Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers
De Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers is en franzöösche Enzyklopädie. To’n eersten Mol is dor en Book mit rutbrocht wurrn vun de Aart, as wi de hüdigendags jummers noch unner düssen Naam kennen doot. Se is unbannig bekannt wurrn. Rutgeven wurrn is se vun Denis Diderot un Jean-Baptiste le Rond d'Alembert. Buterdem hefft dor noch 142 annere Lüde an mitarbeit’, dat weern de so nömmten Enzyklopädisten. De eerste Band is 1751 rutkamen. 1780 is de Reege afslaten wurrn mit den 35. un lesten Band. De Encyclopédie is een vun de groten Warke ut de Tied vun de Upklärung. Um un bi 60.000 Artikels staht dor in. Wenn een den Titel up Platt oversetten dö, denn so dö se „Enzyklopädie oder en dördacht Wöörbook vun de Wetenschoppen, Künste un Handwarke“.
Wo dat mit de Encyclopédie up afsehn weer
[ännern | Bornkood ännern]De Rutgevers vun de Encyclopédie harrn dat dor up afsehn, allens, wat to de Tied bekannt weer un wat de Minschen weten döen, tohopen to faten. All Lüde schollen dor dor rankamen, wenn se wollen. Dor schrifft Diderot in den Artikel Encyclopédie to:
- Worraftig hett en Enzyklopädie dat dor up afsehn, all Wetenschop, de up’e Eer verstreiht is, tohopen to sammeln, dat allgemeene System vun düsse Wetenschoppen ut to breden for de Minschen, mit de wi tohopen leven doot un wieter to geven an de Minschen, de na us kaamt. So blifft de Arbeit vun de verleden Johrhunnerte nich vergeevs for de tokamen Johrhunnerte. So kriegt ok use Enkelkinner nich bloß en beter Bildung, man weert togliek ok döögthaftiger un glücklicher, un wi starvt nich, ohn dat wi wat for de Minschheit tostanne brocht harrn.
Dat fallt up, dat Diderot dat nich bloß dor up afsehn hett, dat Weten vun de goot utbillten Borgerslüde tohopen to raken, man dat vun all Minschen. So schall de Encyclopédie nich bloß tohopen faten un praat stellen, wat en lüttjen Krink weet, man ok allens, wo Jan un alle Mann wat vun verstaht. Ofschoonst Diderot un d’Alembert sülms Borgerslüde sünd un ok en groten Deel vun de Lesers to de Borgerschop tohören dö, hefft de Rutgevers tokeken, dat ok Artikels vun Handwarkers in ehr Sammelwark to finnen sünd. So schall t.B. de Artikel to de Klockenmakeree (franz.: horlogerie) vun en eenfachen Klockenmaker schreven wurrn sien.
De Rutgevers wollen avers nich blot Wetschop dorstellen. Al in’n Titel warrt de Encyclopédie en dictionnaire raisonné nömmt, also en Wöörbook, dat vernunftig upboot un kritisch dör dacht wurrn is. D’Alembert schrifft in siene Vorreed:
- Wenn allens, wat in de Gemarken vun Wetenschoppen. Kunst un Handwark rinhören deit in en Nokixel tohopen faat weern schall, mutt dat dor um gahn, düüdlich to maken, wie allens tosamen hangen deit. Mit Hölpe vun düssen gegensiedigen Tosamenhang schöllt denn de Prinzipien, de dor togrunne liegt, akraat begrepen weern […] dat geiht dor um, na to wiesen, wie allens in’e Neegde un in’e Feernte mit’nanner wat to kriegen hett […] en allgemeen Bild to maken, wie sik den Minschen sien Geist up all Rebeden un in all Johrhunnerte afmöht hett.
Diderot schrifft an siene Fründin Sophie Volland: „Sachs warrt düt Wark mit de Tied de Geister ummuddeln un ik hoop, dat de Tyrannen, de Unnerdrückers, de Fanatikers un de Intoleranten dor nich bi boven blievt. Wi weert de Minscheit deent hebben…“
Dat Wark is de leste wichtige Enzyklopädie, de up en Boom vun dat Weten na Francis Bacon siene Aart upboot is, man se geiht al an en poor bedüdend Stellen dor vun af un fangt dor mit an „in de Kennistheorie en annern Weg to gahn, wo de Topographie vun all minschlich Weten mit verwannelt wurrn is“ (Robert Darnton).
De Rutgevers menen, allens, wat Minschen maken döen, möss na dat Maat vun de Vernunft meten weern. Ok scholl de Vernunft bigahn un Fragen stellen. Se sünd intreden for lieke Rechte, d. h. keen Minsch scholl boven de annern stahn. In de Encyclopédie geev dat ok, versteken, man düüdlich, Kritik an den Staat un an de Karken, ohn dat Diderot vundeswegen „ Ungloven“ vorsmeten weern möss.
De Methoden vun Thomas vun Aquin un ok vun René Descartes sünd bikant smeten wurrn. Bloß John Locke un Isaac Newton ehren empierschen Weg („Wetenschop dör Utfinnen“) hefft se gellen laten. Ok Francis Bacon sien Wahlspröök „Weten is Macht“ is jummers mehr to’n Motto vun de Encyclopédie wurrn. Se hett dor de Upklärung mit in Gang brocht un hett düsse nee Idee wieter geven.