Neurologie

Neurologie (vun greeksch νεῦρον neuron „Nerv“ un λογία -logia „Lehr, Wetenschop“) is dat Fackrebeet vun de Medizin, dat sik mit Krankheiten vun’t Nervensystem befaat. De Grenz to de Psychiatrie is deelwies nich kloor afgrenzt. In Düütschland is de Neurologie as en Deelrebeet ut de Binnere Medizin entstahn. De Organsystemen, de in de Neurologie behannelt warrt, sünd dat Zentralnervensystem, dat is de Bregen un dat Rüchmark, sien ümgeven Strukturen un de Fatten, de dat mit Blood versorgt, as ok dat periphere Nervensystem mit sien Verbinnen to de Muskeln un de Muskulatur.

De klinsche Methood in de Neurologie

De Kranke as Richtlien

In Lehrböker vun de Neurologie warrt op de grote Bedüden vun de klinschen Ünnersöken vun’n Patient henwiest. Dat is dorna sünners wichtig, den Patient nipp un nau to befragen un sik bi’t Ünnersöken an de Lasten to orienteeren. De Doktor billt in’n Verloop vun’t Ünnersöken Hypothesen över de Oort vun de Krankheit. Sien Weten üm de Funkschoonswies vun’t Nervensystem (Neuroanatomie, Neurophysiologie), sien Weten üm de verschedenen neuroloogschen Krankheiten un sien Insichten – de so nöömte klinsche Blick – för tyypsche Kombinatschonen vun Teken un Lasten schüllt em dorbi helpen. Op Grundlaag vun sien Hypothesen vermoodt he, wovun Rebeet vun’t Nervensystem ’n Knacks kregen hett (Schadensoort in’n Sinn vun en neuroloogsch-toopsch Diagnostik). Dorophen sorgt he för en egente Ünnersöken mit dat Teel, sien Hypothees op de Proov to stellen, wat se richtig oder verkehrt is. Woans dat in de Praxis aflööpt, schüllt de nafolgen Bispelen düütlich maken.

Fallbispeel 1: Normaldruckhydrozephalus

En 71 Johr ollen Mann warrt vun de Famili in de neuroloogsche Spreekstunn bröcht. Se vertellt, dat de OPa in letzte Tiet fakener mol stört, hett sik dorbi aver nix doon. Ok vergetersch is he worrn, un man hett rutfunnen, dat he Lasten harr mit dat Waterlaten. Op Nafragen vun’n Dokter vertellt de Anhöörigen, dat se Lasten mit de Tiet kamen sünd un sik at al tomindst twee Johren hentütt. Dorno warrt de Patient physisch ünnersöcht. De Neuroloog seggt den Patient, dat he dör’n Ruum gahn schall. Dorbi fallt op, dat de Mann en swoorfalligen Gang hett un de Fööt bi’t Gahn kuum anböhren deit. De Arbeitshypothees is nu. Demenz mit Stören vun’t Waterlaten un en so nöömten „magneetschen“ Gang, de al siet ruchweg twee Johren vörliggt un mit en Tonahm vun de Lasten verbunnen is. De Oorsaak künn in en Hydrozephalus liggen, de sik langsom entwickelt.

Toeerst warrt en CCT vun’n Schädel maakt. Wegen den annahmen Hydrozephalus warrt en so nöömten balloneerten Sietenventrikel mit en randstännige, sünners frontale, Hypodensität. Dat CCT wiest dissen Befund, also warrt en therapeutisch-daginostische Test maakt: Bi den Fisher-Test warrt dör en Lumbalpunkschoon to Proov 30 bit 40 ml Nervenwater afnahmen. Dördor schall dat Krankheitsbild verbetert warrn. Bi’n Test wiest sik keen högeren Liquordruck. Ruchweg teihn Minuuten later wiest de Patient en lichteren Gang. Sien Gedächtnisstören warrt dorvun nich bedrapen wesen un de Blaseninkontinenz warrt sik later an’n ehsten verbetern. De Patient warrt mit de Diagnoos vun en Normaldruckhydrozephalus to’n Neurochirurg överwiest, üm en ventrikulo-peritoneal Shuntsystem to implanteeren, dat dat överscherige Nervenwater duersom afleiden deit.

Fallbispeel 2: Bregentumor

En Mann, Anfang dörtig, warrt in de Nootopnahm vun en Krankenhuus bröcht. He weer vun Kollegen bewusstlos op’n Bodden funnen worrn mit en Platzwunn an’n Kopp. Wohrschienlich is he henfallen, man keeneen hett sien, woans dat dorto kamen is. De Patient sülvst weet nix mehr dorvun. In sien benüsselten Tostand warrt he toeerst in de Klinik vun en Unfallchirurg versorgt. Dorbi klaagt de Mann doröver, dat sien rechten Arm swack weer, wat vörher noch nich weer. Wenn de Platzwunn an’n Kopp versorgt is, warrt he na en Neurologien bröcht, de en Afsacken bi’n Armhollversöök rechts faststellt. De Neuroloog mutt ünner annern dorvun utgahn, dat de Patient in’n Rahmen vun en generaliseerten epileptischen Anfall stört is, wobi de Parees ok as so nöömte Toddsch Lahmen interpreteert warrn künn. De ansluten CCT-Ünnersöken wiest links en hoochparietale runne Hypodensität. Nadem en neuroloogsch-internistische Afkloren vun de Fattrisikofakters en negativ Resultat bröcht hett un in’t MRT verdächtige Strukturen funnen worrn sünd, warrt to Proov vun de Verdachtsdiagnoos vun en Bregentumor en Bregenbiopsie maakt, dör de de Diagnoos vun en Astrozytom stellt warnn kann.

Fallbispeel 3: Meningitis

En jungen Mann, Mitt vun de 20er, warrt in de Nootopnahm vun en Krankenhuus bröcht. Sien Vadder vertellt, dat de Söhn an’n Middag klaagt harr, dat em Slecht weer. He klaag jümmer mehr över Koppweh un füng an to freren. As he nich mehr richitg op Ansnacken reageer, hebbt se em in’t Krankenhuss bröcht. De Patient maakt en swoor kranken Indruck, kann nich stahn, un blots ünner Möh op Fragen antern. He bevert bannig. En rektale Temperaturmeten gifft 39,4 °C. De Neuroloog ünnersöcht em nu: He faat em mit beide Hannen an’n Kopp un bewegt em langsom na rechts un links. Al disse Bewegung deit den jungen Mann düütlich weh, de mit antogen Been un licht na achtern bagenen Kopp liggt. Wegen de Befunnen: Fever, Koppweh, Bewusstsiensstören, stieven Nacken un mit de Anamnees, dat de Patient Soldat is, warrt de Verdachtsdiagnoos vun en Meningokokken-Meninigitis stellt un dorophen Hygieneanorden an dat Personal geven. Al wegen den Verdacht op Meningitis warrt foorts mit en intravenöse Antibioos anfungen. Na’t Utsluten vun’n Bregendruck, an’n besten dör Dorstellen vun en fre’e Cisterna ambiens dör en nativ-CCT, to Noot dör Ankieken vun’n Ogenachtergrund, warrt en Lumbalpunkschoon maakt, üm de Diagnoos to sekern un de Therapie to verbetern.

Stopenwies Vörgahn bi’t Stellen vun de Diagnoos

De Bispelen verdüütlicht de verschedenen Stopen in de neuroloogschen Wies, an klinsche Fragen rantogahn.

Eerstens: Anamnees, Anteken, technische Befunnen

Bi de Anamnees is de Tietdimension (Krankheitsverloop) wichtig:

perakut bi en Rammanfall; de Patient stört ut vulle Gesundheit
akut bi ischäämsch Bregeninfarkt; Symptomen stellt sik in wenige Minuuten in
subakut bi de Meningitis; in wenige Stünnen, billt sik en bannig swoor Krankheitsbild ut.
chroonsch bi Normaldruckhydrozephalus; de Anteken entwickelt sik slieken över Maanden un Johren.

Warrt op Grundlaag vun de Anamnees en eerste Hypothees maakt, warrt noch mol enkelte Saken nafraagt oder överleggt, to’n Bispeel:

De Mann mit de Platzwunn an’n Kopp is to jung för en ischäämschen Bregeninfarkt.
De junge Mann mit Fever mit dat düchtige Koppweh is Soldat – bi ruchweg 20 % vun all Soldaten laat sik Meningokokken nawiesen.

Dorna warrt de Lief na wietere Teken ünnersöcht:

De Armhollversöök in’n Fall vun’n Rammanfall
Standvermögen, scheev Gesicht, Temperaturfienföhlichkeit
Dat vörsichtige Koppdreihn bi Meningitis

Wietere Ünnersöken dör en CCT, Lumbalpunkschoon to’n Ünnersöken vun’t Liquor, Fevermeten, üm na wietere Teken to kieken.

Dör dat systemaatsche Vörgahn warrt de neuroloogsche Ünnersöken lichter.

Tweetens: Interpretatschoon

Nu mööt de Anteken, de faststellt worrn sünd na neuroloogsche Fackbegrepen interpreteert warrn: In’t Bispeel 2 hett de Mann en lahmen Arm. Mit de Reflexproov kann faststellt warrn, wat de Lahmen zentral oder peripher is. Sünd de Muskeldehn-Reflexen in’n rechten Arm swäcker, düüt dat op en Schaden in’n Verloop vun de Nerven buten den Rüchmarkskanal (periphere Läsion). Sünd de Reflexen utprägt, snackt dat för en Schaden in’t Rebeet vun’t Rüchmark oder vun’n Bregen (zentrale Läsion).

Bi den jungen Soldat in Bispeel 3 is de krumme Laag de Henwies, de wieterhelpt. Se is tyypsch för en Reizen vun de Bregen- un Rüchmarkshüüt. Dat Tosamenkamen mit Fever düüt dorop hen, dat de Oorsaak in en Infekschoon liggt. Bito hannelt sik dat üm en Soldat, wat dorop henwiest, dat sik dat üm en Meningokokken-Meningtis hannelt.

Drüddens: Syndromal Formuleeren un anatoomsch Diagnoos

En isoleert zentral Lahmen vun’n Arm bi den Mann in Fall 2 is eher untyypsch. Wohrschienlich hett de Neuroloog den Mann nich akkerat ünnersöcht un villicht dat diskrete, zentral bedingte Lahmen vun de mimischen Muskulatur rechts un villicht en lichte aphasische Stören översehn. Man, liekers kummt een to’t richtige Weten: De Kombinatschoon vun en eersten Rammanfall mit ruchweg 30 Johren un den CCT-Befund wiest stark op en Astrozytom hen.

De Soldat mit dat Fever ut Fall 3 hett keen Läsion an en sünnere Steed vun’t Nervensystem, man en Stören vun’t hele Organsystem, neemlich de Bregenhüüt. Dorvun kummt ok dat swore Krankheitsbild un de grote Gefohr vun Kumplikatschonen, as generaliseerte Rammanfäll, Koma un Atenlahmen.

Veertens: Patholoogsche un ätioloogsche Diagnoos

Bi den jungen Mann in Bispeel 2 stellt de Neuroloog kenn afsluten Diagnoos. De warrt in dissen Fall vun en Patholoog op Grundlaag vun de Bregenbiopsie stellt. De Neuroloog hett hier de Opgaav, den Weg dorhen vörtogeven.

In’n Fall vun de Meningitis (Bispeel 4) warrt dör de Infekschoon un de Afwehrreakschoon vun’n Lief Bakterien-Toxinen freesett, de de Oorsaak för den sworen Krankheitsverloop dorstellt. Ahn Behanneln föhrt dat mit hoge Wohrschienlichkeit to’n Dood.

Tosamenfaten vun de Diagnoos

De klinsche Methood in de Neurologie kann man so beschrieven: Dör Befragen vun den Patient oder Anhöörige warrt de Vörgeschicht vun de Krankheit tosamendragen un dör en Ünnersöken vun’n Lief afrunnt. Disse Daten warrt över dat Weten üm de Physiologie un de Anatomie interpreteert un dorut en Hypothees opstellt (Anatoomsch Diagnoos). Dorophen warrt technische Ünnersöken insett, üm to sehn, wat Hypothees richtig oder verkehrt is. Dat förht to en afsluten patholoogschen oder ätioloogschen Diagnoos, de tomeist en nipp un nau defineerten Naam hett. Op Grundlaag vun Insichten ut klinsche Studien warrt den en Therapie afsteken.

In öllere Lehrböker vun de Neurologie steiht to dit Hööftprinzip vun de Neurologie mitünner en eenfacken Marksatz as to’n Bispeel „dat Prinzip vun de söss W“ na Mumenthaler:

Woans keem dat to de Krankheit? (Anamnees)
Wat is fasttostellen? (Befund)
Woneem sitt de Läsion, de disse Anteken utlösen kann? (toopsche Diagnoos)
Worüm is de Patient krank worrn? (ätioloogsche Diagnoos)
Wohen föhrt de Krankheitsverloop? (Prognoos)
Wodör kann de Krankheit behannelt? (Therapie)

Fehler bi’t Anwennen vun de neuroloogschen Methood

För de Neurologie is de Fraag na dat Woneem tyypsch, also de so nöömte toopsche Diagnoos. Ofschoonst dit Prinzip ok bi de Diagnostik in annere Feller en Rull speelt, is dat för de hele Neurologie en Kennteken. De Hööftfehler bi’t Anwennen besteiht tomeist dorin, dat se nich konsequent anwennt warrt. Welke Dokters versöökt mitünner, wenn se nich wieterkamt oder nich seker sünd, technische Verfohren antowennen, üm dormit ne’e Informatschonen för de Diagnoos to winnen. Man, dat köst unnödig Geld un Tiet un föhrt faken in de verkehrte Richt. In eenige Fäll kann een blots över de Anamnees de nödigen Informatschonen för de richtige Diagnoos tosamenbringen. En mööglichen Fehler is dorüm, de eerste Befragen na dat Entwickeln vun de Anteken nich ordig to maken.

Techniken to’n Ünnersöken in de Neurologie

En vigeliensche Diagnoostechnik is bannig wichtig in de Neurologie. Bi de so nöömten neuroloogsch-toopschen Diagnostik gellt as ideal, wenn blots op Grundlaag vun de Anamnees un sien physische Ünnersöken ahn Anwennen vun technische Helpmiddels de naue Oort vun den Schaden in’t Nervensystem angeven warrn kann. Dat Befragen mutt dorüm so nau as mööglich maakt warrn, man ok go’e Insichten in’t klinsche Ünnersöken vun Patienten un bannig goot theoreetsch Weten över de Krankheiten un den Opbo un de Funkschoon vun’t Nervensystem sünd dorto nödig. Op disse Oort un Wies künnt mehr as 90 % vun all wichtigen Diagnosen in de Neurologie stellt warrn.

Bestimmen vun de Anamnees in de Neurologie

De Sünnerheiten vun de Anamnees in der Neurologie leegt in de Natur vun de neuroloogschen Krankheiten. Bi welke Krankheiten liggt de Anfang al lang torüch, dat de Patienten dat gornich mehr recht tosamenkriegt. Oder de Patienten weet dat nich richtig uttodrücken, wat de Neuroloog weten will. So warrt mitünner en Lahmen mit en Fienföhligkeitsstören verwesselt, en Stören vun de Koordinatschoon as en Lahmen beschreven oder Kopp- un Gesichtweh mitenanner verwesselt. De Dokter mutt de Anamnees vun den Patienten Struktur geven. Dat heet, he mutt en Idee dorvun hebben, wovun Lasten de Patient hebben künnt un nipp un nau fragen, wovun Stören he hett. De Hypothees, de de Dokter dorut afleiden deit, de Beschrieven vun’n Patient un de egen Ansicht as ok de Befund vun’t physische Ünnersöken mutt dorbi topass bröcht warrn. Faken is dat nich bi’t eerste Vertellen mööglich, so dat de Neurologie tomeist Tiet bruken deit. Dorbi is dat nich verkehrt, fakener bi’n Patienten na sien Lasten natofragen un ok Anhöörige dortotohalen, üm dat Bild vun de Stören vullstännig to maken.

Welke Anamnesen künnt vullstännig struktureert warrn. Dorto höört to’n Bispeel dat Befragen vun Patienten mit Koppweh un Anfallslieden. De neuroloogsche Anamnees vun disse Krankheiten ümfaat bi de Epilepsie to’n Bispeel disse Aspekten: Anfang vun de Krankheit, Vörkamen vun Feverrammen in de Kindheit, wo faken sünd de Anfäll in de Week oder in’n Maand, kamt de to sünnere Tieten an’n Dag vör, markt de Patient dat, wenn en Anfall kummt (Aura), wo lang duert en Anfall, is de Patient bewusstlos, kummt dat vör, dat he sik op de Tung bitt (an’n Tipp oder an de Siet), maakt he sik in de Büx (Darm oder Blaas), föhrt de Anfall to’n Störten, wo sik de Patient wat bi deit, kummt dat dorna to sünnere Lasten (längere Tiet noch benüsselt, Spraakstören oder so wat). Wann Tügen den Anfall sehn hebbt, künnt se de Bwegungen beschrieven, wat de Ogen bi’n Anfall apen weern oder nich, woans fallt de Patient hen, is vörher al en Heelmiddel verordent worrn un hett dat holpen, de Anfäll to minnern, is dat Heelmiddel regelmatig innahmen worrn un is de Medikamentenspegel faststellt worrn?

Woans de Anamnees struktureert warrt, mutt aver jümmer an de Lasten vun den Patient un an dat vermoodte Krankheit fastmaakt warrn. En Patient, de dat eerste mol en sweeren Krankheit vun’t Nervensystem hett, mutt anners befraagt warrn as en Patient mit Parkinson-Krankheit. Mitünner sünd Frömdanamnesen de eenzigen Informatsachonen, de in en Nootfallsituatschoon to kriegen sünd, wenn de Patient nich in de Laag is Angaven to maken. Dat is en sünners swore Situatschoon.

De Ünnersöken vun’n Lief in de Neurologie

Bregennerven in jemehrm Verloop an de Schädelbasis

En vullstännige klinsch-neuroloogsche Ünnersöken köst veel Tiet un bruukt Duld un aktive Mitarbeit vun’n Patient.

Bregennervenfunkschoon: Dat gifft twölf Bregennervenporen. De Funkschoon vun jeden enkelten Bregennerv kann in neuroloogsche Ünnersöken nakeken warrn. Dat is düchtig opwännig, so dat normalerwies blots „to’n Orienteeren“ keken warrt. Dat bedüüt, dat nich vullstännig keken warrt, vun wegen dat dorvun utgahn warrt, dat wohrschienlich allns goot is. Wenn aver en Bregenstören vermoodt warrt, denn mutt in’n Twievel jede Funkschoon nipp un nau nakeken warrn. De eersten beiden Bregennerven sünd de Nervus olfactorius för den Rööksinn un de Nervus opticus för’t Kieken. Dat Röken kann mit verschedene Röökstoffen prüft warrn un dat Gesichtsfeld mit de so nöömten Fingerperimetrie. De Bregennerven III, IV un VI stüert de Bewegung vun de Ogen. De föffte is de Nervus trigeminus, de dat Gesicht versorgt un motoorsch de Kaumuskulatur. Der Nervus facialis is de sövenste Bregennerv, de motoorsch de mimische Muskulatur versorgt. De Nervus vestibulocochlearis is de achte Bregennerv, de för de Höör- un Gliekgewichtsorganen tostännig is. De kann mit den Stimmgaveltest nakeken warrn. De Gliekgewichtssinn warrt blots prüft, wenn en Stören vörliggt. De negente Bregennerv is de Nervus glossopharyngeus, de bi’t Sluken helpt un ok den Smack vun’t letzte Drüddel vun de Tung (bittern Smack) övermiddelt. De teihnte Nerv is de Nervus vagus, de de vegetative parasympaathsche Innervatschoon vun de binneren Organen vermiddelt. Butendem versorgt he sensoorsch de Ohrmussel un motoorsch dat Böhnenseil. De Nervus accessorius is de ölvte Nerv, de en Deel vun de Nackenmuskulatur stüert. De twölvte Bregennerv, de Nervus hypoglossus bewegt de Tung.

Motorik: De Motorik warrt in verscheden Hensicht ünnersöcht. To’n Bispeel gifft at Methoden, üm de Knööv vun jeedeen Muskelgrupp, deelwies ok vun enkelte Muskeln to ünnersöken. As Bispeel de Hand: De Bewegung vun de Hand warrt dör dree verscheden Muskeln stüert: Nervus radialis, Nervus ulnaris un Nervus medianus. Wenn een vun de dree Nerven utfallt, wiest sik dat in tyypsche Ännern, so as Stören vun de Fienföhligkeit, minnerte Knööv, över längere Tiet en Muskelatrophie un en Minnern vun de Reflexen. In’n Fall vun’n Nervus medianus, kann sien Funkschoon minnert wesen (to’n Bispeel dör’n Besehren an’n Ellbagen). De Medianus versorgt de Böögmuskulatur för Duum, Wies- un Middelfinger, also kann de Patient de Hand nich mit Kraft to en Fuust ballen, wenn de Funkschoon stört is. He kann t. B. mit de Hand kein Dreihversluss an en Buddel apenmaken.

Reflexen: Bi de neuroloogschen Ünnersöken künnt ruchweg teihn so nöömte Muskeldehnreflexen nakeken warrn. Een allgemeen bekannt Bispeel is de Patellarsehnenreflex: Sleiht een mit en Reflexhamer licht op de Sehn, de ünner de Kneeschiev na de Vördersiet vun’t Schienbeen föhrt, un dat Been is so lagert, dat sik dat free bewegen kann, föhrt en Reflex dorto, dat sik dat Been in’t Knee strecken deit. As Reflexantwoort swingt de Ünnerschenkel na vörn. Dat Prinzip dorachter is, dat de Slag op de Sehn den tohören Muskel (Musculus quadriceps femoris) kort dehnt. De Nerven, de den Muskel versorgt kamt in’t Rebeet vun de Lennenwarvelsüül (L3,4) ut’n Rüchmarkskanal. De Reflexantwoort warrt över en Reflexbagen inleid. Wenn nu dör’t Ännern vun’t Geweev in’t Rebbet vun de Nervenutgäng an de Lennenwarvelkörpers Deelen vun de Bandschieven op de Nervenwörtel drückt, denn gifft dat to’ een Wehdaag un to’n annern warrt de Funkschoon inschränkt. De Muskel warrt nich mehr richtig innerveert un dat Strecken vun’t Been is minnert. Nito warrt de Reflexantwoort so inschränkt, dat se in’n Vergliek to de gesunnen Siet minnert is. De minnerte Reflex wiest en so nöömt „peripher“ Lahmen an, vunwegen dat de Läsion nich in’t Zentralnervensystem (Bregen oder Rüchmark) sitt, man in’t Rebeet vun de Nervenwörtel.

Fienföhligkeit: Dat gifft veer verschedene Orden vun Fienföhligkeiten („Sensibilitäten“): Tastsinn, Druckföhlen, Laag vun de Arms un Been as ok dat Pien- un Temperaturföhlen. De Böverflach vun’n minschlichen Lief kann betagen op de Fienföhligkeiten in afgrenzte Rebeden opdeelt warrn. Disse Opdeelen in fienföhlige Rebeden (Dermatomen) stellt sik anners dor, wenn en Nevenwörtel oder en Nerv in’n wieteren Verloop besehrt is. Bi’n Schaden vun’n Nervus medianus hett de Patient en doof Geföhl in’t Rebeet vun de Binnenhand twüschen Duum un Wiesfinger. Wenn de Bandschiev twüschen den drüdden un veerten Lennenwarvel op de Nervenwörtel drückt, liggt dat Doofheitsgeföhl in dat Versorgungsrebeet vun den Nerv, wat an de Butensiet vun de Böverschenkels bit na de Binnensiet vun de Ünnerschenkels reckt.

Koordinatschoon: Koordinatschoonsstören vun Bewegungen künnt verscheden utlööst warrn. Bi en Funkschoonsstören vun’n Lüttbregen kann dat en so nöömte Ataxie geven. Disse Oort vun Stören wiest sik as en Bewegen, dat över’t Teel rutneiht. Dat kann man mit den Wiesversöök nakieken, bi den de Patient den Wiesfinger in’n groten Bagen op sien Nesentipp opsetten mutt ahn dorbi de Ogen apen to hebben. Stören vun’n Bewegungsafloop künnt ok bi Fienföhligkeitsstören vörkamen. Alkoholismus un Diabetes sünd faken Oorsaak vun en sensible Neuropathie, bi de dat to en Stören vun de peripheren Nervenfunkschonen vör allen in de Been kummt verbunnen mit Doofheitsgeföhl. De Patienten föhlt den Bodden nich richitg un gaht dorüm unseker un breedt (Seemannsgang).

Muskeltonus: Welke Krankheiten as Multiople Skleroos oder Morbus Parkinson maakt tyypsche Ännern vun’n Muskeltonus. Normalerwies laat sik Arms un Been ahn Wedderstand passiv bewegen, wenn de Patient entspannt is. Minschen mit Multiple Skleroos wiest faken en spastische Gangstören un man kann den högeren Muskeltonus in de Been föhlen, wenn man dat entspannte Been in’t Knee böögt un streckt. De Wedderstand warrt dorbi op eenmol duller, bi de Bewegung un lett wedder na, wenn man de Kraft torüchnimmt. Dat glieke gellt för den so nöömten Rigor vun de Muskulatur bi de Parkinsonkrankheit. Bi disse Krankheit is dat so nöömte Tähnradphänomen begäng.

Meningismus: De stieven Nacken bi’n Meningismus kamt vun’t Reizen vun de Bregenhüüt un wiest sik sünners dör de Schoonlaag vun den Patient. Dat kann nakeken warrn, een en de Bregenhüüt op verscheden Oort un Wies ’n beten dehnt, to’n Bispeel dör Vörbögen vun’n Kopp. Disse Ünnersöken is för Patienten mit Meningits aver mit bannig Pien verbunnen.

Pyramidenbahnteken: De Pyramidenbahn bestieht ut en Bünnel vun Nervenzellfoortsätz, de vun’n Steernbregen bit na de eersten Ümschaltsteden in’t Rüchmark ahn Ünnerbreken dörloopt. Disse Zellen sünd en Oort Schrittmaker vun de willkürlichen Bewegungen. Da Naam Pyramidenbahn kummt vun en Struktur in’n Bregenstamm, de pyramis, dör de de Pyramidenbahn dörlöpt. Wenn dit Nervenbünnel an en Steed ünnerbroken warrt, is en tyypschen Utfall vun Funkschonen, neemlich en spaatisch Lahmen (Kraftminnern mit anstiegen Muskeltonus). De Oorsaken künnt ünnerscheedlich wesen: En Sehren vun de Warvelsüül un vun’t Rüchmark, en Stören vun de Bloodversorgen in’n Bregenstamm, en Bregenblöden in’t Rebeet vun de so nöömten Kapsel oder en Tumor in de Grootbregenrinn. Blangen’t Lahmen un’t Anstiegen vun’n Muskeltonus finnt sik denn faken so nöömte Pyramidenbahnteken. Dormit is vör allen dat Anböhren (Dorsalextension) vun’n groten Tehn bi’t Strieken över de Footsohl an ehrn Butenrand meent (Babinski-Reflex).

Sünnerfäll: Verschedene Krankheiten bruukt sünnere Ünnersöken. To’n Bispeel kann een mit sünnere Verfohren dat Afgeven vun Sweet nakieken oder dat Anpassen vun Blooddruck un Puls bi Belasten. Na en Slaganfall warrt de motoorschen Funkschonen vun de Spraak nakeken, wenn en Dysarthrie vörliggt oder de grammatischen Funkschonen vun de Spraak wenn dat en Aphasie weer. Stören vun kumplexe Bewegungsaflööp ahn Stören vun de Kraft un dat Föhlen warrt as Apraxie betekent (as bi’t Antehn vun en Jack). Eenige Patienten markt na en Slaganfall gor nich, dat se en ne’e Stören hebbt (Anosognosie). En Slaganfall kann manchmol ok mit en Utfall vun’t Gesichtsfeld verbunnen wesen, den de Patient nich mitkriggt. In den Fall warrt vun en Neglect snackt. För all disse Phänomenen gifft dat sünnere Methoden to’n Ünnersöken. En sünner’t Rebeet för neuroloogsche Ünnersöken is wieter ok dat Ünnersöken vun lütte Kinner oder vun Patienten mit en stört Bewusstsien.

Technische Verfohren to’n Ünnersöken in de Neurologie

In de Neurologie warrt tallrieke Verfohren insett.

Dör’t Ünnersöken vun bioloogsch Material as Blood (Laborweerten), Nervenwater (Liquordiagnostik), Geweevproven vun Nerven un Muskeln as ok Genanalysen künnt en Reeg vun Krankheiten kennt warrn.

En annere Grupp vun Verforhen stellt dat Meten vun elektrische Signalen dor, as de Bregenstroom (EEG), Evozeert Potentialen, vun de Muskelfunkschonen (EMG), elektrische Funkschonen vun de Nerven (Nervenleddsnelligkeit) dör ENG oder de transkranielle Magnetstimulatschoon.

De Fatten, de den Bregen versorgt künnt mit Ultraschall (extrakranielle un transkranielle Doppler- un Duplexünnersöken) un mit invasiven Verforhen (to’n Bispeel Angiografie) ünnersöcht warrn.

Bildgeven Verfohren to’n Dorstellen vun’n Bregen un vun’t Rüchmark sünd de Reeknertomografie (CT), Magnetresonanztomografie (MRT) un de so nöömten funkschonellen bildgeven Verfohren as Positronen-Emisschoonstomografie (PET), Single Photon Emission Computed Tomography (SPECT), Funkschonelle Magnetresonanztomografie (fMRT) un Magnetoenzephalografie (MEG).

Klinsche Methood un klinsche Realität

Fehlers bi’t Anwennen vun de klinschen Methood wiest, dat in’n klinschen Alldag mitünner nich na de klinschen Methood arbeit warrt. De meisten Schrievers vun Lehrbökers sünd övertüügt, dat de technische Ünnersöken nich an de Steed vun de klinschen Methood treden drööft, se schüllt blots bruukt warrn, üm klinsche Hypothesen op de Proov to stellen. Anners seggt: eerst kummt de klinsche Diagnostik un dorna dat technische Verfohren. Jümmer, wenn bi de Diagnoos vun dissen Weeg afweken warrt, vergröttert sik dat Risiko Fehlers to maken oder gor keen Diagnoos stellen to künnen. Wenn all diagnostische Saken maakt worrn sünd, mutt dat Weten, wat dorbi sammelt worrn is, syndromal formuleert warrn. Dat bedüüt, dat keken warrt, wat de Daten dat tolaten doot, de Lasten vun en Patient to een bekannt neuroloogsch Syndrom totoorden. Dorna kann denn en neuroloogsche Diagnoos stellt warrn.

Neuroloogsche Syndromen

En Syndrom is en Koppel vun Krankheitsteken, de to glieken Tiet optreden doot. In de Neurologie gifft dat ruchweg en Dutz Syndromkoppels, un in jeedeen dorvun tallrieke Syndromen. To jeed Syndrom höört verschedene neuroloogsche Krankheiten, de butendem anners as de Syndromen indeelt warrt.

De Syndromen vun’t periphere Nervensystem ümfaat de Syndromen, de Stören vun de Nerven buten den Warvelkanal bedraapt. Dat sünd tomeist Läsionen vun de peripheren Nerven, de Nervengeflechten (Plexus), de Nervenwörteln un vun’n Grenzstrang, de dör Unfäll tostannen kamt, as ok de Polyneuropathien.

Ünner den Begreep zerebrale Syndromen warrt toeerst de veer Koppels vun bregenöörtliche Syndromen tosamenfaat. Dorbi hannelt sik dat üm de Hemisphörensyndromen, de Bregenstammsyndromen, de extrapyramidalen Syndromen un de Lüttbregensyndromen. Disse Koppels künnt noch wieter ünnerdeelt warrn.

As Rüchmarkssyndromen warrt fief verschedenen Koppels tohopenfaat: de vullstännigen Dweersnittssyndromen, dat Halfsietensyndrom vun’t Rüchmark, dat zentrale Rüchmarkssyndrom, dat Syndrom vun de Achtersträng un dat Vörderhoornsyndrom.

Wieter gifft dat fief verschedene Neuroophthalmoloegsche Syndromen: Dat Syndrom vun de Olfaktoriusrinn, vun’n Kielbeenflögel, vun’n Orbitatipp, dat Foster Kennedy-Syndrom un dat Sinus-cavernosus-Syndrom.

De Swinnel (Vertigo) warrt in de vestibulären un de nich-vestibulären Formen ünnerscheedt.

Neurootoloogsche Syndromen gifft dat dree verschedene: Dat Syndrom vun de Pyramidenspitz, vun’t Foramen jugulare un dat Lüttbregenbrüchenwinkelsyndrom.

Twee verschedene Koppels vun meningealen Syndromen warrt ünnerscheedt: de akuten un de chroonsch meningealen Syndromen.

Bregendrucksyndromen gifft dat dree verschedene: de transfalxiale, de mesenzephale un de bulbäre Inklemmen. Se föhrt to de verschedenen Formen vun Bewusstsiensstören in den Afsnitt Neuropsycholoogsch Syndromen

Denn gifft dat fief verschedene Typen vun Koppweh, de as Syndromkoppels sehn warrn künnt: de fattbedingten anfallsordigen Formen vun Koppweh , de idiophaatschen anfallsordigen Gesichtsneuralgien, dat diffuse Duerkoppweh mit akuten Anfang un dat mit slieken Anfang as ok dat lokaliseerte Duerkoppweh.

En sünnere Grupp in de neuroloogschen Syndromlehr sünd de veer verschedneen Liquorsyndromen.

De vertebragenen Syndromen warrt na jemehrn Oort in Hals-, Bost- un Lennenwarvelsüül-Syndormen ünnerdeelt.

Un opletzt warrt fief verschedene Koppels vun neuropsycholoogsche Syndromen ünnerscheedt: de sworen Bewusstsiensstören, de Aphasien, de Apraxien, de Agnosien un de Amnesien.

Neuroloogsche Krankheiten

Behannelt warrt in de Neurologie vör allen disse Gruppen vun Krankheiten:

Fattkrankheiten: dorto tellt vör allen de ischäämsche Bregeninfarkt un de verschedenen Formen vun’t Bregenblöden.
Basalganglienkrankheiten: so as vör allen de Parkinson-Krankheit.
Nervensehren: disse Krankheiten warrt in Tosamenarbeit mit Neurochirurgen un Unfallchirurgen behannelt.
Neebilln: Tumoren vun’n Bregen, vun’t Rüchmark un de peripheren Nerven.
Bandschievenkrankheiten: all Formen vun de mechaanschen Nervenwörtelreizungen, de nich oder nich foorts opereert warrn mööt
Anfallslasten: dorto höört Behanneln vun de epileptischen un nich-epileptischen Anfallslasten.
Sweren Krankheiten vun’t Zentralnervensystem: vör allen bakterielle un virale Infekschonen vun’t Bregen- un Rüchmarksgeweev un de -hüüt.
Entmarkungskrankheiten: dorto tellt sünners de Multiple Skleroos.
Primär degenerative Krankheiten: dat sünd Demenzen, de so nöömten Motoneuronkrankheiten (amyotrophe Lateralskleroos, spinale Muskelatrophien) un de degenerativen Lüttbregenkrankheiten (hereditäre Ataxien).
Dysraafsche Stören (Verslusskrankheiten) un Fehlbildungskrankheiten (Phakomatoos).
Krankheiten vun’t periphere Nervensystem: z. B. Polyneuropathien.
Muskelkrankheiten: Muskeldystrophien, Myotonien un sweren Muskelkrankheiten, Myositiden.
Stören vun’t neuromuskuläär Överdrägen: sünners de Myasthenie.
Koppweh un Gesichtspien: dorbi vör allen de Migrään.

Therapieprinzipen vun de Neurologie

Vele Johren lang weer vu de Neurologie seggt, dat se bannig opwännige diagnostische Verfohren anwennen de, man blots wenig therapeutische Mööglichkeiten harr. Dat hett sik in de verleden Johren grundsätzlich ännert. Vele neuroloogsche Krankheiten künnt vundaag bedüden beter behannelt warrn as noch vör wenige Johrteihnten. To’n Bispeel is bi Slaganfall-Patienten de bildgeven Diagnostik, de vundaag Routine worrn is, bannig an’t Verbetern vun de Versorgen bedeeligt. Se verlööft en Ünnerscheden twüschen Bregeninfarkten un Bregenblöden. To’n Behanneln vun de Parkinson-Krankheit gifft dat vundaag verschedene Gruppen vun Heelmiddels. För’t Behanneln vun Anfallskrankheiten is dat in vele Fäll mööglich worrn, den Patient free vun Anfäll to maken, wenn de noog mithelpen deit. Bi fröhtietige Diagnoos künnt de infektiöös-sweren Krankheiten vun’t Nervensystem meist all vullstännig heelt warrn. Nich heelbor is ok vundaag noch de Multiple Skleroos, man mit Inföhren vun de Interferonen sünd de Verlööp beter kontrolleerbor worrn. Bi de meisten degenerativen Krankheiten vun’t Nervensystem, bi Fehlbilln un anborene Muskelkrankheiten gifft dat vundaag wieter blots begrenzte Mööglichkeiten vun’t Behanneln.

Neurologie in de Deermedizin

Ok Deerdokters hebbt mit de Neurologie to kriegen. Hier sünd de neurologschen Krankheiten sünners swoor to behanneln. To’n een is de Deerdokter in de Regel keen Fackdokter, de sik op de Neurologie kunzentreert. To’n annern hett de Deerdokter dat mit en Veeltall vun Orden to doon. Dat Weten ut de Humandemizin lett sik blots bi wenige Krankkheiten ok op Beester överdrägen, vunwegen dat annere Söögdeerten, Vagels oder sogor Reptilien en düütlich annere Neuroanatomie un Funkschonen opwiest un dat klinische Bild vun en sünnere neuroloogsche Krankheit vun Oort to Oort düchtig verscheden utsehn kann. To’n Bispeel föhrt sülvst en sworen Slaganfall mit kumpletten Utfall vun dat Versorgungsrebeet vun de Arteria cerebri media, de bi’n Minsch en vullstännige Halfsietenlahmen utlösen de, bi Schaap blots to lichte Störungen vun de Hollenreflexen un to kuum en Stören vun’t Gangbild. An’n opfalligsten is noch en Scheevhals, de aver ok annere Oorsaken hebben kann.

De neuroanatoomsche Ordenriekdom is butenem ok orför verantwoortlich, dat vele neuroloogsche Krankheiten bi Deerten noch nich utforscht sünd. De Deerneurologie is en teemlich junge Wetenschop, mit blots wenig Spezialisten. Dorüm sünd blots de wichtigsten Krankheiten utforscht, un dat tomeist ok blots bi de Huusdeerten, de an’n wietsten verbreedt sünd as dat Peerd oder de Hund.

En anner’t Problem stellt de Kommunikatschoon dor. Bi’n Minschen is de Anamnees en wichtig Instrument, bi de de Patient befraagt waart. Dat is bi en Beest natürlich nich mööglich. De Dokter is dorop anwiest, wat de Besitter vertellt. Dat Beest kann höchstens Pien to’n Utdruck bringen, man de is nich blots twüschen de verscheden Orden bannig ünnerscheedlich, man ok vun Deer to Deer al anners. Mitünner kann en Deer Pien goot af, wiel en annert an sik gesunn’t Deer al bi sünnere lüttere Manipulatschonen aggressiv reageert. Wichtige Verfohren bi de Ünnersöken künnt bi Deerten nich anwennt warrn. To’n Bispeel kann een bi’n Deer nich faststellen, wat dat Pien an twee verscheden Öörd marken deit, oder jümmer an de glieken Steed.

Opletzt is de Deermedizin ok veel mehr an de Kosten orienteert. Bi Bruukdeerten warrt en kostenopwännige Diagnoos un Behanneln glieks utslaten. Man ok bi Huusdeerten mutt de Besitter jümmer ok in de Laag wesen, de Kosten drägen to künnen und to wullen. Düre Reedschoppen as en CT oder en MRT gifft dat blots in grote Deerkliniken. Un sülvst, wenn en Diagnoos an’t Enn enigermaten seker is, heet dat nich, dat de Thertapie ok betahlt warrn kann oder överhaupt mööglich is.

Krankheitsgruppen

Bi de Beester warrt de neuroloogschen Krankheiten normalerwies in acht Koppels vun Krankheiten indeelt, de man sik mit dat hoochdüütsche Akronym VETAMIN D marken kann:

Vaskuläre Krankheiten: Disse Grupp ümfaat all Fattkrankheiten, Blöden, Fehlbilln oder Ischämien. Bi Deerten sünd Fattkrankheiten teemlich roor. Dat eenzige, wat fakener vörkummt, sünd Infarkten vun’t Rüchmark.
Entzündungen (Sweren): Dorto höört virale (to’n Bispeel Dullsüük), bakterielle (to’n Bispeel Liserioos), mykootsche, parasitäre oder immunpatholoogsche Sweren vun’t Nervenssytem.
Traumaatsche Krankheiten: Dormit sünd all Krankheiten meent, de dör mechaansch Inwirken veroorsaakt sünd un en direkten oder indirekten Schaden maken doot.
Anomalien: Anomalien sünd anborene Fehlbilln, de geneetsch bedingt sünd oder dör Infekschonen wiel de Entwickeln vör de Geboort tostannen kamen sünd.
Metabolisch-toxische Krankheiten: In disse Grupp höört all Krankheiten, de dör en Mangel an Nehrstoffen, Vitaminen un Sporenelementen oder der endogene Giftstoffen (to’n Bispeel Miegstoff) entstaht.
Idiopaathsche Krankheiten: dat sünd Krankheiten ahn sichtbore Oorsaak, de keen mnorpholoogsche Ännern an’t Nervensystem wiesen doot, aver Funkschoonsstören as to’n Bispeel de Epilepsie.
Neoplasien: In disse Grupp warrt Neebilln (Neoplasie), also all Tumorkrankheiten inordent. Dat künnt Tumoren vun de Nervenzellen wesen, wat bi Deerten meist ahn Utnahm Tumoren vun de Gliazellen (Gliomen) sünd. De annere Grupp vun Tumoren gaht vun mesenchymalen Geweevsorden ut, as de Meningeomen.
Degenerative Krankheiten: Dat sünd Krankheiten dör dat patholoogsche Aflagern vun Stoffen(t. B. Amyloidoos), de dör dat Afstarven vun sünnere Nervenpopulatschonen oder dör’t Entmarken vun de Nervenbahnen (Leukodystrophie) kenntekent sünd. Tomeist sünd de verarvt.

Histoorsche Entwickeln

De Neurologie, as se vundaag bekannt is, weer düchtig mit Entwickeln in de Rebeden vun de Anatomie un de Histologie verbunnen. Eerst siet dat regelmatige Obdukschonen gifft, un vör alln dör’t Entwickeln vun’t Mikroskop künnen Strukturen un Tosamenhäng verkloort warrn.

De eersten Henwiesen op den Versöök neuroloogsche Krankheiten to behanneln winnt man dör archäoloogsche Funnen. Ruchweg 10.000 v. Chr. is de eerste Trepanatschoon dörföhrt worrn. Dat Apenmaken vun’n Schädel is een vun de wenigen Saken, de ok na en poor Johrdusenden noch nawiest warrn künnt, vunwegen dat de Ingreep Sporen an’n Knaken torüchlett. Weltwiet sünd mehrere Hunnert Funnen maakt worrn, de op dat Apenmaken vun’n Schädel hendüüt. De Patienten mööt den Ingreep to’n gröttsten Deel överleevt hebben. Dat wiest de Vörgang vun’t Afhelen vun den Knaken. De Technik dormols mutt al so vigeliensch wesen hebben, dat de Dura Mater dorbi normalerwies nich apenmaakt weer. Dat is en wichtige Vörrutsetten, dat de Patienten dat överleven künnen. Wat de Grund för dissen Ingreep weer, kann nümms seggen. Villicht weern dat neuroloogsche Symptomen as Koppweh oder epileptische Anfäll, man villicht ok rituelle Vörgäng.

Eerste Dokumenten, de neuroloogsche Symptomen beschreven hebbt, kamt ut Ägypten, woneem üm dat 14. Johrhunnert v. Chr. Koppweh, Epilepsien un Swinnelanfäll beschreven worrn sünd. Ok eerste Beschrieven vun’n Bregen un de Strukturen rundrüm sünd or to finnen. Wieter sünd ok neuroloogsche Symptomen ansnackt worrn, de dör Unfäll tostannen kamen sünd, so as Lahmen oder Blöden ut de Nees un ut de Ohren bi Schädelfrakturen. Vun verschedene neuroloogsche Krankheiten finnt sik ok Biller.

In’t Öllerdom hebbt Pythagoras un Anaxagoras to’n eersten mol den Bregen as den Sitt vun’t Denken, vun’t Föhlen un vun de Seel beschreven as ok de Verbinnen vun’n Bregen un de Nerven. In Gegensatz to disse Överlevern, sünd vun Hippokrates schriftliche Utföhren dorvun bekannt.

Kiek ok

Literatur un Borns

Humanmedizin

Allgemene Lehrböker

Peter Berlit: Neurologie. Springer, Berlin 2005, ISBN 3-540-01982-0.
Allan H. Ropper, Martin A. Samuels: Adams and Victor’s Principles of Neurology. McGraw Hill, New York 2009, ISBN 978-0-07-149992-7.
Walter Gehlen, Heinz-Walter Delank: Neurologie. Thieme. Stuttgart 2010, ISBN 978-3-13-129772-3.

Kinnerneurologie

Bruce O. Berg (Rgv.): Principles of Child Neurology. McGraw Hill, New York 1996, ISBN 0-07-005193-3.

Neuroloogsche Differentialdiagnoos

Peter Duus: Neurologisch-topische Diagnostik. Thieme, Stuttgart 2003, ISBN 3-13-535808-9.
John Patten: Neurological Differential Diagnosis. Springer, Berlin 1996, ISBN 3-540-19937-3.

Klinsche Neuroanatomie

Detlev Drenckhahn, Wolfgang Zenker (Rgv.): Niere, Reproduktionsorgane, endokrine Drüsen, Nervensystem, Sinnesorgane, Haut. Urban und Schwarzenberg, München 1994, ISBN 3-541-00255-7 (Benninghoff: Anatomie, Bd. 2)
Lennart Heimer: The Human Brain. Functional Neuroanatomy and Dissection Guide. Springer, New York 1995, ISBN 0-387-94227-0.

Neurobiologie und Neurogenetik

Thomas Herdegen (Rgv.): Klinische Neurobiologie. Molekulare Pathogenese und Therapie von neurobiologischen Erkrankungen. Spektrum, Heidelberg 1997, ISBN 3-8274-0069-4.
Olaf Rieß (Hrsg.): Neurogenetik. Molekularbiologische Diagnostik neurologischer Erkrankungen. Springer, Berlin 1998, ISBN 3-540-63874-1.

Liquordiagnostik

Robert A. Fishman: Cerebrospinal Fluid in Diseases of the Nervous System. Saunders, Philadelphia 1992, ISBN 0-7216-3557-1.
Uwe K. Zettl, Reinhard Lehmitz un Eilhard Mix: Klinische Liquordiagnostik. Gruyter 2005, ISBN 978-3-11-018169-2.

Elektrodiagnostik

Mitsuru Ebe, Isako Homma: Leitfaden für die EEG-Praxis. Ein Bildkompendium. Fischer, Stuttgart 1994, ISBN 3-437-00772-6.
Hanns C. Hopf u. a.: Elektromyographie-Atlas. Thieme, Stuttgart 1996, ISBN 3-13-102221-3.
Borries Kukowski: Elektrodiagnostik peripherer Nervenläsionen. Thieme, Stuttgart 1995, ISBN 3-13-100271-9.

Bregeninfarkt un Fattdiagnostik

Christian Arning: Farbkodierte Duplexsonographie der hirnversorgenden Arterien. Thieme, Stuttgart 1996, ISBN 3-13-102131-4.
Ulrich Bogdahn u. a.: Echosignalverstärker und transkranielle Farbduplex-Sonographie. Blackwell, Berlin 1998, ISBN 3-89412-324-9.
Hans Joachim von Büdingen, Gerhard-Michael von Reutern: Ultraschalldiagnostik der hirnversorgenden Arterien. Thieme, Stuttgart 1993, ISBN 3-13-731402-X.

Neuropsychologie

Stephan Ahrens u. a.: Psychosomatik in der Neurologie. Schattauer, Stuttgart 1995, ISBN 3-7945-1593-5.
Siegfried Gauggel, Georg Kerkhoff (Rgv.): Fallbuch der klinischen Neuropsychologie. Hogrefe, Göttingen 1997, ISBN 3-8017-0793-8.
Wolfgang Hartje, Klaus Poeck: Klinische Neuropsychologie. Thieme, Stuttgart 1997, ISBN 3-13-624503-2.

Neurologische Therapie

Johannes Jörg (Rgv.): Neurologische Therapie. Springer, Berlin 1997, ISBN 3-540-60066-3.
Thomas Brandt, Johannes Dichgans, Hans-Christoph Diener (Rgv.): Therapie und Verlauf neurologischer Erkrankungen 5. Oplaag. Kohlhammer, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-17-019074-0.
Richard M.A. Suchenwirth: Neurologische Untersuchung. Neuromedizin Verlag, Bad Hersfeld 2009, ISBN 978-3-930926-11-4.

Deermedizin

André Jaggy: Atlas und Lehrbuch der Kleintierneurologie. Schlütersche, Hannober 2005, ISBN 3-87706-739-5.

Weblenken