Franz Ferdinand vun Öösterriek-Este

Franz Ferdinand Carl Ludwig Joseph Maria vun Öösterriek-Este (* 18. Dezember 1863 in Graz; † 28. Juni 1914 in Sarajevo) weer Erzhartog un, vun 1896 af an, Thronfolger vun Öösterriek-Ungarn. He is an’e Siet brocht wurrn bi den Anslag vun Sarajevo. Allgemeen warrt dat so ankeken, dat dör düssen Anslag de Eerste Weltkrieg in Gang kamen is.

Franz Ferdinand (Bild vun Ferdinand Schmutzer – um 1914 rüm)

Franz Ferdinand siene Unnerschrift; De Erzhartoog weer in siene eersten Johre man bloß unner sien eersten Vörnaam Franz bekannt,un hett ok mit düssen Naam unnerschreven

Leven

Kinnertied un Jöögd

Franz Ferdinand weer de Söhn vun Karl Ludwig vun Öösterriek, wat de tweete vun de dree Bröder vun Kaiser Franz Joseph I. weer. Franz Ferdinand siene Mudder weer Prinzess Maria Annunziata vun Neapel-Sizilien. In jüngere Johren is he jummers bloß „Erzhartog Franz“ nömmt wurrn. As he acht Johre oold weer, is siene Mudder sturven. Se hett dat al lang mit de Lungen harrt un weer vundeswegen ok nich veel mit annere Lüde tosamen. Ok Franz Ferdinand weer nich sunnerlich verbunnen mit ehr.

He arvt und warrt Hertog vun Este

Franz Ferdinand in junge Johre

Erzhartog Franz V. vun Öösterriek-Este, bit 1859 Hartog vun Modena, Massa, Carrara un Guastalla († 20. November 1875) harr Franz Ferdinand sienen Vadder seggt, een vun den siene Söhns scholl as Arven insett weern, man he möss den Naam Este annehmen un binnen 12 Maande enigermaten Italieensch lehren. Karl Ludwig hett dat siene beiden öllern Söhns vertellt (Erzhartog Ferdinand Karl weer noch to jung). Erzhartog Otto hett sik dor slankweg gegen utspraken, Italieensch to lehren. Man Franz Ferdinand woll dat woll maken. Nadem de Kaiser Verlööv geven harr, is „-Este“ an sienen Habsborg-Naam anbackt wurrn un he hett Unnerricht in Italieensch kregen. Nadem de Throonfolger in dat Johr 1914 an’e Siet maakt wurrn weer, is de Naam Öösterriek-Este up Franz Ferdinand sien Grootneffen Erzhertog Robert over gahn, wat den latern Kaiser Karl I. sien Söhn weer.

Vör de Thronfolg

De Seereise-Denkelmünte 1892–1893

Vun 1878 af an is Franz Ferdinand bi’n Militär utbillt wurrn. He weer bi de Infanterie in Böhmen, bi de Husaren in dat Königriek Ungarn un bi de Dragonrs in Upperöösterriek. 1899 is he to’n General bi de Kavallerie maakt wurrn, bovendem hett he noch den Rang vun en Admiral kregen. Bi siene Tied bi dat Militär hett he en poor Mol Lungentuberkulose kregen. Dor weer al siene Mudder an sturven. Dor möss he denn in’n Harvst 1895 Bott geven un eerst mol ut’n Deenst utscheden. Vun 1892 bit 1893 weer he avers eerst mol mit den Torpedorammkrüzer SMS Kaiserin Elisabeth up Weltreis. De Dokters harrn seggt, he scholl dat man mol maken. . De Reis gung vun Triest na Brittsch-Indien, Indonesien, Australien, Japan, Kanada un de USA. Siene Indrücke un allens, wat he up düsse Fohrt mitkregen hett, hett he upschreven in dat Book Tagebuch meiner Reise um die Erde (Wien, Alfred Hölder, 1895). In’n Winter 1895 un 1896 is he lange up Kur unnerwegens ween, unner annern hett he sik in Ägypten upholen. Anners, as veele Lüde dacht harrn, hett he sik verminnert un is wedder gesund wurrn. Na den Sülvstmoord vun sien Vedder Rudolf vun Öösterriek-Ungarn up dat Slott Mayerling an’n 30. Januar 1889, un nadem ok sien Vadder an’n 19. Mai 1896 doot bleven weer, is Franz Ferdinand Thronfolger for sien Oom Franz Joseph I. wurrn, de dormols regeern dö. So harrn de habsborgschen Huusgesette dat bestimmt. He weer dortieds up Freete, man ut den Versöök, em na sienen Stand unner to bringen, is nix wurrn. De Weetfro Stephanie vun Belgien hett he nich heiraat‘ un ok nich Prinzess Mathilde vun Sassen.

Franz Ferdinand mit de Seereis-Denkelmünte 1892/93

He heiraat Sophie Chotek

Sophie Gräfin Chotek

An‘n 1. Juli 1900 hett Franz Ferdinand Sophie Gräfin Chotek heiraat. Se weer Hoffdaam bi Erzhartog Friedrich un den siene Fro Isabella von Croy-Dülmen ween un weer de Dochter vun en Greven ut Böhmen. Vunwegen de Hochtied is se to’e Förstin von Hohenberg un in dat Johr 1909 denn to’e Hartogsche vun Hohenberg maakt wurrn. Ofschoonst se ut öllsten böhmschen Adel afstammen dö, is se nich as liekhooch geboren ankeken wurrn. Dör de Hochtied mit Sophie hett Franz Ferdinand allerhand Theoter mit siene Verwandten kregen. Franz Ferdinand un Sophie hefft veer Kinner harrt, de mössen all den Tonaam vun ehre Mudder dregen:

• Sophie, Fürstin von Hohenberg (1901–1990) ∞ 1920 Friedrich Graf von Nostitz-Rieneck (1893–1973),
• Maximilian von Hohenberg (1902–1962) ∞ 1926 Elisabeth Gräfin von Waldburg zu Wolfegg und Waldsee,
• Ernst von Hohenberg (1904–1954) ∞ 1936 Maria Therese Wood,
• en Söhn, de dood up’e Welt kamen is (1908).

Politik

Franz Ferdinand (rechts) bi en Kaisermanöver 1909

Offiziell hett Franz Ferdinand nie nich an de Spitz vun de Dubbelmonarkie Öösterriek-Ungarn stahn. Man he hett aktiv bi den Kaiser seine Politik mitmaakt. Dor hett he en Staff vun Raatgevers to harrt, da weer de so nömmte „Militärkanzlei‘ unner ehren Baas Alexander von Brosch-Aarenau un den sien Nafolger Carl von Bardolff. Mit de tohopen seet he in dat Slott Belvedere. Wenn he up’n Throon kamen weer, harr he den Naam „Franz II.“ annahmen. He weer dor achter ran, de Strietkräft vun Ungarn un Öösterriek (Armee un Marine) gemeensam up to boen un de zentrale Macht gegen den ungaarsch-öösterriekschen Dualismus over wat starker to maken.

Wat he mit dat Militär vor harrt hett

De Thronfolger is vun den Kaiser an’n 29. März 1898 „to’e Dispositschoon vun mien Upperbefehl“ stellt wurrn. De Kaiser hett em en egen Militärstaff tostahn un hett kunnig maakt, Franz Ferdinand scholl vun nu af an „rieklich Bescheed weten over allens, wat de Wehrmacht an Land un up’e See angeiht un dat schall eenmol good utslahn for de allgemeene Weligkeit“.'

Man Franz Ferdinand hett dor gor nix vun holen, sunner Nadenken mit dat Militär los to neihen. Um en Krieg mit Russland woll he up jeden Fall umto. Dormit „de Zar un de Kaiser vun Öösterriek nich een den annern vun’n Throon smiet un den Weg freemaakt for de Revolutschoon“. Ok en Krieg gegen Serbien hett he al 1913 in en Breef an Leopold Graf Berchtold aflehnt: „Fangt wi en Spezialkrieg mit Serbien an, rennt wi dat sachs over’n Bulten, man wat denn? Un wat hefft wi dor vun? Eerstmol fallt denn ganz Europa her over us (…) un Gott bewohr us, wenn wi Serbien overnehmt. Dat Land hett nix as Schullen un dor leevt schier Spitzboven un Königsmörders. Un wi weert doch noch nich mol mit Bosnien feerdig (…) Un nu gifft dat na miene Meenung bloß de Politik, dat wi tokiekt, wie de annern sik den Dötz inslaht un jem so veel as mööglich up’nanner hisst un for de Monarkie den Freden bewohrt.“ Franz Ferdinand hett dor ok oorntlich for sorgt, datt de k.u.k. Kriegsmarine utboot wurrn is. Na 1900 konn he dörsetten, datt allerhand Scheepe nee boot wurrn sünd un he stunn dor ok achter, as dat vun 1908 af an mit U-Boote losgung.

An den Avend vor sienen 83. Geboortsdag hett de Kaiser Franz Ferdinand an’n 17. August 1913 to’n „Generalinspektor vun de gesamte Macht unner Wapen“ maakt un hett befohlen, datt Franz Ferdinand siene Militärkanzlei nu „Den Generalinspektor vun de gesamte Macht unner Wapen siene Kanzlei“ heten möss.

Wo he mit ehrt un uttekent wurrn is

Vunwegen dat Protokoll is de Thronfolger faken mit hoge Ordens uttekent wurrn. As all annern grootjöhrigen Erzhartöge höör he to den Orden vun dat Gollen Vlies. He weer ok Ridder vun den brittschen Strumpbandorden, hett dat Grootkrüüz vun den königlichen Huusorden vun Hohenzollern kregen, dorto noch den Chrysanthemen-Orden ut Japan un ok allerhand annere Ordens vun Sweden bit Sizilien un vun Spanien bit Bulgarien. Dor kemen noch allerhand Ordens ut Länner buten Europa mit to..

Franz Ferdinand as Kaiser vun Öösterriek, Porträt vun Wilhelm Vita (HGM).

Wie he umkamen is

Anslag vun Sarajevo

Vunwegen, datt he Manövers besöken dö, hett sik Franz Ferdinand mit siene Fro in’n Juni 1914 in Bosnien-Herzegowina uphollen. An’n 28. Juni is he to’n offiziellen Besöök na de Hööftstadt Sarajevo kamen. De Unnergrundorganisatschoon „Mlada Bosna“ harr sik vornahmen, bi düssen Besöök en Anslag ut to öven. Hölp hett se dor dör de Geheemorganisatschoon Swarte Hand ut Serbien bi kregen. Toeerst hefft se en Anslag mit en Handgranaat versocht, man de is scheef gahn. Nich lang later hett de Schöler Gavrilo Princip ut Serbien den Erzhartog un siene Fro mit twee Schöte ut’e Pistolen dootschaten. Princip weer 19 Johre oold. De Erzhartog is an de Halsvene un an de Luftröhre drapen wurrn. Denn hett he dat Bewusstsien verlaren un is ublött.

Gräffnis

Vunwegen, datt de beiden Doden nich „vun Stand“ verheiraat‘ weern, sünd de Troerfiern man bescheiden holen wurrn. De Presse hett vun en „Gräffnis III. Klass“ schreven. En vullstännig Staats-Gräffnis hett Franz Ferdinand nich tostahn, he weer ja man bloß de Thronfolger. Man de Kaiser hett dor nich ingrepen, as de Böverste Hoffmeester Alfred von Montenuovo sik mit en Minimalprogramm tofreden geven hett. For de Hartogsche vun Hohenberg weer dat nich mööglich, in de Kapuzinergruft unner to kamen. Vundeswegen harr Franz Ferdinand al in sien Slott Artstetten en Gruft boen laten. Dat is versocht wurrn, den Adel dor vun af to hollen, en Troertog to veranstalten. De Dodenkisten sünd na Artstetten brocht wurrn, ohn, dat sik Hoff oder Staat dor an bedeeligt harrn. As de beiden Doden an’n 4. Juli in de Gruft unner de Karken in dat Slott bisett wurrn sünd, weer dor bloß de Krink vun de Familie bi.

Wat de Anslag for Folgen harrt hett

As dat ut de Protokolle vun de Sitten vun den k.u.k. Ministerraat for gemeensame Angelegenheiten to sehn is, woll Öösterriek-Ungarn na den Anslag en Krieg gegen Serbien anfangen un Serbien dor for all Tied mit ut den Verkehr trecken. An’n 23. Juli 1914 hett Öösterriek-Ungarn en Ultimatum an Serbien stellt. Dat weer mit Afsicht butt formuleert un hett de Serben 48 Stunnen Tied geven. Dor stunn in, Serbien möss in Tokumst all Aktschonen un all Propaganda gegen Öösterriek-Ungarn sienen Bestand unnerlaten un unnerdrücken. Bovento scholl de Anslag vor en Gericht in Serbien unnersocht weern un dor schollen Beamte ut Öösterriek.-Ungarn bi mitmaken. Mit Afsicht weer dat Ultimatum so upsett wurrn, dat en unafhängigen Staat dor nich Ja to seggen konn. Man dat Ultimatum hett (noch) keen Krieg andrauht, man bloß dat Afbreken vun den diplomaatschen Verkehr. De k.u.k. Butenminister Leopold Graaf Berchtold hett dor groten Weert up leggt, dat fast to stellen. Serbien hett binnen de 48 Stunnen antwoort‘, man nich all Bedingungen annahmen. Tolest hett Öösterriek-Ungarn Serbien an’n 28. Juli 1914 den Krieg verklaart, vunwegen, dat Düütschland sik up Öösterriek-Ungarn siene Siet stellt harr. Vunwegen, datt ok de annern Grootmächte in Bündnisse inspunnen weern, gung dor denn de Eerste Weltkrieg mit los.

Warke

• „Die Eingeborenen machten keinen besonders günstigen Eindruck.“ Tagebuch meiner Reise um die Erde 1892–1893. Herausgegeben, eingeleitet und kommentiert von Frank Gerbert, Kremayr & Scheriau, Wien 2013, ISBN 978-3-218-00862-4.

Literatur

• Wladimir Aichelburg: Sarajevo – das Attentat 28. Juni 1914: das Attentat auf Erzherzog Franz Ferdinand von Österreich. Österreichische Staatsdruckerei, Wien 1999, ISBN 3-7046-1386-X.
• Wladimir Aichelburg: Erzherzog Franz Ferdinand von Österreich-Este 1863-1914. Notizen zu einem ungewöhnlichen Tagebuch eines außergewöhnlichen Lebens. Berger, Horn/Wien, 3313 S. in drei Bänden, 2014, ISBN 978-3-85028-624-4.
• Erika Bestenreiner: Franz Ferdinand und Sophie von Hohenberg. Verbotene Liebe am Kaiserhof. Piper, München / Zürich 2004, ISBN 978-3-492-04514-8.
• Gordon Brook-Shepherd: Die Opfer von Sarajevo. Erzherzog Franz Ferdinand und Sophie von Chotek. Engelhorn, Stuttgart 1988, ISBN 3-87203-037-X.
• Theodor Brückler: Thronfolger Franz Ferdinand als Denkmalpfleger. Die "Kunstakten" der Militärkanzlei im Österreichischen Staatsarchiv (Kriegsarchiv). Böhlau, Wien 2009. ISBN 978-3-205-78306-0.
• Beate Hammond: Habsburgs größte Liebesgeschichte. Franz Ferdinand und Sophie. Ueberreuter, Wien 2001, ISBN 3-8000-3794-7.
• Alma Hannig:Franz Ferdinand, die Biografie. Amalthea Signum Verlag, Wien 2013, ISBN 978-3-850028455.
• Robert Hoffmann: Erzherzog Franz Ferdinand und der Fortschritt. Altstadterhaltung und bürgerlicher Modernisierungswille in Salzburg. Böhlau, Wien / Köln / Weimar 1994, ISBN 3-205-98232-0.
• Hertha Pauli: Das Geheimnis von Sarajevo. Zsolnay, Wien / Hamburg 1966; als TB: Bastei Lübbe 63026, Bergisch Gladbach 1978, ISBN 3-404-00886-3
• Friedrich Weissensteiner: Franz Ferdinand, der verhinderte Herrscher. Kremayr & Scheriau, Wien / München / Zürich 2007, ISBN 978-3-218-00769-6.
• Lucian O. Meysels: Die verhinderte Dynastie. Erzherzog Franz Ferdinand und das Haus Hohenberg. Molden, Wien 2000, ISBN 978-3-85485-051-9.
• Justin Stagl (Hrsg.): Ein Erzherzog reist. Beiträge zu Franz Ferdinands Weltreise. Gesellschaft für Kultursoziologie, Eigenverlag der Gesellschaft für Kultursoziologie der Universität Salzburg, Salzburg 2001 (ohne ISBN).

Weblenken

• [http://www.btinternet.com/~j.pasteur/FFINDEX.html | wayback=20110514082439 | text=Leben un Geschicht vun Franz Ferdinand (engl.)
• Miklós Horthys Erinnerungen an Franz Ferdinand (engl.)
• Attentat auf Franz Ferdinand in der österreichischen Presse (Österreichische Nationalbibliothek)
• Bilder von Franz Ferdinand im Bildarchiv der Österreichischen Nationalbibliothek
• Filmaufnahmen von Franz Ferdinand und Wochenschauberichte zu dessen Ermordung auf dem European Film Gateway
• Website des Schlosses Artstetten (bei Pöchlarn, Niederösterreich)
• Marc von Lüpke: Attentat von Sarajevo – "Wir werden heut' noch ein paar Kugerln bekommen". In: einestages vom 27. Juni 2014