Edmond Halley

Büst vun Edmond Halley in dat Museum vun dat Royal Greenwich Observatory

Edmond Halley (* 8. November 1656 in Haggerston bi London; † 14. Januar 1742 in Greenwich) weer en engelsch Astronom, Mathematiker, Kartograph, Eerdphysiker un Meteoroloog.

Leven

Halley studeer in Oxford Mathematik un Astronomie un kunn all mit 21 Johren en Methode verapenlichen, de Aphelien un Exzentrizitäten vun de Planeten to bestimmen. He reis 1677 nah St. Helena. He kunn as eerst Astronom an’ 7. November 1677 en Merkurtransit vun Anfang bit Enn’ beobachten. He hett doruphenn vörslahn, Merkur- un Venustransits to Bestimmung vun de astronoomsch Eenheit to vermeeten, um de Grött vun dat Sünnsystem to bestimmen. Dissen Vörslag harr tovör all James Gregory in sien Book Optica promota makt, wat Halley höchstwohrschienlich bekannt weer. Wiederhenn hett he dor de Positschonen vun 341 Steerns vun den süüdlichen Himmel vermeeten. 1686 publizeer he de Beobachtungen vun de Passat- un Monsun-Winden, de he up disse Reis sammelt harr. Vun de königlich Akademie der Wissenschaften beupdraagt, deren Sekretär he later wurr, reis Halley nah Danzig, um den wetenschaplichen Striet tüschen Robert Hooke un Johannes Hevelius to schlichten.

1680 bit 1681 bereis Halley Frankriek un Italien hett den Anstött geven för de wetenschplich Tosommenarbeit tüschen de Steernwachten vun Greenwich un Paris. Tüschen Calais un Paris hett Halley eerstmals den later nah hüm nömmt Kometen beobacht. Af 1677 wies he dör sein Bereknungen immer up de Wichtigkeit vun de Venusdörgänge für de Bestimmung vun de Sünnparallaxe hen.

1684 diskuteer he in en Londoner Koffiehuus mit Christopher Wren un Robert Hooke Bewiesen för de Keplersche Gesetten. En Lösung funn man nich un so hett man beslooten, sück an Isaac Newton to wennen. In’ August 1684 hett he Newon in Cambridge besöcht, de de Lösung vun dat Problem in sien Schuuvlaad liggen harr. Halley kunn hüm övertüügen, dat Wark to’n Enn’ to bringen. He is sogor in Vörleistung för de Druckkosten för de Principia gahn.

En Druck vun 1702 vun Halley sien Koort

Tüschen 1698 un 1700 bereis Halley as Kommandant vun dat Kriegsschipp HMS Paramore Pink den Süüd- un Noordatlantik, um de Richtung vun de Magnetnadel an verscheeden Punkten vun de Eerdböverflach to bestimmen. As Ergebnis vun disse Reisen kunn he 1701 de eerst gröötere Kort vun de magnetisch Deklination rutgeven. In wiederen Reisen hett he den Engelschen Kanal vermeeten un hett Adriahavens besöcht.

1703 hett hüm de Universität Oxford Halley up den Savilischen Lehrstohl för Geometrie beropen. Dor hett he de Theorie vun den Maand bearbeiten, um de bit o de Anwennen up Längenbestimmungen to See to verbetern. 1705 kunn he nah disse Methood de Bahnelemente vun de Kometen (ut de Johren 1531, 1607 un 1682) bereken. Dör disse Bereken keem de Verdaak up, dat de domols sehn Kometen immer de sülvigen weer, un dat de Komeet Anfang 1759 torüchkommen dee. Genau dat passeer un siet dem wurrd de Komeet as Halleyscher Komeet betekent.

As 1719 de königlich Astronom (Astronomer Royal) John Flamsteed storven is, wurr noch in dat sülvig Johr Halley to de sien Nahfolger in Greenwich ernannt. Mit Wirkung vun sien Amtsantritts in Greenwich geev Halley sien Stäe as Sekretär vun de Akademie der Wissenschaften up. As Astronom in Greenwich hett he dat Steernverteken vun Ptolemäus överarbeit un dat dornah in Geographiae veteris scriptores graeci minores verapenlicht.

Wark

Neben sien Bereknungen vun Kometenbahnen (z. B. Halleyscher Komeet) hett Halley ok den Eerdmagnetismus un den Monsun erforscht un hett ok de Eegenbewegung vun Steerns opdeckt.

He hett sück aber ok um de Verbeterung vun de Dükerglock verdeent makt. 1690 is he mit 5 Kollegen för eeneenhalv Stünn 20 m dee in de Themse düükt. He verbunn de Glock mit swoor makt un ünnerhalv vun de Glock verankert Fatten mit Luft, so dat de Luft nah baben ströömen kunn. Later hett he dat System noch wat beter makt, dat he veer Stünn ünner Water blieven kunn.

He hett ok den Spegeloktanten verbetert, en Instrument för astronoomsch Beobachtungen (to de Navigation) up de See. As mathematisch Berader vun de Amicable and Perpetual Assurance hett Halley de mathematisch Grundlagen vun de Levensversekerungsmathematik schafft.

Halley hett sück aber ok mit Fragen vun de Chronologie vun dat Klassisch Olddom beschäftigt. Dat is aber antomarken, dat in sien Afhandlung över Inschriften in Palmyra, entgegen meest all diesbezüglichen Websteeden, kien astronomisch Beobachtungen to Bestimmung vun de Verlangsamung vun de Eerrotatschoon behandelt wurrn. Halley hett lediglich in de letzt Paragraph seggt, dat man to de Bestimmung vun de säkular Akzeleration vun den Maand old Inschriften finnen muss.

Halley hett ok klassisch mathematisch Afhandlungen as de Kegelsnittlehre vun Apollonius von Perga ut dat Arabische översett.

De Lösung vun dat Längenproblem hett hüm tietlevens beschäftigt. Up dissen Achtergrund moot man ok sien Kartographierung vun dat Eermagnetfeld un sien ünnern upführt Theorie vun de Hohleer sehn. He hett ok den 1714 vun William Whiston un Humphry Ditton afgeven Vörslag, dat britsch Parlament sull en hooch Geldpries för de Lösung vun dat Problem utloben, ünnerstütt.

Hohleer

Halley mit en Diagramm vun de Hohleer

1691 hett he de eerst Holleer-Theorie up wetenschaplich Grundlaag vörstellt. Isaac Newton harr utrekend, dat de Maand dichter weer, as de Eer. Utgahnd vun de allgemeen Ansicht, all Materie vun de Planeten un Maanden harrn de glieker Dicht, keem Halley to dat Ergebnis, dat en Deel vun de Eer woll hohl ween muss. Wiederhenn harr he beobacht, dat dat Magnetfeld vun de Eer veer Pole hett un sück tietlich ännert. He nehm an dat de Eer ut een zentraal Kugel un se konzentrisch umgevend dree Hohlkugeln besteiht, etwa de Grött vun de Maand un de Planeten Merkur, Venus. Jeder vun disse Körper hett en eegen Magnetfeld, un wiel se sück verscheeden flink dreihn, gifft dat up de Böverflach vun de Eer en sück verännernd Gesamtmagnetfeld. Dor man domols dorvan utgung, dat all Himmelskörper bewahnt weer, hett he ok för de binnere Planeten en Besiedlung annommen. Disse Holleer-Theorie is de eersten Slussfolgerung ut de nee Gravitationstheorie vun Newton in den Principia, noch vör Halleys Vörherseggen vun den Kometen van 1695. An’ 6. März 1716 wurrn in Grootbritannien un groot Deelen vun Europa eerstmals nah dat Maunderminimum weer bannig luchtstark Polarluchten beobacht, sogor an‘ Dag sichtbor. De Royal Society hett Halley beupdragt, disse Erscheinungen to verklooren. He hett dat denn dorup torüchführt, dat de Eerknust in de nöördlich Breeden dünner weer un dordör dat Lucht ut de Hohlrüüms dörschienen dee. As de 80-johrig Halley as Astronomer Royal portraiteer wurr, leet he sück mit en Diagramm vun de Holleer afbillen.

Naamensgever

• Halleysch Komeet 1P/Halley
• Maandkrater Halley
• Marskrater Halley
• Antarktis-Forschungsstatschoon Halley-Statschoon
• Halley-Verfohren to de Nullstedenbestimmung

Schriften

• Catalogus stellarum australium. – London: s.n., 1679
• Methodus directa geometrica investigandi excentricitates planetarum (1677)
• An account of the cause of the change of the variation of the magnetical needle with an hypothesis of the structure of the internal parts of the earth: as it was proposed to the Royal Society in one of their later meetings., Philosophical Transactions of the Royal Society of London 17 (1692) 563–578
• A new, exact and easie method of finding the roots of any equations generally, and that without andy previous reduction, Philosophical Transactions no. 210, May 1694
• Some Account of the Ancient State of the City of Palmyra, with Short Remarks upon the Inscriptions Found there., Philosophical Transactions Volume 19 (1695) pp. 160–175
• A New and Correct CHART Shewing the VARIATIONS of the COMPASS in the WESTERN & SOUTHERN OCEANS: as Obserserved in the Year 1700 by his Ma.ties Command; [gewidm.:] Majestati semper Augustae GULIELMI III D. G. MAGNAE BRITANNIAE FRA. & HIB. Regis Invictißimi Tabula haec Hydrographica VARIATIONUM MAGNETICARUM INDEX Devotissime Consecratur; London 1701
• An Advertisement, necessary to be observed in the navigation up and down the Channel of England / Communicated by a Fellow of the Royal Society, London 1701 (E. Halley toschreven)
• Apollonii Pergaei De sectione rationis libri duo ex arabico msto latine versi. Accedunt ejusdem De sectione spatii libri duo restituti. Opus analyseos geometricae studiosis apprime utile, Oxford 1706
• Apollonii Pergaei Conicorum libri octo, et Sereni Antissensis de Sectione Cylindri et Coni libri duo; Oxford 1710
• An Account of the Late Surprizing Appearance of the Lights Seen in the Air, on the Sixth of March Last; With an Attempt to Explain the Principal Phaenomena thereof; As It Was Laid before the Royal Society by Edmund Halley, J. V. D. Savilian Professor of Geom. Oxon, and Reg. Soc. Secr, Philosophical transactions, xxix (1716), 406–428
• Lectures read in the School of Geometry in Oxford, concerning the geometrical construction of algebraical equations, and the numerical resolution of same by the compendium of logarithms, London 1717
• A new and correct draught of the Channell between England and France, shewing the sands, shoales, depth of water and anchorage on the said coasts with the setting of the Tydes and the time of High Water as observed by Capt. E. Halley, London 1720
• Tabulae astronomicae. – London: s.n., 1749

Literatur

• Angus Armitage: Edmond Halley, London: Nelson, 1966.
• Alan Cook: Edmond Halley: Charting the heavens and the seas. Oxford: Clarendon, 1998. ISBN 0-19-850031-9
• Colin A. Roman: Edmond Halley: genius in eclipse. London: Macdonald, 1970

Weblenken

Edmond Halley. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Edmond Halley in de Katalog vun de Deutsche Nationalbibliothek
• Druckschriften vun un över Edmond Halley in dat Verteken vun de in de düütsch Spraakruum rutkommen Drucken vun dat 17. Johrhunnert
• Biographie Univ. St-Andrews
• Edmond Halley, An Estimate of the Degrees of the Mortality of Mankind (1693). Bereken vun de Statistisch Levenserwartung nah de Daten för Breslau van 1691.
• A new Method of determining the Parallax of the Sun, or his Distance from the Earth, by Dr. Halley, Sec. R. S. PHILOSOPHICAL TRANSACTIONS VOL. XXIX (1716) N0 348, p.454.
• Personennaamdatei