Saturn (Planet)

Vun Wikipedia
Saturn in natürliche Klören, opnahmen vun de Ruumsond Cassini vun 2004
Saturn-Opnahm vun Voyager 2 vun 1981

De Saturn (Symbol: ♄) is en Planet, de mit en Äquaterdörmeter vun üm un bi 120.500 km achter den Jupiter de tweetgröttste vun’t Sünnsystem is. Saturn tellt to de Gasplaneten. Vun de Planeten, de een mit bloot Oog sehn kann, is de Saturn de butenste. He weer al Johrdusende lang vör’t Utfinnen vun’t Feernrohr bekannt.

Översicht[ännern | Bornkood ännern]

Saturn hett to de Sünn en dörsnittlichen Afstand vun 1,43 Milliarden Kilometer un is dormit de sösste Planet vun de Sünn ut tellt. Sien Bahn liggt also twüschen de vun’n Jupiter un de Bahn vun’n Uranus. De Planet besteiht to 97 % ut Waterstoff. Vun all Planeten in’t Sünnsystem wiest he de lüttste Dicht op (ruchweg 0,7 kg/l). En sünner’t Markmol vun’n Saturn is de stark utprägte Ring üm den Planeten, de ok in lütte Feernrohren al to sehn is un to grote Delen ut Wateries un ut lütte Steenbrockens besteiht.

Afhangig vun den Afstand bedriggt de schienbore Winkeldörmeter vun’n Saturn twüschen 15 un 20’’; de vun de Ringen liggt twüschen 37 un 46’’. De so nöömten Äquaterstriepens vun de Wulkenschichten vun’n Saturn sünd nich so düütlich as bi’n Jupiter. Dat hangt wohrschienlich tohopen mit en hoochlagern Dunstschicht.

Bit in’t Johr 2007 sünd sösstig Maanden üm Saturn rüm opdeckt worrn, vun de Titan de gröttste is mit en Dörmeter vun 5.150 km.

Dat astronoomsche Teken för den Planeten is en stiliseerte Sichel: ♄

Ümloop un Rotatschoon[ännern | Bornkood ännern]

Ümloopbahn[ännern | Bornkood ännern]

De Saturn löpt op en meist kreisrunne Ümloopbahn mit en Exzentrizität vun 0,054 üm de Sünn. Sien Perihel liggt in en Afstand vun 9,02 AE vun de Sünn, un sien Aphel bi 10,05 AE. De grote Halfass is dormit 9,582. De Ümloopban is mit 2,48° licht gegen de Ekliptik neegt. Wieteren Bahnelementen vun’n Saturn sünd de Läng vun’n opstiegen Knütten mit 113,72°, de Läng vun’t Perihel mit 92,43° un de middlere Anomalie mit 49,94° to de Epoch J2000.0. För een Ümloop üm de Sünn bruukt Saturn ruchweg 29 Johren un 166 Daag[1].

Rotatschoon[ännern | Bornkood ännern]

De Rotatschoonsass is bi’n Saturn üm 26,73° gegen de Even vun sien Ümloopbahn kippt. He roteert nich as en Sturen Körper, man wiest as Gasplanet en differentielle Rotatschoon. Dat heet, de Äquaterrebeden dreiht sik gauer üm de Ass (in 10 Stünnen, 13 Minuuten un 59 Sekunnen), as de Poolrebeden (in 10 Stünnen, 39 Minuuten un 22 Sekunnen. To de Äquatorrebden warrt faken „System I“ seggt un de Poolrebeden as „System II“ betekent. Ut Meten vun’t Magnetfeld vun’n Saturn an Ooort un Steed dör Ruumsonden is för dat Binnere vun Saturn en noch’n beten langsomere Rotatschoon vun 10 Stünnen, 47 Minuuten un 6 Sekunnen afleit worrn.

Dör ne’e kombineerte Utwerten vun Meetdaten, de vun de Ruumsonden Pioneer 11, Voyager 1, Voyager 2 un Cassini-Huygens vun de Sworkraft, vun de Windsnelligekeiten un dör de Radio-Okkultatschonen bröcht hebbt, sünd 2007 twee US-amerikaansche Wetenschopplers to dat Resultat kamen, dat de Saturnkarn sik eenmol in 10 Stünnen, 32 Minuuten un 35 Sekunnen üm de Ass dreiht un he dormit söven Minuuten gauer is, as man dat annahmen harr[2]. Dorna to sluten müss de Karn lütter wesen, as vermoodt weer. In Hensicht op dat Tostanenkamen vun den Gasplanet künn dat en Henwies op de Schieven-Instabilitäts-Hypothees wesen. Dorna schall de Saturn ut en tosamenfallen Verdichten vun de Protoplanetaren Schiev entstahn wesen, un nich, as dat bit hüüt na de Karn-Aggregatschoons-Hypothees glöövt worrn is, vör allen ut en Karn vun mehr as teihn Eerdmassen, de sik toeerst ut de fasten Bestanddelen vun de Gas- un Stoffschiev sammelt hett, un denn eerst groot noog weer, dat Gas ut sien Ümgegend antotehn[3].

De Präzesschoonsperiood vun de Saturnass liggt na en Modellreken un na Beobachten vun Dweeren vun de Ringeven in en Gröttenornen vun twee Millionen Johren[4].

Physikaalsche Egenschoppen[ännern | Bornkood ännern]

De Saturn is een vun de so nöömten Gasresen. Mit en Dörmeter vun goot 120.000 km is he na Jupiter de tweetgröttste Planet vun’t Sünnsystem. Ofschoonst sien Volumen 58 % vun’n Jupiter bedriggt, wiggt he aver weniger as’n Drüddel vun em, wat ruchweg 95  Eerdmassen entspreken deit. Dat bedüüt also, dat de Saturn en lütte middlere Dichte opwiest vun blots 0,687 g/cm³. Somit is dat Material vun’n Saturn in’n Dörsnitt ünner Normalbedingen lichter as Water, wat op keen annern Planeten in uns Sünnsystem todrapen deit.

De Temperatur bedriggt bi 1 Bar – dat is bi Gasplaneten as de „Böverflach“ defineert – 134 K (-139 °C) un bi 0,1 Bar Druck 84 K (-189 °C).

Bövere Schichten[ännern | Bornkood ännern]

De Atmosphäär vun’n Saturn bargt, as de vun’n Jupiter, vör allen Waterstoff un Helium, aber in en annere Mischproportschoon. De Waterstoffandeel is mit ruchweg 93 % vun de Masse düütlich höger to’n Ungunsten vun den Heliumandeel mit ruchweg 7 %. Butendem gifft dat dorin Sporen vun Methan, Ammoniak un annere Gasen[5][6].

Wiel de Atmosphäär vun’n Jupiter de Elementen Waterstoff un Helium in de glieke Proportschoon bargt as de Sünn, is de Heliumandeel bi Saturn düütlich sieter. Dat kummt vun de sieteren Temperatur vun’n Saturn, dör de de Helium to’n groten Deel kondenseeren künn.

Weder[ännern | Bornkood ännern]

Hexagon an’n Noordpool (5-µm-Infrarootopnahm wiel de Polarnacht)

De Wulkendeek hett en geel-brune Klöör un wiest nich vele Enkeltheiten. Se besteiht vör allen ut froren Ammoniakkristallen. De Planet hett tomindst twee Wulkenschichten. De bövere Schicht verdeckt de ünnere, de blots in’t infrarode Rebeet to sehn is, vun wegen dat Saturn Warms vun binnen utstrahlt[7]. De bövere Wulkenschicht reflekteert dat Licht vun de Sünn un kann dormit goot to beobchten is. De bövere Schicht wiest gravere Strukturen op as de ünnere.

Wind[ännern | Bornkood ännern]

De Noordpool is de Middelpunkt vun en polaren Warvel un en bestännige Struktur in de Form vun en meist regelmatig Sösseck mit en Dörmeter vun ruchweg 25.000 Kilometer. Dat schienbor mehrere hunnert Kilometer depe Hexagon is al 1980 un 1981 vun de beiden Voyager-Sonden opnahmen worrn. Ok op de Biller, de de Ruumsond Cassini-Huygens 2006 sennt hett,is de Struktur wedder to sehn. Dat Sösseck roteert eenmol all 10 Stünnen, 39 Minuuten un 24 Sekunnen, de glieke Tiet also, de ok de Radioemisschonen vun Saturn för een vullstännige Rotatschoon bruukt. Woans dat to dissen Effekt kummt, is noch nich klor[8].

Dat Oog an’t Süüdpool (752-nm-Infrarotopnahm)

An’n Süüdpool gifft dat en oortsfasten Storm as’n Hurrikan, de en Dörmeter vun ruchweg 8.000 km opwiest. Op den Planet sünd noch wietere Störm opdeckt worrn, as to’n Bispeel de „Grote Witte Plack“. Disse Effekt is all 29 Johren op de nöördlichen Hälft vun’n Saturn to sehn un kann vergleken warrn mit den Groten Roden Plack op’n Jupiter[9].

Wetenschopplers hebbt 2005 bi Beobachten mit dat Teleskop an de Keck-Steernwacht op Hawai’i en „Hot Spot“ an’n Süüdpool vun’n Saturn funnen, also en Steed, de in’n Vergliek to de Ümgegend warmer is. Dat is anners as bi all annern Planeten, bi de jümmer de köllsten Rebeden an de Polen leegt. Mit Help vun den Orbiter Cassini hebbt Astronomen in’n Januar 2008 ok an’n Noordpool so en „Hot Spot“ opdeckt, ofschoonst dat dor al siet Johren düster is. Tostannen kamt disse „Hot Spots“ dör Atmosphärengas, dat sik in Richt vun de Polen bewegt. Dorbi warrt dat tohopendrückt un hitt sik dorbi op. An’n Pool sackt dat denn in Form vun en Warvel af in de deepere Saturnatmosphäär. Bi beide Warvels schient sik dat üm bestännige Warvels to hanneln, de jemehr Existenz nich vun de Instrahlen vun de Sünn afhangt[10].

Binnere Opbo[ännern | Bornkood ännern]

Schemaatsch Opbo vun’n Saturn mit molekularen Waterstoff ganz buten, metallschen Waterstoff wieter binnen un en Karn ut Silikatsteen un Ies.

De Atmosphäär, de as bi’n Jupiter to’n gröttsten Deel ut Waterstoff besteiht, geiht, wenn een deeper kummt, wegen den hogen Druck na un na vun’n gasförmigen in’n fletigen Tostand över. En klor defineerte Böverflach gifft dat in den Sinn aver nich, vun wegen dat de Druck in de Deep över den kritischen Punkt anstiggt un ünner de Bedingen keen Ünnerscheed twüschen Gas un Fletigkeit mehr geven deit. Noch deeper rünner geiht de Waterstoff denn in siene metallsche Form över. De Schichten hebbt aver in’n Vergliek to’n Jupiter annere Dicken, vun wegen de lüttere Masse vun’n Saturn. Bi Saturn fangt de metallsche Schicht eerst bi 0,47 Saturnradien an, wie dat bi Jupiter al bi 0,77 Jupiterradien so wiet is. Ünner disse Schicht bargt Saturn en Steenkarn, oder nipp un nau: en Karn ut Ies un Silikat, de na’n Modellreken üm un bi sössteihn Eerdmassen hett. De Saturn karn hett dormit en Massenandeel vun 25 %, wiel dat in’n Vergliek bi Jupiter blots ruchweg 4 % sünd. Dat Binnere vun den Steenkarn is düchtig hitt mit en Temperatur vun 12.000 K. De Grund dorför warrt in den Kelvin-Helmholtz-Mechanismus vermoodt, also en langsome Kompresschoon dör de Gravitatschoon[11][6].

Magnetfeld[ännern | Bornkood ännern]

De Planet hett en egen Magnetfeld, dat de eenfache symmetrische Form vun en magneetschen Dipool opweist. De Feldstärk bedriggt anvn Äquater üm un bi 20 µT. Dormit is dat Feld 20-mol weniger stark as dat Magnetfeld vun’n Jupiter (420 µT) un ’n beten swacher as dat Eerdmagnetfeld an’n Äquater (~30 µT). Dat magneetsche Dipoolmoment, wat’n Maat is för de Stärk vun’t Magnetfeld bi’n vörgeven Afstand vun’n Middelpunkt vun’n Planeten, is mit4,6 · 1018 Tm3 580-mol starker as sat Magnetfeld vun de Eer(7,9 · 1015 Tm3)[12]. Dat Dipoolmoment vun’n Jupiter is aver mit 1,55 · 1020 Tm3 ruchweg 34-mol so groot[13]. Dorüm is de Magnetosphäär vun’n Saturn düütlich lütter as de vun’n Jupiter un reckt blots tietwies bit knapp över de Ümloopbahn vun’n Maand Titan[14].

Eenzigoordig in’t Sünnsystem is bi Saturn de meist nipp un nau parallele Utrichten vun de Magnetfeldass un de Rotatschoonsass. Bi de Eer un bi Jupiter sünd de beiden Assen ruchweg üm 10° gegenenanner verkippt, wiel de Afwieken bi Saturn weniger as een Grad bedriggt[15].

Rebeden in de Magnetosphäär vun’n Saturn

Teemlich wohrschienlich warrt dat Magnetfeld dör en Mechanismus tüügt, de mit den Dynamo in’t Binnere vun’n Jupiter to verglieken is un villicht vun Strömen in’n metallschen Waterstoff andreven warrt[14]. Man dat gifft ok noch annere Theorien, de de Oorsaak vun’t Magnetfeld in annere Materialen un Schichten vun’n Saturn söökt[16].

Jüst as bi annere Planeten mit en utprägt Magnetfeld, wirkt de Magnetosphäär vun’n Saturn as en bannig Schuulschild gegen dat Weltruumweder. As de Sünnwind mit Överschallsnelligkeit op de Magnetosphäär dröpt, billt sik op de Siet, de na de Sünn wiest, en Stöötbülg ut, de to’n Utbilln vun en Magnetopause föhrt. Op de afwennten Siet billt sik dorgegen – as bi de Eer oder bi’n Jupiter – en langen Magnetsteert.

De grote Maan Titan liggt mit sien Ümoloopbahn noch binnen de Magnetosphäär un driggt mit sien ioniseerten böveren Atmopshärenschichten (Ionosphäär) to dat Plasma vun de Magnetosphäär bi[12]. De naue Struktur vun de Magnetosphäär is bannig kumplex, as de Ringen vun’n Saturn un jüst so ok de grötteren binneren Maanden mit dat Plasma wesselwirkt.

Ringsystem[ännern | Bornkood ännern]

Sichtborkeit vun de Saturnringen bit 2029
Hööftartikel: Saturnringsystem

Saturn is bekannt dorför, dat he in sien Äquatereven vun en opfallig Ringsystem ümgeven is, dat ok in lütte Teleskopen al goot to sehn is. Dat ring system is al 1610 vun Galileo Galilei opdeckt, de sien Beobachten aver as „Öhren“ düüt hett. Christiaan Huygens hett de Ringen fiefunveertig Johren Johren denn richtig as en Ringsystem beschreven. As eerster hett Giovanni Cassini vermoodt, dat de Ringen ut lütte Partikels bestaht. He hett 1675 de Cassinische Deelen opdeeckt[17].

De Ringen smiet en Schadden op’n Saturn, de düütlich to sehn is, un de Saturn jüst so ok op de Ringen. De Schadden op de Saturnböverflach is utprägter, je mehr de dünne Hööfteven vun’t Ringsystem gegen de Sünn neegt is. Dat gifft mehr as 100.000 enkelte Ringen, de ünnerscheedlich tosamensett sünd un ünnerscheedliche Klören hebbt. Se sünd dör scharp ümretene Lücken vunenanner afgrenzt. De binnerste Ring fangt bi ruchweg 7.000 km Hööch över de Saturn-Böverflach an un hett en Dörmeter vun 134.000 km. De butenste Ring hett en Dörmeter vun 960.000 km. De gröttsten Ringen warrt vun binnen na buten as D-, C-, B-, A-, F-, G- un E-Ring betekent.

De Ümlooptiet vun de Ringen bedriggt twüschen söss bit acht Stünnen för de binneren Ringen un twölf bit veerteihn Stünnen för de buteren.

Opnahm vun de Ringen vun Cassini ut’n Winkel vun 60° to’t Ringsystem

De Lücken mang de Ringen kamt dör gravitative Wesselwirken mit de tallrieken Maanden vun’n Saturn as ok twüschen de Ringen ünnerenanner tostannen. Dorbi hebbt ok Bahnresonanz-Effekten jemehrn Andeel, de vörkamt, wenn de Ümlooptieten in Proportschoon staht to lüttere hele Tallen. De Cassinische Deelen warrt to’n Bispeel dör den Maand Mimas utlöst. Enige lüttere Maanden, de ok as Harder- oder Scheperhundmaanden betekent warrt, kreist nipp un nau in de Lücken an an de Ränner vunvt Ringsystem un stabiliseert dormit sien Struktur. Ne’e Meten un Opnahmen vun de Ruumsond Cassini-Huygens hebbt wiest, dat de Ränner vun de Ringen un de Lücken noch scharper afgrenzt sünd, as man glöövt harr. Man weer dorvun utgahn, dat sik ok in de Lücken noch een poor Iesbrockens ophollen deen, man dat is woll nich so.

De Deelken vun’n Ring kreist rechtlöpig in de Äquatereven üm den Saturn. Dormit is dat Ringsystem jüst so üm 27° gegen de Bahneven neegt as de Planet sülvst. All veertehin Johren liggt dat System in de so nöömten „Kantenpositschoon“, in de de dünne Rand vun de Ringen nipp un nau na de Eer wiest. Dat Ringsystem is in den Fall so as gor nicht mehr to sehn. 2009 is dat dormit wedder so wiet.

Spekenordige Strukturen, beobacht vun Voyager 2

En wieter’t Phänomen sünd de radialen spekenordigen Strukturen, de sik vun binnen na buten över de Ringen utwiet un dorbi gresige Utmaten annehmt. Bi en Breed vun üm un bi 100 km künnt se bit to 20.000 km lang warrn[18]. Disse „Speken“ sünd to’n eersten mol vun de Ruumsond Voager 2 opdeckt worrn, as se 1981 an den Saturn vörbiflagen is. Later künn disse Beobachten ünner annern vun dat Weltruumteleskop Hubble ünnermuert warrn. Komischerwies sünd de Strukturen af 1998 langsom verswunnen un künnen dorna eerst wedder af September 2005 op de Biller vun de Cassini-Ruumsond nawiest warrn. As Oorsaak för’t Utbilln vun disse Striepens is toeerst en kortlevige Wesselwirken mit dat Magnetfeld vun’n Saturn vermoodt worrn.

US-amerikaansche Astronomen hebbt 2006 aver en annere Verkloren för disse seltsomen Strukturen funnen. Dorna bestaht de Speken ut bannig lütte laadte Stoffpartikels vun wenige µm Grött. Jemehr Flaagbahn warrt vun’t UV-Licht vun de Sünn so dull beinflusst, dat de elektrostaatschen Kräft, de dorbi entstaht, jem in en Sweevtostand (Levitatschoon) bringt un anböhrt[19]. Afhangig vun de Positschoon vun’n Saturn op sien Ümloopbahn ännert sik de Winkel twüschen de Saturnringen un de Sünn un dormit ok de Infallswinkel vun’t ultravigelette Licht. De düsteren Striepen kamt in perioodsche Afstännen jümmer denn tostanenn, wenn de Sünn in de Ringeven vun’n Saturn steiht. Se bestaht denn för ruchweg acht Johren. En Periood ahn Striepens hollt dorgegen söss bit söven Johren vör[20]. De Grund för de elektrostaatsche Opladen vun de Ringen warrt noch diskuteert. Een Verkloren is, dat Blitzen in de böveren Atmosphäär vörkamt, de dör kumplexe Vörgäng Elektronenstrahlen utlöst, de denn op de Ringen draapt[21].

To’t Entstahn vun de Ringen gifft dat ünnerscheedliche Theorien. Al in’t 19. Johrhunnert is en Theorie vun Édouard Albert Roche vörslahn worrn, wona de Ringen dör en Maand tostannen kamen sünd, de so dicht an den Saturn rankamen is, dat he dör de Tiedenkräft tweibroken is. De kritische Afstand warrt as Roche-Grenz betekent. De Ünnerscheed vun de Gravitatschoonskräft dör den Saturn op de beiden gegenöverliggen Sieten vun den Maand warrt dorbi grötter as de Gravitatschoonskräft binnen den Maand sülvst, so dat de Maand blots noch dör sien materielle Struktur tosamen hollen warrt. En afwannelt Theorie dorvun is, dat de Maand dör en Kollision mit en Komeet oder Asteroid tweigahn is.

En annere Theorie beseggt, dat de Ringen tosamen mit den Saturn ut de glieken Materiewulk tostannen kamen is. Man, disse Ansicht warrt vundaag kuum noch acht, vun wegen dat antonehmen is, dat de Ringen en för astronoomsche Tieten eher kortlevig Phänomen vun höchstens ’n poor 100 Millionen Johren is. In’n September 2008 hett sik dat aver relativeert. Larry Esposito, de US-Astronom, de Anfang vun de 1980er Johren dat Öller un dat Gewicht vun de Saturnringen vermeten hett, hett sien Afschätzen vun dormols korrigeert. Na ne’ere Forschensresultaten künn dat Öller vun’t Ringsystem mehrere Milliarden Johren wesen. Vun en kortfrisig Phänomen kann denn nich mehr snackt warrn. Bit hüüt is dat Weten över dat Öller vun de Ringen ut de Mengde an Steernlicht wunnen worrn, dat dör de Ringen dörgeiht. Esposito un sien Kollegen hebbt aver nu dat Verhollen vun mehr as 100.000 Deelken in de Saturnringen simuleert, wat dör de ne’en Daten vun de Ruumsond Cassini mööglich worrn is, de 2004 bi’n Planeten weer. Disse Daten sünd nauer as de vun de Sonden ut de 1970er- un 1980er Johren. Ne’e Bereken wiest nu dorop hen, dat binnen den Ring dynaamsche Vörgäng afloopt, de en Afschätzen vun de Masse ut dat infallen Steernlicht veel sworer maakt, as dat vörher annahmen weer. Dorna künnen de Saturnringen mehr as dreemol so swor wesen.

Maanden[ännern | Bornkood ännern]

Veer Saturn-Maanden: Titan (achtern), Dione (dorvör), Prometheus (in de Mitt, ünner de Ringen) un Telesto (baven) mit de Ringen in de Mitt; Opnahm vun de Sond Cassini
Översicht: List von de Saturn-Maanden

Bit vundaag sünd tweeunsösstig Maanden vun den Saturn bekannt, de gröttste dorvun is Titan mit en Dörmeter vun 5.150 km. De veer Maanden Rhea, Dione, Tethys und Iapetus hebbt Dörmeters twüschen 1.050 un 1.530 km. De Maanden Telesto, Thethy un Calypso bewegt sik op de glieken Bahn üm den Saturn elk mit 60° Versatz. En tweete Koppel vun Trojaner-Maanden sünd Helene un Polydeuces, de sik mit elk 60° Versatz en Bahn mit Dione deelt[22][23].

En wietere Sünnerheit stellt de beiden Maanden Janus un Epimetheus dor, de op twee meist glieke Ümloopbahnen üm Saturn loopt. All veer Johren kamt se dicht bienanner un tuuscht vun wegen jemehr gegensietigen Gravitatschoon jemehr Ümloopbahnen üm den Saturn.

1905 hett William Henry Pickering publiek maakt, dat he en ne’en Maand opdeckt harr. Den Dörmeter hett he op 61 km schätzt. Disse Maand hett den Naam Themis kregen, is dorna aver nie wedder sehn worrn. Man geiht dorüm vundaag dorvun ut, dat dat den Maand gor nich gifft.

In’n Juni 2006 sünd mit dat Teleskop op’n Mauna Kea op Hawaii negen wietere Maanden opdeckt worrn, de op düchtig elliptische Bahnen twüschen 17,5 un 23 Millionen Kilometer vüm den Saturn gegen sien Dreihsinn kreist. Dorut lett sik sluten, dat disse Maanden in infungen Överresten vun Kometen oder Asteroiden wesen mööt. De Mitt vun 2007 vun’t Cassini Imaging Science Team opdeckte Maand Anthe is mit en Radius vun ungefähr 2 km de opstunns lüttste vun de Maanden, de üm Saturn opdeckt worrn sünd.

To de Tiet, as de Cassini-Ruumsond in den Saturnorbit inswenkt is sünd lüttere Körpers funnen mit Dörmeters vun blots 100 m, de wohrschienlich Överresten vun en vörmols grötteren Körpers sünd, de lütte Maandken oder beter den Saturnring billt. De Forschers schätzt en Tall vun 10 Millionen vun Körpers vun disse Ooert in de Ringen. Se hapt nu, dat se mit de Help vun disse Överresten eendüdige Henwiesen dorop finnt, woans de Saturnringen tostannen kamen sünd.

Utforschen[ännern | Bornkood ännern]

Vör de Ruumfohrt[ännern | Bornkood ännern]

Galilei künn de Form vun’n Ring mit sien Feernrohr nich düütlich sehn.

De Planet Saturn is hell noog, dat he blots mit dat Oog sehn warrn kann. He is dorüm al siet Öllers her bekannt. In’t Öllerdom weer dat de butenste Planet vun dat Sünnsystem.

In dat Johr 1610 hett de italieensche Mathematiker, Physiker un Astronom Galileo Galilei dat Anagramm Smaismrmilmepoetaleumibunenvgttavrias an Johannes Kepler schickt, üm sik dat Anrecht op en Opdecken to sekern, ahn dat he dorvun al wat vertellen müss. As Galilei sik seker weer, wat he sehn harr, hett he ok de Oplösen verraat[24]:

Altissimum planetam tergeminum observavi
Den obersten Planeten habe ich dreigestaltig gesehen.

Kort vörher harr Galilei to’n eersten mol dör sien Feernrohr keken un meen, to beide Sieten vun’n Saturn runnliche Utbuchten to sehn. 1612 künn he aver blots noch de Saturnschiev sülvst sehn un dacht, dat he sik bi sien fröhrere Beobachten verdoon harr. Dorüm hett he dat nich wieter verfolgt[24]. In dat Johr stünn de Ring in Kantenpositschoon un künn dör de Feernrohren ut de Tiet nich sehn warrn.

Ok annere Astronomen as Fontana, Gassendi, Hevelius, Riccioli oder Grimaldi hebbt in de nafolgen Johrteihnten nich mehr maken künnt, as to sehn, dat dor wat an de Sieten vun’n Saturn hangen dee, ahn dat se to verkloren wüssen, wat dat is un worüm dat af un an wedder verswinnen de[24]. Eerst as Christiaan Huygens an’n 25. März 1655 mit Help vun betere sülvstboete Feernrohren den Maand Titan opdeckt un över mehrere Maanden verfolgt hett, hett em de systemaatsche Beobachten, de dormit verbunnen weer, övertüügt, dat Saturn vun en free sweven Ring ümgeven weer. 1659 hett he publizeert, dat de verännerliche Gestalt mit de ünnerscheedlichen Negen verklort warrn künnen, mit de sik de Ring wiel een Saturnümloop wiest[25]. Huygens hett de Negen vun den Ring gegen de Ekliptik op 31° un de Knüttenläng op 169½° bestimmt[25].

Giovanni Domenico Cassini hett 1671 vun Maand Iapetus opdeckt, een Johr later Rhea un 1684 de Maanden Dione un Theyths[25]. 1675 is em ok de na em nöömte Deelen vun de Saturnringen opfallen[25].

De düütliche Afplatten vun’n Saturn is al vun Grimaldi as 1/12 meten worrn[24], aver eerst Wilhelm Herschel hett dat 1790 henkregen, de Rotatschoonsduer to bestimmen. He keem dorbi op 10h 16min, wat mit de Afplatten goot överinstimmen de[26].

Herschel harr 1789 ok de beiden Maanden Mimas un Enceladus opdeckt[27]. De achte Maand, Hyperion, is 1848 ungefähr to glieken Tiet vun Bond un Lassell opdeckt[26].

De Maanden as ok de vun Saturn op annere Planeten utöövten Stören geven Verlööf, de Masse vun den Planeten to bestimmen. Newton hett 1726 ut de Ümlooptiet vun Titan 1/3021 Sünnmassen afleidt, Bouvard 1/3512 keem ut de Stören 1821 op 1/3512, Leverrier 1876 ut Bahnstören op 1/3530 un Hall 1889 op 1/3500 ut de Ümlooptiet vun Titan[26].

Bond un Lassell hebbt 1850 den dörschienen Krepp-Ring nawiest, de al fröher an un to vun Beobachters beschreven worrn weer[26]. De veer buteeren Nevelringen[26], de vun D. Lamey af 1868 sehn worrn sünd, künnen aver nich nawiest warrn.

William Henry Pickering hett 1898 den Maand Phoebe wiet buten vun’n Saturn opdeckt[28].

Pioneer 11[ännern | Bornkood ännern]

Opnahm vun’n Saturn un sien Maand Titan vun Pioneer 11

De eerste Ruumsond, de överhaupt an’n Saturn vörbiflagen is, weer an’n 1. September 1979 Pioneer 11, de in en Afstand vun 21.000 km an Saturn vörbiflöög. Se flöög dorbi twüschen den A- un den F-Ring dör, de dör de Sond överhaupt eerst opdeckt worrn is. 17 Stünnen vör den Vörbiflaag is de Maand Epimetheus funnen worrn, an den de Sond in en Afstand vun 2.500 km vörbi flöög. 220 Biller vun Saturn un een Bild vun Titan sünd dorbi rümkamen, man se harrn keen Enkeltheiten mit en Oplösen ünner 500 km. De Wetenschop hett rutfunnen, dat de swarten Lücken in dat Ringsystem hell weern, wenn man jem in Richt na de Sünn beoabchten de. Dat hett heten, dat se nich free vun Materie weern[29]. Bito is dat Magnetfeld vun’n Saturn ünnersöcht worrn, över dat man vörher noch nix wüst hett. Wietere Resultaten weern, dat Saturn Energie afgifft, dat de Waterstoffandeel grötter is as bi’n Jupiter un dat Titan en dichte Wulkendeek opwiest[30].

Voyager 1[ännern | Bornkood ännern]

En goot Johr later, an’n 13. November 1980 is de Ruumsond Voyager 1 an’n Saturn vörbiflagen. Se hett dormols de eersten Biller vun’n Planeten, de Maanden un vun’t Ringsystem mit hoge Oplösen bröcht. To’n eersten mol sünd dorbi Strukturen vun de Böverflach op de Maanden düütlich worrn. Butendem sünd mehrere Maanden nee opdeckt worrn. De Vörbiflaag an’n Titan is toeerst ungewöhnlich slecht verlopen, vun wegen dat de dichte Smogschicht över den Maand keen Opnahmen mööglich maakt hett. De Kameras sünd dorna ümprogrammeert worrn un man hett sik op de Atmosphäär vun’n Titan kunzentreert. Dorbi is rutkamen, dat se ut Stickstoff, Methan, Ethen un Cyankohlenwaterstoffen besteiht. De Daten künnen dormols vun de Sond mit en Snelligkeit vun 44.800 Bit/s överdragen warrn. De Sond müss dorüm al fröh anfangen Biller to maken, dat noog Daten tosamen kemen. Dat Swing-by-Manöver hett de Richt vun de Ruumsond ännert, de dorophen de Even vun’t Sünnsystem verlaten hett.[31]

Voyager 2[ännern | Bornkood ännern]

Anvn 28. August 1981 is denn de Süstersond Voyager 2 bi’n Saturn ankamen. Mit ehr sünd noch mehr hoochoplöste Biller vun de Saturnmaanden wunnen worrn. Dör den Vergliek mit de Biller vun Voyager 1 sünd Ännern vun de Atmosphäär un vun de Ringen faststellt worrn. As de Plattform to’n Dreihn vun de Kamera för en poor Daag stecken bleev, künnen eenige vun de plannten Biller nich maakt warrn. Bi de Atmosphäär sünd de Druck un de Temperatur meten worrn. Dör de Sond künnen eenige vun de Maanden wedderfunnen warrn un dor sünd ok noch wedder ne’e Maanden dorto kamen, de dicht bi oder binnen de Ringen loopt. In den C-Ring is de lütte Maxwell-Lück opdeckt worrn un de 42 km breede Keeler-Lück in’n A-Ring. De Sworkraft vun’n Saturn is dormols utnütt worrn, üm de Ruumsond wieter in Richt Uranus to lenken.[31][32]

Cassini-Huygens[ännern | Bornkood ännern]

Saturn verdeckt de Sünn; vun Cassini opnahmen. Links vun de hellen Ringen is de Eer as Lichtpunkt to sehn.

De Ruumsond Cassini-Huygens hett den Saturnmaand Phoebe na söven Johren Flaag an’n 11. Juni 2004 in en Afstand vun blots 2.068 km passeert un em ut de Neeg ünnersöcht.

An’n 1. Juli 2004 is de Sond denn in en Ümloopbahn üm den Saturn inswenkt. Siez Anfang 2005 beoabcht Wetenschopplers mit Help vun Cassini Gewidders op’n Saturn. De Blitzen hebbt mööglicherwies dusendmol mehr Energie as op de Eer. De Astronomen glöövt, dat de Storm de dullste weer, de je beobacht worrn is.[33]

An’n 20. September 2006 is op en Opnahm vun Cassini en bit dorhen nich bekannten planetaarschen Ring opdeckt worrn, de sik buten vun de helleren Hööftringen, aver noch binnen den G- un den E-Ring befinnt. Wohrschienlich stammt dat Material vun dissen Ring vun Tosamenstöten vun Meteoriten mit twee Saturnmaanden[34].

In’n Oktober 2006 hett de Sond denn en Hurrikan mit’n Dörmeter vun 8.000 km opfunnen, den sien Oog an’n Süüdpool liggt[35].

De Orbiter „Cassini“ weer tosätzlich bestückt mit den Lander „Huygens“, de an’n 14. Januar 2005 op den Maand Titan lannt is un dorbi Biller vun Methanseen op’n Maand maakt hett[36]. Dör en Bedeenfehler an Cassini, de as Relaisstatschoon för de Kommunikatschoon mit de Eer insett weer, weer aver blots jeed tweete Bild vun de Sond torüch na de Eer överdragen. Cassini hett butendem an’n 26. Oktober 2004 Radarbiller vun de Böverflach vun Titan ut en Hööch vun 1.200 km maakt.

An’n 10. März 2006 hett de NASA bericht, dat Cassini Waterlagersteden dicht ünner de Böverflach vun den Maand Enceladus funnen hett[37]. De Ruumsond hett butendem noch mol veer ne’e Maanden opdeckt.

To Tiet is Cassini noch jümmer in’n Orbit vun’n Saturn un maakt dor wietere Meten un Ünnersöken.

Kulturhistorie[ännern | Bornkood ännern]

Allegoorsche Dorstellen vun Saturn as Herrscher vun de Deerkreisteken Steenbuck un Watermann; vun Sebald Beham, 16. Jahrhundert.

As de Saturn al blots mit dat Oog to sehn is un as Wannelsteern opfallt, is he al in’t Öllerdom mit mytholoogsche Bedüden beleggt worrn. De Sumerer hebbt em Lubat-saguš („Steern vun de Sünn“) nöömt, wiel de Babylonier em vun wegen sien lütte Ümloopsnelligkeit Kajamanu („de Bestännige“) nöömt hebbt. De Römers hebbt in em den Planet vun den Gott Saturn sehn, wiel he in’t antike Grekenland as de Planet vun den Gott Kronos gellen de. In de hinduistischen Astrologie weer he vun Navagraha as Shani betekent. In de Astrologie vun’t Middelöller stünn Saturn för Unglück, Melancholie, Sorgen, Krankheiten un harde Arbeit, aver ok för Ornen un Maat. Sien Dorstellen weer traditschonell mit en Sichel oder Seßel.

In de chinees’schen un japaanschen Kultur stünn Saturn för de Eer. Dat baseer op de Fief-Elementen-Lehr. De osmaansche un indoneesche Spraak betekent Saturn as Zuhal, afleidt vun’t araabsche زحل. In’t Hebrääsche warrt de Planet as Shabbathai betekent.

Butendem hett Konradin Ferrari d’Occhieppo al 1965 vermoodt, dat de Steern vun Bethlehem en teemlich rore un drange dreefache Saturn-Jupiter-Konjunkschoon in’t Steernbild Fisch weer. Dorbi hebbt sik de beiden Gasresen in’t Johr 7 v. Chr. dreemol drapen, an’n 27. Mai, 6. Oktober un an’n 1. Dezember. Dat Johr schient goot in den ungefähren Tietruum vun de Geboort vun Jesus to passen. Babyloonsche Astronomen künnen dat Openeendrapen vun de Planeten Saturn un Jupiter as wichtigen Henwies düüt hebben.

De engelsche Beteken Saturday för den Sünnavend betüüt sik ok op den Planeten Saturn.

Borns[ännern | Bornkood ännern]

  1. NASA Saturn Fact Sheet.
  2. John D. Anderson and Gerald Schubert Saturn’s Gravitational Field, Internal Rotation, and Interior Structure
  3. Astronomie-heute.de: Der Saturnkern rotiert schneller als gedacht 10.09.2007
  4. William R. Ward, Douglas P. Hamilton: Tilting Saturn. I. Analytic Model, The Astronomical Journal 128, November 2004, S. 2501–2509
  5. Courtin, R.; Gautier, D.; Marten, A.; Bezard, B.: The Composition of Saturn’s Atmosphere at Temperate Northern Latitudes from Voyager IRIS spectra, Bulletin of the American Astronomical Society, 1983, Bd. 15, S. 831 online, afropen an’n 04.02.2007
  6. a b The Solar System – Saturn
  7. Saturn as „Martinslaterne“
  8. Cassini Images Bizarre Hexagon on Saturn, Pressemitdelen 2007-034 vun’t Jet Propulsion Laboratory, 27.03.2007
  9. Great White Spot
  10. Astronews Überraschung am Nordpol des Ringplaneten
  11. NASA Saturn Worldbook
  12. a b Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere afropen an’n 13.09.2007
  13. Jupiter: Magnetic Field and Magnetosphere afropen an’n 13.09.2007
  14. a b Saturn: Atmosphere and Magnetosphere afropen an’n 15.07.2007
  15. Cassini-Huygens Websteed to de Magnetosphäär
  16. NASA Special Publication Passage to a Ringed World Chapter 6
  17. Historical Background of Saturn’s Rings
  18. Blitzartig gestreift: to de sünnerboren Speken in’t Ringsystem op www.wissenschaft.de
  19. C. J. Mitchell et al.: Saturn’s Spokes: Lost and Found. Science, 17.03.2006, Vol. 311. Nr. 5767, S. 1587–1589
  20. Cassini deckt Speken op
  21. Blitze sollen Saturnringe stören
  22. Saturns bekannte Maanden
  23. Aktuelle Cassini-Opnahm vun de Maanden
  24. a b c d R. Wolf: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte und Literatur. Schulthess, Zürich 1892, Nadruck vun Olm 1973, Par. 553
  25. a b c d R. Wolf, a.a.O., Par. 554
  26. a b c d e R. Wolf, a.a.O., Par. 555
  27. K. Schaifers, H.H. Voigt (Rgv.): Landolt-Börnstein. Gruppe VI, Bd. 2a, Springer, Berlin 1981, S. 137
  28. K. Schaifers, H.H. Voigt, a.a.O., S. 139
  29. Pioneer Mission Description
  30. Pioneer 10+11
  31. a b Voyager-Sonden
  32. Missions to Saturn
  33. Astronomers Find Giant Lightning Storm At Saturn afropen an’n 27. Juli 2007
  34. Faint new ring discovered around Saturn afropen an’n 8. Juli 2007
  35. Huge 'hurricane' rages on Saturn afropen an’n 12. Juni 2007
  36. Probe reveals seas on Saturn moon
  37. Cassini Discovers Potential Liquid Water on Enceladus

Literatur[ännern | Bornkood ännern]

  • Ute Kehse: Polarlichter sind einzigartig – Cassini und Hubble werfen 25 Jahre alte Theorien über den Haufen (Bericht över’n Artikel in de Tietschrift Nature): 19. Februar 2005, Onlineportal vun de Tietschrift Bild der Wissenschaft
  • Thorsten Dambeck: Saturnmond in Fetzen: Die Saturnringe könnten die Trümmer eines zerborstenen Mondes sein. Bild der Wissenschaft, 9/2006, S. 60–63, ISSN: 0006-2375
  • Ronald Weinberger: Präzise Bestimmung der Rotation des Saturn. Naturwissenschaftliche Rundschau 59(12), S. 664–665 (2006), ISSN: 0028-1050

Weblenken[ännern | Bornkood ännern]

Saturn. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.