Eestnisch

Eestnisch
Snackt in	Eestland, Russland
Sprecher	1.100.000
Klassifikatschoon	Uraalsche Spraken Finno-ugrische Spraken Finnopermsche Spraken Wolgafinnsche Spraken Finnosaamsche Spraken Oostseefinnsche Spraken Eestnisch
Offitschell Status
Amtsspraak in	Eestland, Europääsche Union
Spraakkoods
ISO 639-1	et
ISO 639-2	est
ISO 639-3	est

Dat Eestnisch (eesti keel) is en Spraak, de to de finno-ugrischen Spraken tohöört un vör allen vun de Eesten in Eestland un in de Ümgegend vun Eestland in Russland spraken warrt.

Dialekten

Eestnisch lett sik groff in dat Noord- un Süüdeestnische indelen. Dise beiden Dialekten sünd temlich verscheden. Dat warrt dorvun utgahn, dat dat in öllere Tieden twee verschedene oostseefinnsche Spraken weren, de denn later tohoopsmulten sünd. Disse beiden Dialekten harrn in dat 19. Johrhunnert ok twee verschedene Schriftspraken utbillt. Eerst mit de Tied hett sik de noordeestnische Schriftspraak överall in Eestland dörsett. Ünner Druck vun disse Schriftspraak sünd de Dialekten ok to’n groten Deel verloren gahn. In’n Süüdoosten gifft dat noch den Dialekt Võro, de sied de Johren 1990 ok en egen Schriftstandard hett.

Luudstruktur

Alphabet

Dat Eestnische bruukt de Latiensche Alphabet un hett disse 32 Bookstaven:

a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, š, z, ž, t, u, v, w, õ, ä, ö, ü, x, y

De Bookstaven c, f, š, z, ž, q, w, x un y kaamt dorbi blot in Frömdwöör oder frömme Naam vör.

A	[[ɑː]]	B	[[b̥eː]]	C	[[tseː]]	D	[[d̥eː]]	E	[[eː]]	F	[[eff]]
G	[[ɡ̊eː]]	H	[[hɑː] or [hɑʃ]]	I	[[iː]]	J	[[jotʲː]]	K	[[kɑː]]	L	[[ell]]
M	[[emm]]	N	[[enn]]	O	[[oː]]	P	[[peː]]	Q	[[kuː]]	R	[[err]], [[ærr]]
S	[[ess]]	Š	[[ʃɑː]]	Z	[[zeː]], [[seː]], [[tsett]]	Ž	[[ʒeː], [ʃeː]]	T	[[teː]]	U	[[uː]]
V	[[veː]]	W	[[kɑksisveː]]	Õ	[[ɤː]]	Ä	[[æː]]	Ö	[[øː]]	Ü	[[yː]]
X	[[iks]]	Y	[[iɡrek]], [[ypsilon]]

Phonotaktik

De Vokaals a, e, i, o, u, ü, ä, ö un õ köönt all in de eerste Sülv vun en Woord vörkamen, in de twete blot noch de Vokaals a, e, i un u. Wöör, de mit de Bookstaven g, b oder d anfangt, gifft dat in dat Eestnische normalerwies nich. Bi öllere Frömdwöör is dor k, p un t vun worrn. Ut Gips to’n Bispeel is kips worrn. Bi jüngere Frömdwöör gifft dat aver ok Utnahmen, dat g, b oder d bleven is.

In dat Eestnische gifft dat wenig Wöör, de mit Konsonantclusters anfangt. En Woord kann to’n Bispeel nich mit st anfangen. Dat is ok wedder good an Frömdwöör to sehn: ut Stohl is tool un ut Strand is rand worrn.

Woordschatz

In de Hansetied geev dat ok Eestland Hansestäder. De Hanse harr veel Influss op dat Eestnische. So bi 15 % vun all Wöör in dat Eestnische stammt dorvun ut dat Plattdüütsche. Later hett dat Hoochdüütsche de Rull as Kulturspraak övernahmen. Ut dat Hoochdüütsche kaamt noch mal wedder so 7 bet 8 % vun’n eestnischen Woordschatz. In dat 19. Johrhunnert is dat losgahn, dat de Estophilen anfungen hebbt, dat Eestnische vull uttoboon. Vele Wöör sünd in disse Tied nee präägt worrn. To’n Deel sünd disse Wöör anlehnt worrn an Wöör ut dat Finnsche. To’n Deel sünd se ok ut rein eestnisch Woordmaterial nee billt worrn. En drüdde Grupp weren Wöör, de heel un deel utdacht weren. Hier hebbt sik to’n Bispeel Ado Grenzstein un Johannes Aavik vördaan.

Nadem Eestland Deel vun de Sowjetunion worrn weer, sünd ok vele Wöör ut dat Russ’sche nee in de Spraak kamen. Na dat Enn vun de Sowjetunion 1991 is Engelsch nu de bedüdenste Born för ne’e Wöör.

Schrievwies

De Schrievwies kennt jüst en Teken för een Luud, is also phoneetsch-phonemaatsch. Lange Vokaals warrt mit dubbelte Vokaaltekens kenntekent. Dorbi is aver to beachten, dat överlange Vokaals vun lange Vokaals nich ünnerscheden warrt un dat ok keen Ünnerscheed twischen palataliseerte Konsonanten un de nich palataliseerten Konsonanten maakt warrt. En Utnahm gifft dat bi de Verslussluden. Dor warrt de korte Konsonant mit b, d, g schreven, de lange mit p, t, k un de överlange mit pp, tt, kk.

Historie vun de Schrievwies

Al in dat Middelöller hett dat eerste Texten op Eestnisch geven. Disse harrn in de Schrievwies aver kuum Influss op latere Texten. In de Reformationstied hett dat de eersten Texten geven, de op de latere Schrievwies Influss harrn. De Schrievwies vun disse Texten hett op de Schrievwies vun dat Hoochdüütsche opsett. 1693 is Grammatica Esthonica vun Johann Hornung rutkamen. Disse Grammatik weer en wichtigen Impuls, dat sik to Anfang vun dat 17. Johrhunnert denn bilütten faste Schrievregeln dörsett hebbt. Ok de eerste eestnische Bibel is 1739 in disse Schrievwies rutkamen. In de twete Oplaag vun Eduard Ahrens sien Grammatik der ehstnischen Sprache hett Ahrens 1853 denn en reformeerte Schrievwies vörstellt. Disse Schrievwies, de de Egenheiten vun dat Eestnische veel beter afbillt as de ole Schrievwies, hett sik denn gau dörsett un gellt licht ännert ok vundaag noch.

Historie

Sowjettied

Ünner Chruschtschow harrn de annern Spraken blangen Russ’sch noch relativ veel Freeheit. Dat dee sik ünner Breschnew ännern. Russ’sch harr nu den Vörrang un de Politik hett dor op sett, de annern Spraken trüchtodrängen. Eerst mit de Perestroika ünner Gorbatschow dee sik dat ännern.

Perestroika un 2. Unafhängigkeit

Gorbatschow hett sik mit de Perestroika för de Demokratie insett un ok de enkelten Sowjetrepubliken hebbt mehr Rechten kregen. 1988 hett sik de böverste eestnische Sowjet för souverän verkloort un 1989 en Spraakgesett rutgeven. Dat Gesett hett Eestnisch wedder densülven Status geven as Russ’sch un dee ok verlangen, dat Beamte in Eestland wat vun dat Eestnische afkennen deen. Se hebbt en Spraakamt inricht, dat dat överwaken schull. Mit de Unafhängigkeit un de nee Verfaten is 1992 denn Eestnisch de alleenige Amtsspraak op Staatsbene worrn. In Gemenen mit en groot Deel Lüüd mit en anner Spraak dröfft ok annere Spraken op’t Amt bruukt warrn, aver blot Eestnisch gellt överall.

1995 hebbt se denn en neet Spraakgesett rutbröcht un ok dat Gesett to de Staatsbörgerschop ännert, dat nu verlangen dee, dat de Lüüd wat vun dat Eestnische afweten deen. Disse Wannel, de de Positionen vun Russ’sch un Eestnisch as Leidspraak un Minnerheitenspraak jüst ümkehrt hett, hett to en langen Stried föhrt de ok nu noch nich ut is. De Russen, de lange Tied dat Eestnische diskrimineert hebbt, föhlt sik nu sülvst diskrimineert.

Informatik

De Bookstaven vun dat eestnische Alphabet hebbt disse Reeg:

A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Š, Z, Ž, T, U, V, W, Õ, Ä, Ö, Ü, X, Y

De Ümluden Ä, Ö, Ü warrt also as egene Bookstaven opfaat un staht to’n Bispeel in Lexikons oder Telefonböker ganz achtern.

De Bookstaven š un ž warrt in de Praxis faken ok as sh un zh schreven. De beiden Bookstaven warrt blot för Frömdwöör bruukt un sünd dorüm nich so begäng.

Weblenken

Eestnisch. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Wikipedia op Eestnisch (eestnisch)
• Wöörlist vun plattdüütsche Lehnwöör in’t Eestnische (plattdüütsch)