 1229 nömmt. Dor heet dat en domus theatralis. Vördem weer düt Huus dat Koophuus vun de Kooplüde ut'n Dookhannel ween. Dat stünn an den Karkhoff vun Use Leve Fro. Nöördlich weer en scriptorium (Schrievkammer) anslaten un de Urkunnen weern in en Trese (Schattkammer) goot unnerbröcht.

Brugge un Haben

De eerste holten Brugge över de Werser is 1244 boot wurrn. Vun 1250 af an is de Slachte an de Werserkant to'n Habenquarteer utboot wurrn. De ole Werserarm, de Balge, de achtern hüdigen Marktplatz langslopen dö, is dor as Haben mit aflööst wurrn. So hett dat Drieven un Hanneln üm den Haben rüm sik verlagert weg vun Markt un Dom un hen na der Werser. Dat weer ok nödig, weil de neen Scheep, de Koggen, nich mehr in de Balge infohren konnen. Nun füng ok de Tiet an, wo de Kooplüde nich mehr mit jem ehr Woren mitreisen döen. De Woren wurrn up Koggen inföhrt, in de Habens löscht un in de Kooplüde ehr Hüser ümslahn.

Vunwegen de Sekerheit vun den Worenverkehr füng de Raat vun de Stadt nu an, ok süms Butenpolitik to drieven un Verdrääg aftosluten. De eerste Verdrag is 1220 mit de Rüstringer Fresen afslaten wurrn, de tweete 1237 mit de Fresen in dat Harlingerland. Gau kemen nu annere Verdrääg tostann: 1256 mit Bruunswiek, 1258 mit Köln, 1259 mit Hamborg un 1269 mit Mönster. Vun 1255 af an is Bremen ok dat nöördlichst Liddmaat in den Städerbund vun den Rhien ween. Hier hett Bremen sik mit annere Städer tohopendaan, de ok unner en Bischop stunnen un sik dor vun freemaken wollen.

Karkenleven

1234 harr de Stadt Bremen den Arzbischop Gerhard II. noch in sien Striet gegen de Stedinger to Siet stahn. Man gegen dat Enne vun dat 13. Johrhunnert füngen de Bremer Arzbischöp an un leven up Duur in jem ehre Residenz in Bremervöör. Dat Palatium den Dom gegenöver wurr denn bloß noch as Seet vun den Arzbischop sien Vaagt bruukt. Man dat bleev doch noch lange Tiet so, dat de Familien vun den Bischop sien Beamten un Deenstlüde un ok de Preesters an den Dom en wichtige Grupp vun de Inwahners in Bremen weern. Veel vun jem höörn ok to de Lüde, de in Bremen dormols dat Seggen harrn. Üm 1230 rüm is de Kark vun Use Leve Fro to en mächtige Hallenkark ümboot wurrn. Grote Klosters geev dat in de Hand vun de Benediktiners (St. Pauli, boot üm 1138), de Dominikaners (St. Katharinen, boot 1253) un de Franziskaners (St. Johann, boot 1241). Bavenhen geev dat noch en grote Komturei vun den Düütschen Oorden un allerhand lüttjere Kapellen, Hospizen un Spitalen.

Allerhand Unroh

Dat 14. Johrhunnert bröch allerhand Unroh mit sik. Man mit de Weertschop leep dat jummers beter. Hannel un Bedrieven bröchen de Stadt gegen den Arzbischop över na vörn. Man nu geev dat Striet in de Stadt. De Ünnerscheden twuschen arme un rieke Lüde sünd dormols in allerhand Städer ganz unbannig anwussen. So weer dat ok in Bremen. Denn stünnen ok noch de Raat, de Kooplüde un Handwarkers gegen'anner vunwegen de Fraag, wie de Raat tohopenstellt weern scholl. Bit dorhen weern dat bloß wenige Familien, de dat Geld in'e Hannen harrn un de ok dat Seggen harrt hefft in de Stadt. In de Johren 1303 un 1304 is to'n eersten Mol dat Stadtrecht tohopenstellt wurrn. Later is dor noch fökener an rümschreven wurrn. Düt Bremer Recht hett Rechten ut dat Hamborger Ordeelbook un ut den Sassenspegel övernahmen. Later hefft sik anner Städer in Noordwestdüütschland (dormank Ollenborg) düt Recht to Egen maakt un en ganze Familie vun Stadtrechten na dat Bremer Recht is dor bi rutkamen. Dor kann een an sehn, dat Bremen in düsse Gegend mank de Städer de gröttste Rull speelt hett. Man so en grode Familie vun Stadtrechten, as bi Lübeck un Meideborg is dor denn doch nich bi rutkamen. 1304 is dat in de Stadt to dat Verdrieven vun de Hüser kamen. Ünner düssen Naam is de Striet mank verscheden Hüser vun grote Raatslüde bekannt wurrn, de gegen'anner angahn sünd. Dor is denn en Deel vun de Stadt ehr besten Familien bi ut de Stadt verdreven wurrn. Ok adelige Hüser vun buten de Stadt un Herrschers ut dat Ümland weern dor mit bi togange un güngen gegen de Stadt an. Bremen stell nu unner de Raatslüde, de in de Stadt bleven weern, Truppen up un töög to'n eersten Mol in siene Geschicht in en Striet buten de Stadt. Dor slögen se den Bund vun de Adelshüser bi.

1366 versöch to'n lesten Mol en Arzbischop, de Stadt mit Gewalt in siene Hannen to bringen. Dat weer Albert II.. In de Krönk vun Rinesberch un Schene warrt akraat vertellt, wie dat dor togahn is un wie de eerste Roland ut Holt vun den Arzbischop siene Lüde verbrennt wurrn is. Man dat duer bloß en poor Weken, denn weer de Raat wedder Baas in Bremen un de Dage vun den Arzbischop as Stadtherr weern al wedder vorbi. Nich he süms un ok nich een vun siene Nafolgers hett de Stadt noch mol in'e Hand kregen. Nu wurr dat ole Stadtsegel uttuuscht. Up dat nee, tweete Segel vun Bremen weern nich mehr Willehad un Karl de Grote to sehn, man Karl un de Hillige Petrus, as de beiden Patronen vun de Stadt un vun den Dom. Düt Segel bleev in Bremen bit in dat 19. Johrhunnert hen güllig.

As Teken vun de Freeheit hefft de Bremers 1404 den Roland upstellt. Dütmol weer dat Denkmol ut Steen un up sien Schild steiht noch hüde to lesen: „Vrieheit do ik jo openbor, de Korl un männig Vorst vorwohr, desser Stede gegeben hat-des danket Got is mien Rat“. Dormit wollen de Borger seggen, datt Karl de Grote de Stadt Bremen al as een free Stadt grünnt hett un dat de Arzbischop nich de Stadt ehr Herr weer. Histoorsch is dat verkehrt. In Würklichkeit weer de Bischop vun Karl insett, datt he de Stadt in den Kaiser sien Naamen regeeren scholl. So geev dat dör dat ganze Middelöller hen Striet twuschen den Rat vun de Stadt un den Bischop. Am Enn güng dat so ut, datt in de Stadt süms de Bischop nich regeeren dö, man bloß noch een Residenz harr. Dat weer dat Palatium, datt stünn dor, wo vundaage dat Nee Rathuus is. Regeeren dö de Bischop aber in dat Land vun dat Erzbisdom Bremen un in de Hüser vun de Domimmunität. Dat sünd de Hüser rund üm den Dom un den Domshoff ümto.

Reformationstiet

In de Tiet vun de Reformation hett dat de eerste evangeelsche Predigt in de Stadt in dat Jahr 1522 geven. Heinrich vun Zütphen hett in en Kapell vun de Scharskarken predigt. Dor dä de Börgermeester Daniel von Büren de Ole achter steken. De Stadt is in dat Johr 1534 luthersch wurrn, man loterhen hett dat allerhand Striet geben. Bremen is denn 1562 nah de reformeerte Karken öbergohn. Bi düsse Saak hett de Borgermeester Daniel von Büren de Junge siene Hannen in’t Speel harrt. In dat Johr 1582 hett de Rat vun de Stadt den Theologen Christoph Pezel ut Hessen beropen, datt he de reformeerte, tweete Reformation vöranbringen scholl. Up düsse Aart is Bremen een reformeerte Stadt wurrn, midden in luthersch Territorium. 1595 hett Pezel den „Consensus Bremensis“ upschreben, dat is een reformeert Bekenntnisschrift.

Sweden un dat Königriek Hannober

Nah den 30 jöhrigen Krieg hefft de Sweden dat Erzbisdom Bremen öbernahmen. Nu weer de sweedsche Gouverneur de Upfolger vun den Erzbischop. Em höörde nich bloß dat Land twuschen Elv un Werser to, man ok de Domimmunität. Dat weeren Hüser midden in de Stadt, dune bi’n Marktplatz. Wenn wi düsse Hüser al hefft, so säen de Sweden, denn so mütt wi ok den Rest vun de Stadt hebben. Se versöchen, de Stadt intonehmen, man hefft keen Glück harrt. Jem ehr Generool Wrangel möß up´n 15. November 1666 den Freden to Hobenhusen mit de Bremers sluten. So bleef Bremen bit noh de Franzosentiet free.

Dat 19. Johrhunnert

Vun'n 18.Dezember 1810 bit to’n 26.Oktober 1813 harrn de Franzosen Bremen in'e Hannen. De Stadt weer een Deel vun dat franzöösche Kaiserriek. 1811 hefft de Franzosen een nee Departement inricht' mit Naam Departement des Bouches du Weser, dat heet up Platt Departements vun de Wesermünn. Dor höör een groten Deel vun Nordwestdüütschland to.

Nah dat Enn vun de Franzosentiet hett de berühmte Borgermeester Johann Smidt dat Leit vun de Stadt övernahmen. He hett ook dorför sorgt, datt 1827 denn Bremerhoben grünnt wurrn is. 1831 is in Bremen up’n Domshoff to’n lesten Mal een Minsch vun’n Scharprichter mit’n Swert de Kopp afneiht wurrn. Dat weer bi de berühmte Gesche Gottfried. De harr 15 Minschen mit Gift ümbröcht, dor mank ehr eegen Öllern, Kinner un Mannslüde. An de Steed, wo dat Schaffott stünn, is hüdigendags de Spucksteen in dat Plaster inlaten.

De grote Tiet vun Bremen weer eegentlich de Tiet an’t Enn vun dat 19. Johrhunnert, as de Stadt wassen dö, as dull. Kooplüe as H.H. Meier un annere bröchen de Weertschop vöran. Bremen wüss vun ca. 30.000 up ca. 200.000 Inwohners. De Habens in de Vörstadt wurrn boot un allens güng vöran.

Nah den Eersten Weltkrieg

Nah den Eersten Weltkrieg wurr dat minner mit Bremen siene Weertschopskraft un de Nazis hefft versöcht, dat Land Bremen uptolösen un mit Ollnborg tosomen to sluten. Se hefft sik dar vun versproken, dat dat „rode“ Bremen vun de Landkoort vun de Politik verswinnen dö. De Gauleiter seet in düsse Tiet worraftig in Ollnborg.

In de Nazitiet sund en poor Kuntreien to Bremen hento komen: De Dörper Hemeln, Mahndörp, Aumund, Blomendal un annere, de vördem Hannobersch un later preußisch weern, sünd siet den 1. November 1939 een Deel vun Bremen.

De Tweete Weltkrieg

An’n 18.Mai 1940 hefft de Briten de eersten Bomben up Bremen afsmeten. Dat geef 16 Dode. Siet Januar 1941 geef dat gröttern Schaden. De Briten greepen bloß Nachts an, man Anfang 1943 keemen de Amerikaners dorto. Siet Oktober 1943 geef dat jümmers mehr swaare Angreep up Bremen. Bilüttjen full de Stadt in Schutt un Asch. De swaarste Angreep weer in de Nacht vun'n 18. to den 19. August 1944. 273 Bombers hefft dortiets den ganzen Bremer Westen in Dutt leggt. Dat geef 1.053 Dode in düsse eene Nacht. An'n 6.Oktober 1944 keemen de Briten mit 246 Bombers un maakden de Ooltstadt un de Ole Neestadt vun Bremen mit ehr histoorsche Hüser in Dutt. Alltohopen geef dat in den Luftkrieg mehr as 4.000 Dode. 62% vun de Hüser in de Stadt weern kaputt. In de ole Binnenstadt weern dat bi 90%.

Na den Krieg

Noh den Krieg güng dat mit de Wirtschaft bargup. De Binnenstadt is wedder upboot wurrn. Man de Stadtplaners hefft vör allen up den tokümstigen Autoverkehr keeken un ganz nee, breede Straten dwars dör de olen Kwartieren boot. Dordör hefft de dat Gesicht vun de Stadt för all Tieden verännert. De eerste Börgermeister nah den Krieg weer Wilhelm Kaisen vun de SPD. Hütigendags hett dat Land Bremen Schulden as keen anner Land in Düütschland. Dat sünd just bi 13 Milliarden Euro. Up jeden Börger vun’t Söögkind bit to’n öllsten Minschen sünd dat knapp 20.000 Euro Schulden. Dat is de afslute Rekord in Düütschland. Dat Land kann düsse Schulden unmöglich ut eegen Kraft afbetohlen. So sünd de Bremers bang, wat düt Land in de Tokumst öberhaupt noch besteiht oder wegen de Schulden vun Neddersassen öbernohmen warrt.

Böker över de Geschicht vun Bremen

Konrad Elmshäuser, Geschichte Bremens, München 2007 ISBN 978-3-406-55533-6
Herbert Schwarzwälder: Bremer Geschichte, fiev Bännen, Bremen, 1993, ISBN 3-88808-202-1
Herbert Schwarzwälder: Das Große Bremen-Lexikon, Edition Temmen, Bremen, 2003, ISBN 3-86108-693-X

(allens hoochdüütsch)

Weblinks

Bremer Geschicht in de Johrhunnerten