Oolt Ägypten

Kaarte van’n olen Ägypten med wichtigen Städen in de dynastsche Tied (üm 3150 v. Chr. bet 30 v. Chr.)

Dat ole Ägypten was ene Zivilisatschoon langes den Nilstroom in Ägypten, de na de prähistoorsche Tied upkam un an un bi 3100 v. Chr. begünn, as na de traditschonelle ägyptsche Historienschrieverie Köning Meni Böver- un Unnerägypten verenige. De Tied van olen Äygpten deelt sik in dree Rieke: dat oolde Riek to’n Beginn van de Bronzetied, dat Middelriek un dat Nie Riek in de late Bronzetied.

Den Hoogpunkt hadde dat ole Ägypten in’n Niegen Riek, as de Zivilistachoon dat Land an’n Nil bet na Nubien un ook grote Deele in de Levante beheersche. Na düsse Tied begünn lütt bi lütt de Daalgang. In den Verloop van de Tied verövern verscheden frömde Mächte dat Land, eerst de Hyksos, denn de Nubiers, de Assyrers, de Achämeniden un ook de makedoonsche Köning Aleaxander de Grote. Dat ptomelääsche Riek na Alexander sienen Dood beheersche dat Land bet 30 v. Chr., as de Römers dat Land in de Heerschopstied van Kleopatra VII. verövern un ene röömsche Provinz maken. Bet 642 n. Chr. bleev dat Land in de Hand van’n byzantinschen Riek.

Historie

De Nil was de Levensader för dat ole Ägypten. De fruchtbaren Wiesen langs den Över maken dat den Minschen licht de Buerie to beginnen un ene veelschichtige Sellschop med Zentraalmacht up to richten, de ook ene mang den wichtigsten Kulturen in de Historie van den Minschen worden is. Froe Minschen kemen as nomaadsche Jägers un Sammlers in’n laten Pleistozän vör rund 120.000 Jaren Tied in dat Nildaal. As sik in de late Ooldsteentied dat Klima in Noordafrika upwärm un jümmerto dröger worde, trocken steeds meer Minschen na de fuchten Nilövers.

Vöörhistorie un vöördynastsche Tied

Ene typsche Vase uut de Naqada II-Tied, uutsmückt med Gazellen

In de vöördynastsche Tied was dat Klima in Ägypten miller un fuchter. Ene Savanne, in de Hoovderen gresen, het den groten Deel van’n Land bedeckt. De Planten- un Deerwelt in heel dat Ümland was veel riker un an’n Nilöver leven vele Gösevögel. De froen Ägypters hebbet olle düsse Deren jaagt un ook de eersten Dere täämt un tücht.

An un bi 5.500 v. Chr, weren lüttke Stämme in’n Nildaal to verscheden Kulturen ranwassen, de över Buerie un Veetucht good Bescheed weten un verscheden Stile Keramik hadden, na de Ärchäologen de unnerscheedliken Gruppen unnerscheden könnt. De gröttste mang düssen froen Kulutren was in Böverägypten (de Süüddeel van Ägypten) de Badari-Kultuur, de sachtens uut de westlike Wööste in de Sahara kam. Över de Kultuur weet wi, dat se hoogweerdige Keramik pöttker, Steenwärktüge bruke un wusste woans se Kopper verarbeden kann.

Up de Badari-Kultuur folge de Naqada-Kultuur, de sik in de Tieden Naqada I, Naqada II, un Naqada III deelt. Tiedens de Naqada-Kultuur kemen verscheden niege un beter Techniken in’t Land. Al in de Naqada I-Tied, fören de Ägyptschen Obsidian uut Äthiopien in un bruken de Stene Klingen to maken. In de Naqada II-Tied (ca. 3600–3350 v. Chr.) begünn de Hannel med Mesopotamien. An de dusend Jare het dat duurt, dat uut de Naqada-Kultuur, de eerst noch ene lüttke Burenkultuur was, ene mächtige Zivilisatschoon ranwassen was. Dat Machtzentrum satt in eerst Nechen, dat de Greken läter Hierankonpolis nömen, un denn in Abydos. De Heerscher in de Naqada III-Tied künnen ere Macht langs den Nil na Noord to uutbreden un dreven Hannel med Nubien, Oasen in de Sahara, Kulturen an de Middellandsche See un den Negen Oosten.

De Naqada-Kultuur wusste vele verscheden Waren to maken, de wiesen, wat de Böversten enen groten Riekdom ansammelt hadden. Daar mang sind uutsmückte Kämme, lüttke Stauetten, bemaalte Keramik, uutsmückte Vasen un Kosmetikpaletten, Smuck uut Gold, Lapis un Elfenbeen. Se wussten Fayence to maken, wat Smöltglas as Glasuur up Keramik is, un smücken so Beker, Amulette, un Statuetten. In de late Naqada-Kultuur kemen de eersten schreven Symbole up, de läter Grundlage för de ägyptschen Hieroglyphen weren.

Froe Dynastsche Tied (3150–2686 v. Chr.)

To liker Tied as de froe dynastsche Tied in Ägypten leve in Mesopotamien de sumeersche un akkaadsche Kultuur up un in’n Iraan was de Elam-Zivilisatschoon ranwassen. De ägyptsche Preester Manetho uut’n 3. Jaarhunnerd v. Chr. het de lange Linie van ägptschen Könninge van Meni (greeksch: Menes) bet in siene Tied in 30 Dynastien updeelt. Dat Systeem bruukt de Ägyptologie ook vandage noch. De ägyptsche Historie beginnt med enen Köning Meni, de na Manetho Böver- un Unnerägypten verenigt het. Man anners as ole ägyptsche Schrivers dat vertellt, was dat een sachten Övergang, de dat ägyptsche Riek lütt bi lütt verenigt het. Enen Born, de uut de Tied stammt un wat över Meni vertellt, givt dat nich. Recht wat Forscherlüde sind sik nu vermoden, dat de König Narmer, den de Narmer-Palette med den Hoogheidsteken för Böver- un Unnerägypten wiest, Köning Meni liek komen könne.

In de froe dynastsche Tied, de an un bi 3.000 v. Chr. begunn, konn de eerste dynastsche Köning de Macht över Unnerägypten sekern un ene Höövdstad in Memphis uprichten. Van de Stad uut, konn he de Lüüd, Land, de Buerie in’n fruchbaren Nildelta un ook den inbringliken Hannel med de Levante beheerschen. De jümmerto grötter Macht un Riekdom van de froen dynastschen Heerscher wiest ook de kunstvullen Mastabas, een ägyptsch veerkant Grav med platten Dack, in de se na’n Dode to liggen kemen. De eersten Tempelanlagen för den Dodenkult van storven Köninge kemen ook in de Tied up. De froen Köninge richten ene starke Zentraalmacht up, de een wichtigen Busteen för de ägyptsche Kultuur läter worde.

Oold Riek (2686–2181 v. Chr.)

De Pyradmiden van Gizeh tellt to de beröömsten Buwarken uut’n olen Ägypten

Ene Statue med de rode Krone för Unnerägypten, sachtensAmenemhat II oder Senwosret II.

De jümmerto grötter Winst uut de Buerie, de Inwonerstowass, un de starke Zentraalmacht bröchten in’n Oolden Riek de Architektuur, Kunst un Technologie een groot Stücke vööran. Männige van den beröömsten ooldägyptschen Buwarken stammt uut de Tied, to’n Bispeel de Pyramiden van Gizeh un de grote Sphinx. Unner den Wesir (ägyptsch Ṯ3tj Tjati) siene Upsicht, dreven Beamte Stüren in, sorgen för’t Bewatern van’n Ackers, repen Buren för de Arbeed an Buwarken up un richten een Rechtssysteem up, dat Frede un Ornen in dat Land brochte.

As dat jümmerto komplexer worde dat ägyptsche Riek to verwalten, kam ene niege Klasse up, good uutbild Schrivers, de hogen Loon kregen. Forscherlüde sind sik vermoden, dat na 500 Jaren Tied, de Weerdschop allnagrade daalgung, vanwegen dat de Beamten- un Schriversstand to groot worden was. As de Macht van den Köningen daalgüng, begünnen regionale Gauförsten de Ümstänne för sik to nütten un Macht to winnen. As denn noch twischen 2200 un 2150 v.Chr. sware Dröögden de Buerie daalbröchten, is de Zentraalmacht un dat oolde Riek daalgaan un de eerste Twischentied begünn.

Eerste Twischentied (2181–2055 v. Chr.)

As de Zentraalmacht an’n Enn vun dat ole Riek tohoopbroken was, dreev Hungersnood dat Land in vele Börgerkriege. Un doch kregen lokale Heerscher, de nu kenen Tribuut un Stüren meer an den Köning talen mossten, dat beschickt de niege Unanafhängigheit to bruken, dat Kultuur in den Provinzen upleven konn. Nu dat se de egen Ressourcen beheerschen deen, sind de Provinzen waarhaftig riker worden – wat ook grötter un beter Begrävnisse för ollen sotaschale Klassen wiest. De Handwärker uut den Provinzen övernemen Motive, de tövöör alleen de Köninge van den oolden Riek bruken drovten, Schrivers vertellen in enen niegen literaarschen Stil över den Optimismus un de Kreativität in de Tied.

Nu dat de lokalen Heerscher kenen Böversten de Tru sworen hadden, begünnen se sik üm Macht un Land to strieden. Üm 2160 v. Chr. regeren de Heerscher uut Heraleopolis dat nöördlike Unnerägypten, un een Clan in Theben, de Intef-Familie, Böverägypten. Beide weddievern üm de Macht. As de Intefs Macht wunnen un de Heerschop na Noord to uutbreden, was een Krieg twischen den beiden Dynastien nich meer aftowennen. Üm 2055 v. Chr. besiegen de Striedkräfte uut den böverägyptschen Theben unner Nebhepetre Mentuhotep II. de Heerscher uut Heraleopolis un verenigen Böver- un Unnerägypten. Se hebbet ene Tied inleid, in de Kultuur, Weerdschop wedder bi enen niegen Hoogpunkt ankemen, dat Middelriek.

Middelriek (2134–1690 v. Chr.)

Sark Khnumnakht in’n Stil van de 12. Dynastie

De Köninge in den Middelriek setten dat Land un de Zentraalmacht wedder in Stand un de Kunst, Literatuur un monumentale Architektuur leven up un kemen bi enen niegen Hoogpunkt an.

Mentuhotep II. un sien Nafolger uut de 11.Dynastie heerschen van Theben uut, man de Wesir Amenemhat I, verschoov de Höövdstad üm 1985 v. Chr, na Itjtawy in de Oase Faiyum, as he den Throon besteeg un de 12. Dynastie grünne. Van de niege Höövdstad uut geven de Heerscher uut de 12. Dynastie in Updrag Land to winnen un de Ackers beter to bewatern, wat de Buerie enen groot Stücke vööran brochte. Dat Militär nam Nubien in, wat den ägyptschen Heerschers loonsame Steenbröök un Goldminien inbrochte. In’n ööstliken Nildelta richten de Köninge grote Muren un Wälle up, frömde Indringlike aftoweren.

Nu dat de Köninge dat Land politsch un militäärsch sekert un enen hogen Winst uut de Buerie un den Bargbu hadden, blöe de Kunst un dat religiöse Leven up. Annerster as in den oolden Riek, in dat man de böverste Elite an den religiösen Riten för de Gödder deelnam, wiest dat Middelriek meer Frommigkeid in allen Volksschichten. De Literatuur uut den Middelriek befaat sik med komplexen Themen un schrivt in enen sülvstsekern Stil, de veel med sienen Wöör maken kann. De Reliefs un Statuen wiest vele Details un kennteken enen niegen Hoogpunkt in de Bildahuerkunst.

De leste grote Heerscher in’n Middelriek Amenemhat III., verlovte semitschsprakigen Kanaaniten uut’n Negen Oosten sik in Ägypten daal to setten, denn he hadde Arbeder för den Bargbu un grote Buwarke nödig. Düsse eergierigen Buwarke tohoop med starken Nilfloden later in siene Heerschopstied, bröchten de Weerdschop daal un begünnen lütt bi lütt den Daalgang van den Middelriek. De Kannaniten wünnen jümmerto Macht in Ägypten, un övernemen uplest as Hyksos („frömde Heerschers“) de Macht un grünnen de 15. Dynastie.

Twede Twischentied (1674–1549 BC)

As de Macht vun dat Middelriek daalgüng, de kanaanitschen Hykos 1785 v. Chr. de Macht övernemen un Unnerägypten van de niege Höövdstad Avaris uut regeren, trocken sik de Heerscher uut den daalgaan Middelriek na Theben torügge un weren nu Vasallen, de Tribuut an de Hykos talen. De oolden Heerscher in Theben sitten nu twischen den Hyksos na Noord to un den Nubiers na Süüd to, de med den Hykos verbünd weren. De Hyksos övernemen de ägyptsche Aard to heerschen, nömen sik Köninge un vermengen de egen med de ägyptsche Kultuur. Besunners wichtig sind de niegen Wapen, de tiedens de Hyksos-Heerschop upkemen: De Komposit-Boog un de Striedwagen.

Na lange Jaren as Vassale hett Theben denn doch de Kraft tosamenbröcht, gegen de Hyksos an to gaan. De Krieg güng mehr as 30 Jahren lang un duur bet 1555 v. Chr. De Köninge Seqenenre Tao II. un Kamose hebbt de Nubiers in’n Süden vun Ägypten slaan. Man dat weer nich vörbi mit den Hyksos-Krieg: De Opgaav is an Kamoses sienen Nafolger Ahmose I. övergaan, de vele Feldtöge gegen de Hyksos anföört un wunnen het. As de Hyksos vernicht weren, het he en niege Dynastie un so ook dat Niege Riek grünnt.

Nie Riek (1549–1069 v. Chr.)

Je twee Kollosaalstatuen van Ramses II. sitt up beiden Sieden van den Tempel bi Abu Simbel.

De gollen Maske van Tutanchamun

De Pharaonen in’n niegen Riek sind to een Riekdom un Macht komen, de dat tövöör nich in Ägypten geven hadde. Se maken de Grenzen seker un stärken de Diplomatie to den Navers so as de Mitani un Ayssrers. Militärfeldtöge ünner Tuthmosis I. un sienen Grootkind Thutmosis III. hebbt de ägyptschen Grenzen uutbreed; as Thutmosis III. de 1425 v. Chr. doodbleven is, harr Ägypten en Riek vun den syrschen Niya in'n Noordwesten bet na de veerde Nil-Katarakt in Nubien upricht.

Twischen Thutmosis I. un Thutmosis III. heersche Hatschepsut, de enige Fru up den ägyptschen Throon. Se harr vele Bauprojekte up den Weg brocht: so wurrn Tempels restaureert, de in den Krieg gegen de Hyskos Schaden afrkegen hadden.

De Pharaonen vun dat Nee Riek vereren besunner den Godd Amun. Man üm 1350 v. Chr. brochte Amenhoptep IV. dat neige Riek in Upstand med chaotschen un raschen Reformen. He änner sienen Namen to Echnaton, make de tovöör unwichtige Sunnengoddheid Aten den böversten Godd, unerdrücke den Kult vör anner Gödder un richte een de nidge Höövdstad Achetaten up (vandage bi Armana). He begrünne ene niege Religion un enen egen niegen Kunststil. Na sienen Dood geven de Ägypters sienen Atenkult fix up un keren na de oolde Reliogon torügge. De Pharonen darna Tutanchamun, Eje II. un Haremhab versöchten all dat Andeken an Echnaton to vernichten.

Ümme 1279 v. Chr. besteeg Ramses II. den Throon, un richte meer Tempels, Obelisken un Stautern up as jeedeen anner Pharao tovöör un daarna. He hadde ook meer Kinners as alle Pharaonen tovöör. He was een modigen Anförer un vereenbaar na de Slacht bi Kadesch gegen de Hethiters den eersten kunnigen Fredensverdrag in Historie

Dat rieke Ägypten was man ook Teel för Angreep, sunnerlik de lybschen Berbers inn Westen un de Seevölker uut de Ägäis. Dat Militäär konn de Invatschonen eerst afweren, man up’t lest güng Ägypten de Kontrolle in Gebeden as Kanaan verlüstig, dat nu de Assysres verövern. Jümmero grötter Probleme binnen dat Riek so as Korruptschoon, Gravrövers un Upstännebröchten dat Zentraalmacht inde Bredouille. De Preester in den Tempel van Amun, hadden na Echnaton groten Riekdoom un Macht kregen un beheerschen een groten Deel Land binnen den Riek, wat ook de Zentraalmacht verswäcke so dat’t niege Riek lütt bi lütt daalgüng un de drüddw Twischenteid begunn.

Drüdde Twischentied (1069–653 v. Chr.)

Stauten van twee ägyptschen Pharaonen uut de 25. Dynastie un anner kuschitsche Köninge (Kerma Musuem)

Na den Dood van Ramses XI. 1078 v. Chr. övernam Smendes I. de Macht in Unnerägypten un heersche van Tanis in’n Nildelta uut. Ook wenn de hogen Preester in den Amuntempel bi Theben Smendes as Köning gellen laten hebbet, beheerschen se Böverägypten würklik alleen. Libyers, de sik in’n Westen van den Nildelta daallaten hebbet, kunnen steeds meer Macht winnen. Libysche Försten övernemen unner Scheschonq I. 945 v. Chr. de Macht un grünnen de 22. Dynastie, de ook Bubastidsche Dynastie heet un dat Land good 200 Jaren lang beheerscht het. Scheschonq wiede siene Macht ook na Süüd to uut, indem dat Maten uut siene Familie wichtige Posten in den Amuntempel in Theben kregen. De libysche Heerschop güng daal, as ene annere Dynastie in Leontopolis meer un meer Macht winnen konn un de Kuschiten in’n Süden van den Riek jümmerto Inflood wünnen.

Üm 727 v. Chr. is de kuschitsche Köning Pije in Ägypten infullen, nam Theben in, veröver uplest dat Delta un grünne de 25. Dynastie. De Pharao Taharqa uut de 25. Dynastie kreeg dat beschickt dat ägyptsche Heerchopsgebeed meest so wied as to’n Hoogpunkt van den Niegen Riek uuttowieden. De 25. Dynastie richte in’n Nildaal vele Tempels un Monumente up, to’n Bispeel in Memphis, Karnak, Kwa un Jebel Barkal. De kuschitschenKöninge in de 25. Dynastie weren de Eersten, de sied den Mieddelriek wedder Pyramiden, de to’n groten Deel in den Sudan vandage staat, as Gräver buen.

Dat grote Anseen, dat’t ägyptsche Reik maal hadde, güng to’n Enne van de drüdde Tiwschentied lütt bi lütt verlüstig. De Assyrers wünnen jümmerto Macht un üm 700 v.Chr. was een Krieg twischen de twee Mächten nich länger aftowennen. Twischen 671 un 667 v. Chr. verövern de Assyerers dat ägyptsche Riek un dreven de Kuschiten torügg na Nubien, nemen Memphis in un plünnern de Tempel in Theben.

Late Tied (653–332 v. Chr.)

De Assyrier hebbt de Kontroll över Ägypten an en Reeg vun Vasallen geven, de läter de 26. Dynastie grünnen, de na Höövdstad Sais ook saitsche Dynastei heet. 653 konn de saitsche Köning Pasmmetich I. med greekschen Söldners de Assyrer uut den Land dreiven. De greeksche Inflood in dat Land worde ook jümmerto grötter as sik Greken in den Stadstaat Naukratis in’n Nildelta daalsetten. De saitschen Pharoaonen kregen et kort beschickt, dat Weerdschop un Kultuur in Ägypten korte Tied upleven, man 525 v. Chr. verövern de Perser unner Cambyses II. dat Riek, nemen den Pharao Pammetich III. in de Slacht bi Pelusium fangen un Cambyses II. övernam den Titel Pharoah, toog man troügge in den Iran un satt enen Gouvernor (Strap) in, Ägypten as ene persiche Provinz to verwalten. In den 5. Jaarhunderd gav dat jümmerto Upstänne gegen de Persers, man de Ägyptschen konne de persische Heerschop nich störten.

De persische Tied tellt as 27. Dynastie un enne 402 v. Chr. as ene niege ägyptsche Dynastie wedder de Macht wunnen konn. Up de 27. Dynastie folgen noch dree Dynastien. De 30. Dynastie was de leste Dynastei med ägyptschen Heerscher. De Perses konnen 343 v.  Chr. noch eenmal de Macht winnen, grünnen de 31. Dynastie, man al 332 övergav de persische Heerscher Mazäus Ägypten an Alexander den Groten.

Ptolemääsche Tied (332–30 v. Chr.)

Portree van Ptolemaios VI. Philometor med de ägyptsche Dubbelkrone

329 v. Chr veröver Alexander de Grote Ägypten. Siene makedoonschen Nafolger grünnen de ptolemääsche Dynastie un heerschen van de Höövdstad Alexandria uut. De hellenistsche Stad is to een Zentrum för de Wetenschop un Kultuur ranwassen; de Bökerie van Alexadnria un dat Mouseion maken de Stad rund ümme de middellandsche See beröömt. De Füürtoorn van Alexandria wies Scheep den Weg na de Stad un de Hannel, den de de Ptolemäers grote Stütt geven, blöe up.

De hellenistsche Kultuur het dat ägyptsche inheemsche Kulturarv nich verdrängt. De Ptolemäers versöchten de egen de Heerschop to sekern, in dem dat se na buten hen ägyptsche Traditschonen övernemen. Se hebbt niege Tempels in ägyptischen Stil boot, de traditschonellen Kulte ünnerstütt un sück sülvst as Pharaos dorstellt. Greeksche un ägyptsche Gödder hebbet se synkreetsch tohoopbrocht un to enen Godd versmolten. Een so ’n Bispeel is Serapis.

Ook wenn de Ptolmäers versöchten dat ägyptsche Volk to begöschern, gav dat jümmerto Upstänne. Ook Rivalität un Stried binnen de Famlie verswäcke de Macht van de Dynastie. Dat röömsche Riek was to enen grooen Deel van Koorn uut Ägypten afhängig un bekeek de politschen Upstänne in Ägypten sorgenvull. As de Upstänne wiedergüngen, un dat Land jümmerto instabiler worde, hett dat Rom daarto brocht Truppen to schicken ümme dat Land ene Provinz vun sienen Riek to maken.

Röömsche Tied (30 v. Chr. – 641 n. Chr.)

De Faiyum-Mumienportrees verbind röömsche un ägyptsche Kunst

Na de Slacht bi Actium 30 v. Chr, in de Octavian (later Kaiser Augustus) Marcus Antonius un Kleopatra VII., de Heerschersche van den ptolemääschen Riek, slaan het, is Ägypten en Provinz van’n Röömschen Riek worrn. De Römers hüngen to’n groten Deel van den Koorn uut Ägypten af, so dat de röömsche Armee, unner Upsicht van enen Präfekten, in den Land de hogen Stüren indreev, un Överfälle, de in de Tied faken gav, afweert het. Alexandria wurr en steeds wichtiger Zentrum up den Hannelsweg na den Orient to, denn de rieken Börger in Rom hadden een groot Interresse an exootschen Luxuswaren uut frömden Länner.

Ook wenn de Römers de Ägyptschen fiendliker as Greken bekeken, güngen vele Traditschonen doch noch wieder: so bleev de Mummifikatschoon un ook traditschonelen Gödder bestaan. De Kunst Mumienportrees na röömschen Vörbild to malen, blöe up un enige röömsche Kaiser hebbt sik sülvst as Pharaos afbillt laten, man nich so faken as de Ptomlemäers dat döön. De röömsche Kaiser övernam man kene zermonniellen Rullen van dat ägyptsche Königsdoom so as de Ptolemäers dat daan hebbet. De Adminstratschoon worde röömsch, un Ägyptsche konnen kenen Posten kregen.

Üm 50. n. Chr. begünn dat Christendom in Ägypten Foot to faten un was eerst as een niegen Kult bekeken, de neven den anner bestann könne. Man de niege chrsitlike Gloven was nich up uut, neven anner Gloven to bestann. Dat weer de Grund för Diokletian 202 de Christen to verfolgen, man uplest wunn dat Christendom. 391 verafschede de chrsitlike Kaiser Theodosius een Verbod för hedensche Riten un sloot Tempels Alexandria weer de Schauplatz vun grote Upstände gegne de Heden, in veel Statuen un Billers vernicht worden. De ägyptischen Preesters un Gödder worden jümmer weniger wichtig un ook dat Weten de Hieroglyphen to lesen is allnagrade uutstorven. De Inwoners hebbt aver noch de egen Spraak snackt, dat Koptsche. De oolden ägyptschen Tempels worden deelwiese Karken oder Ruinen.

As sik dat Röömsche Kaiserriek in den 4. Jaarhunnerd in dat weströömsche un ooströömsche Riek updeelt het, worde Ägypten een Deel in ooströömschen läter byzantinschen Riek, med de Höövdstad Konstantinopel. As dat byzantinsche Riek daalging verövern de persischen Sassaniden Ägypten, eer dat de byzantinsche Kaiser Herclius dat Land troügwinne konnen, man korte Tied läter güng dat Land in muslimsche Hand, de Ägypten nu beherrschen bleven.

Regeer un Weerdschop

Verwaltung, Weerdschop un Hannel

Hatschepsut ere Hannelsexpeditschoon na Punt

De Pharao was de afslute Monarch in’n oolden Ägypten, de över oll dat Land un de Lüde heersche. De Köning oder Pharaoh was de Böverste in’n Militär un dat Regeer. Ene grote Antall Bürokraten un Beamte stütte un verwalte dat Riek. De böverste Beamte was de Wesir (ägyptsch Ṯ3tj Tjati), de Stellvertreder för den Köning, de up de Schattkamer, Buprojekte, dat Rechtssysteem un de Archive uppasse. Dat Land was in 42 Goos (ooldgreeksch νομός nomós, ägyptsch sp3.t sepat) indeelt, över de een Gauförst (ooldgreeksch νομἀρχης nomárchēs, plattdüütsch Nomarch, ägyptsch Ḥrj-tp-ˁ3-sp3t Heri-tep-aa-sepat, plattdüütsch Grote Böverste van den Gau oder Ḥ3tj-ˁ Hatia) beheersche. De Tempels weren de Rüggstrang för de Weerdschop. Se vereren nich olleen de Gödder, man se dreven ook de Stüren in un passen up de Koornspieker un Schattkamern up.

Een groten Deel van de Weerdschop de Zentraalmacht organiseert un streng regelt. Ook wenn de olen Ägypters bet in de Laattied kene Münten bruken, bruken see ene Aard Geld- un Tuuschsysteem, in den Koornsäcke in ene Standardgrötte un de Deben, ene Eenheid för an de 91 Gramm rein Sülver oder Kopper, allgemeen Taalmiddels weren. De Loon för eenfachen Arbeider was üm un bi 5 ¹⁄₂ Säcke Koorn (ca. 200 kg) den Maan. De Priese weren in heel dat Land fastsett; een Hemd koste to’n Bispeel fiev Deben Kopper, ene Ko koste 140 Deben Kopper. Koorn tuuschen de Ägypters na fastsett Priesen för anner Waren. In’n 5. Jaarhunnerd v. Chr. kemen de eersten Münten uut’n Butenland na Ägypten, lütt bi lütt övernam de ägyptsche Sellschop dat Müntgeld, dat se lichter med anner Rieken hanneln konnen.

De olen Ägyptschen hanneln med eren Navers rare un exootsche Waren to kriegen, de dat in Ägypten nich gav. Al in’r vöördynastschen Tied begünnen de Ägyptschen Gold un Wierook uut Nubien to kopen. Ööljekröge in Gräver uut de 1. Dynastie in’n palestinschen Stil wiest in düsse Tied den Hannel med düsse Regioon na.

Al in 2. Dynastie begünn de Hannel med Byblos, wat good Buholt na Ägypten brochte. Sied de fievte Dynastie hannel Ägypten med Punt, so dat Gold, Duftkien Elfenbeen, un wille Der as Apen un Paviaans na Ägypten kemen. Ägypten hadde ene grote Nafraag na Tinn för de Bronzeproduktschoon, wat de Ägyptschen uut Anatolien kregen. De kostbaren Steen Lapis Lazuli kam wied weg uut Afghnaistan. In de Middellandsche See dreev Ägypten Hannel med Kreta un den oolen Greken, de mang anner Waren to’n groten Deel Olivenöölje na Ägypten bröchten.

Sellschop

Relief in Kalksteen, dat ene Eddelfru in’n Niegen Riek wiest

De ägyptsche Sellschop was klaar in verscheden Schichten deelt. Buren weren de grote Deel van den ägyptschen Volk. De Aren höre den Staat, den Tempels oder den Eddellüden to, de dat Land besitten. Buren mosten ook med Arbeed denen un weren verplicht as Herendeenst de Feller to bewatern un bi Buprojekten to arbeden. Künstler un Handwarker hadden enen höger Stand as de Buren, man se stünnen ook unner Staatskontrolle un arbeden in Warksteden, de den Tempels tohören. Den Loon het de Staat den handwarkers taalt. Schrivers un Beamte weren de böverste Schicht in’n olen Ägypten. Unner den Adel stünnen de Preester, Dokters un Ingineure. Ümstreden is, of dat in’n olen Ägypten Slaverie, so as wi dat vandage verstaat, gav; de Ansichten gaat hier bi verscheden Forscherlüde uuteen.

De olen Ägypters bekeken Manns- un Fruunslüde, ook uut den unnersten Schichten, as gliek vör den Gesett. Ook de unnersten Buren hadden dat Recht den Wesir un sien Gericht bi enen Schaden na enen Uutgliek to fragen. Männer un Furen konnen Land un Egendoom kopen un verkopen, Verdrege sluten, friggen un sik scheden, ärven un bi enen Stried vör’t Gericht gaan. Vergleken med den Fruunslüden in’n oolden Grekenland, den röömschen Riek un den een oder anner Oord vandage, hadden Furen in’n olen Ägypten meer Rechte, Frieheiden un Chancen. Fruen so as Hatschepsut un Kleopatra VI. regeren sogaar as Pharaonen. Ook wenn Fruen düsse Rechte un Frieheiden hadden, kregen se kene Posten as Beamte, uutbenomen de höögste Preestesche an’n Köningshove, denen man in lütter Positschonen in’n Tempels un worden sachtens slechter uutbild as de Männer.

Recht un Juristerie

De sitten Schriver (Sakkara 5. Dynastie)

De Böverste binnen den Rechtssysteem, de Gesette ruutgav un för sorgen solle, dat allens gerecht un ornlik löpt, een Konzept dat bi den olen Ägypters Maat (ägyptsch mꜣꜥt) heet. Ook wenn kene Gesettböker uut den olen Ägypten nableven sind, man Gerichtsdokumente wiese, dat ägyptsch Recht ene Ansicht hadde wat falsch un richtig is un versöchte Konflikte to lösen un bi Stried övereen to komen, stats sik strikt an viegeliensche Gesette to hoolden. In’n niegen Riek hadde in den Städen een Öldstenraad, de Kenbet heten, dat Gesegg, un oordele över minner wichtige Striede un Anfragen. Eernsthaftiger Fälle, so as Landverkoop oder sware Verbreken so as Moord oder Gravroov, beorrdele de Grote Kenbet, in de Pharao sien Wesit den Vörsitt hadde. Kläger un Beklagte verdeffenderen sik sülvenst un sweren ene Eed de Waarheid to seggen. Dat gav Fälle, in den de Staat Richter un Staatsafkaat was, un de Beklagten för en Bekenntnis fooltern konn. Alle Fälle, wichtig oder unwichtig, schreven Gerichtsschrivers med Anklage, Tügenuutsagen un Ordeel daal. So konnen sik läter Falle, de up enen olden Fall liket, up dat Oordeel beropen.

De Strafen Verbreken weren Bröken, Släge, dat Verstümmeln, oder Exil ja na Verbreken. För sware Verbreken so as Moord un Gravroov gav dat de Doodstrafe un de Veroordeelten kregen den Kopp afslaan, worden versuupt oder pöölt. De Strafe konn ook up de Familie van den Verbreker uutwied wärden. Van den Niegen Riek an hadden orakel ene wichtige Rulle in’n Rechtssysteem. Se frögen enen God Ja-oder-Nee-Fragen un wollen so sotiskriegen wat richtig un falsch is.

Buerie

Ackerbu

De Arent meten un upteken, Afbild in den Grav van Menna in Theben (18. Dynastie)

Rectangular fishpond with ducks and lotus planted round with date palms and fruit trees, Tomb of Nebamun, Thebes, 18th Dynasty

De Buerie in’n olen Ägypten was up den Nil anwiest. Dat Jaar delen de Ägypters in dree Jaarstieden in: Achet (Hoogwater), Peret (Spruten), Schemu (Wärmde). In de Jaarstied Achet van Juni bet September stund de Pegel hoog un brochte fruchtbaren Slamm up de Feller langs de Över. Wenn sik dat Water torüggetoog, begünn de Peret, de Tied för’t Uutseigen un Planten. De Buren plögen den Acker un bewatern de Feller med Gräven un Kanaals. In’n olen Ägypten regen dat nich veel, so dat de Buren up den Nil anwiest weren de Planten to bewatern. In de Tied van Märt bet Mee, aarnten de Beren med Sekels dat Koorn, dat se denn med Flaggern döschen, Sto un Koorn to scheden. Dat Koorn sichten un worpen se, de Kaff un dat Koorn to scheden. Dat Koorn lagern se för läter oder verarbeiden dat wieder, indem dat se dat to Meel malen oder Beer bruwen.

De ägyptschen Buren buen Emmer un Gästen an un verarbeiden se to de Grundlevensmiddel in’n olen Ägypten: Brood un Beer. Flass buen se för Linnen up den Fellers an. Papyrus wuss an den Nilövers un was de Grundlage för Papeer. Anner Grööntüüg un Früchte wussen in Göörn dichter bi den Hüsern. As Grööntüüg gav dat Porree, Knoovlook, Melonen un Palenfrüchte. Wienberen vergeren de olen Ögypters to Wien.

Sprake

De Steen van Rosetta (üm 196 v. Chr.) make dat Spraakwetenschoppers mööglik de ägyptschen Hieroglyphen to dechiffreren, na dat’t Weten de Teken to lesen över dusend Jare verlüstig gaan was.

Hieroglyphs on stela in Louvre, Vörlaag:Circa BC

Spraakhistorie

De ägyptsche Spraak is ene afro-asiaatsche Sprake, de eng med den Berberspraken un den semitschen Spraken verwand is. Ägyptsch het de längste schreven Historie mang allen Spraken weltiwied, de üm 3200 v. Chr. un bet in’t Middelöller langt, man ook daarna noch ene sproken Sprake was. De ägyptsche Sprake deelt sik in verscheden Perioden: Ooldägyptsch, Middelägyptsch (ook: Klassisch Ägyptsch), Laatägyptsch, Demootsch un Koptsch. De verscheden Dialekte wiest sik vör de koptsche Tied nich in de Schrift. De Unnerschede mööt man öller sien.

Ägyptsch was ene syntheetsche Sprake, man in den Verloop van de Tied worde de Sprake jümmerto analytscher. De öllere Folgorde in enen Satz Prädikaat-Subjekt-Objekt (VOS) änner sik to Subjekt-Prädikaat-Objekt (SVO). Dat Weten de ägyptschen Hieroglyphen un ook de demootsche un hieraatsche Schrift to lesen güng verlüstig un in de late Tied was dat koptsche Alphabeet in Bruuk, de Sprake to schriven. Vandage bruukt de Ägyptsche Orthodoxe Kärke Koptsch noch as ene Liturgiesprake un ook in’n ägyptschen Araabsch het de koptsche Sprake Sporen nalaten.

Phonologie un Grammatik

Dat oolde Ägyptsch hadde 25 Konsonanten, de den Luden in anner afro-asiaatschen Spraken liekkoomt. Daar mang sind pharyngeale un emphaatsche Konsonanten, stemmhafte un stemmlose Plosive, stemmlose Frikative un stemmhafte un stemmlose Affrikaten. Ägyptsch het dree lange un dree korte Vokale, de in de laatägyptsche Tied to negen Vokale ranwassen weren. Dat ägyptsche hadde, so as ook Berber un semitsche Spraken, ene Wortel uut dree Konsonaten oder Halvvokalen.

Adejektive leid sik van Substantiven af. De Rege in enen Satz is Prädikaat-Subjekt in verbalen un adjektivschen Sätzen un Subjekt-Prädikaat in nominalen un adverbialen Sätzen. De Negatschoon van Verben is de Partikel n, man nn negeert adverbiale un adjektivsche Sätze. De Akzent sitt up de leste oder vöörleste Sülve.

Schrift

De ägyptsche Hieroglyphenschrift kam üm un bi 3000 v. Chr up un sett sik ene grote Antaal Symbolen tohoop. Ene Hieroglyphe kann för een Woord, enen Luud oder een stumm Determinativ (een Symbool, dat beschrivt wat de Hieroglyphen achterran bedüüd) staan; dat like Symbool kann je na Ümfeld alle düsse Funktschonen hebben. Hieroglyphen weren ene formale Schrift för Monumente un Gräver un weren so detailriek as een Kunstwark. In’n Olldag bruken Schrivers ene Schrivschrift, dat Hieraatsche, de se fixer un lichter schriven konnen. Annerster as Hieroglyphen, de in Regen oder Kolumnen schreven weren, worde Hieraatsch in Regen van luchts na rechts schreven. De demootsche Schrift kam läter up un worde de wichtigste Schrivstil in’n oolden Ägypten. Düsse demootsche Schrift – tohoop med Hieroglyphen – find sik ook up den Steen van Rosetta.

In’n 1. Jaarhunnerd n. Chr. kam dat koptsche Alphabeet up. Koptsch vermengt dat greeksche Alphabeet med een handvull demootschen Teken. Ook wenn Preesters de Hieroglyphen in Zeremonien noch bet in dat 4. Jaarhunerd bruken, güng dat Weten de Teken to lesen lütt bi lütt verlüstig. Al byzantinsche un islaamsche Geleerte versöchten de Hierogylphen to dechiffreren, man eerst Thomas Young un Jean-François Champollion, konnen in den 1820er Jaren de ägyptschen Hieroglyphen med den Steen van Rosetta dechiffreren.

Militär

Dat ooldägyptsche Militär was tostännig frömde Indringers un Överfälle aftoweren, dat Ägypten so bibleev un Böverhand in’n Negen Oosten hadde. In’n oolden Riek bewaak dat Militär Kampangen för den Bargbu up dat Sinai-Halveiland un fechte in’r eersten un tweden Twischentied in Börgerkriegen.. De Armee hadde Zitadellen, to’n Bispeel in Sile, van wo de Kampangen na de Levante begünnen. In’n Niegen Riek hadden de Pharaonen een staand Heer un verövern Kusch un Dele van de Levante.

De Armee was uutrüst med Boog un Pilen, Speren un runnen Schillers uut Deerhuud, de över een holten Ramen spannt was. In’n Niegen Riek kemem Striedwagens up, de tovör de indrungen Hyksos mitbrocht hebebt. Wapen un Rüsttüüg verbetern sik, na dat de Bronze as Mateiraal upkam: de Schiller weren nu Vullholt med Bronze boven up, Spere hadde nu ene Bronzespitze un niege Sweerder, de Chepesch kemen uut den Negen Oosten na Ägypten. De Kunst un Literatuur wiest den Pharao ene Armee fören; tomindst een paar Pharaonen deen dat ook; to’n Bispeel Sekenere Tao II. un siene Sööns. De Saldoten kemen uut’n ägyptschen Volk, man in’n Niegen Riek un snunerlik in de Laattied, hüre Ägypten ook Söldners uut Nubien, Kusch un Libyen.

Nettverwiese

Oold Ägypten. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Museums

• Staatliche Museen zu Berlin: Ägyptsch Museum un Papyruskollektschoon. (Memento von’n 28. November 1999 in dat Internet Archive) (hoogdüütsch)
• Staatliches Museum Ägyptischer Kunst München. (hoogdüütsch)
• Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg: DFG-Sundersammelgebeed Ägyptologie an de Universität Heidelberg. (Memento von’n 25. Januar 2014 in dat Internet Archive). (hoogdüütsch)
• Universität Leipzig: Ägyptsch Museum Georg Steindorff. (hoogdüütsch)
• Antikenmuseum Basel un Sammlung Ludwig. (hoogdüütsch)
• The Petrie Museum of Egyptian Archaeology. Över 80.000 Objekte med Billers (engelsch)
• The British Museum: Ancient Egypt. (engelsch)
• Kunsthistorisches Museum, Wien: Ägyptisch-Orientalische Sammlung. (Memento von’n 18. Dezember 2012 in dat Internet Archive). (hoogdüütsch)
• Museo Egizio, Turin. (italieensch)
• Musée du Louvre. (fransch)

Fundsteden

• Kent Weeks u. a.: Theban Mapping Project. (Memento von’n 5. Januar 2010 in dat Internet Archive). Vullstännige Översicht to’n Daal van den Köninge
• Museum of Fine Arts, Boston: The Giza Archives. (Memento von’n 14. Januar 2013 in dat Internet Archive)
• Barry Kemp u. a.: Amarna Project. Översicht to Armana

Archäoloogsche Institute

• Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Kairo. (Memento von’n 7. April 2014 in dat Internet Archive).
• Institut français d’archéologie orientale.
• Österreichisches Archäologisches Institut, Zweigstelle Kairo.
• Schweizerisches Institut für Ägyptische Bauforschung und Altertumskunde in Kairo.
• The Oriental Institute of the University of Chicago.

Ägyptologen und Studienprojekte

• Zahi Hawass.
• Digital Egypt for Universities. Een Studienprojekt.
• International Association of Egyptologists. Internatschonale Ägyptologen-Verband.
• Info-online: Das Informationsblatt der deutschsprachigen Ägyptologie.

Datenbanken

• Thesaurus Linguae Aegyptiae. Virtuelll Wöörbook
• Fitzmuseum: The Beinlich Wordlist. Datenbank för ägyptsche Wöör
• Archeology Data Service: Oxford Expedition to Egypt: Scene-details Database.
• Online Egyptological Bibliography.
• Propylaeum. Virtuelle Fachbibliothhek