Huusappel

Huusappel
Appelböme in't Ole Land
Systematik
Ornen: Rosenhaftige (Rosales) Familie: Rosenplanten (Rosaceae) Ünnerfamilie: Spiraeoideae Geslecht: Appels
Wetenschoplich Naam
Malus domestica
(Borkh.)

De Huusappel (Malus domestica, Borkh.; Pyrus malus, L.) is en Aart ut dat Geslecht vun de Appels. Se is wiethen bekannt un höört to de Familie vun de Rosenplanten (Rosaceae) mit to. Dor hannelt sik dat um en Aart vun Aaft bi, de in den Landbo weertschopplich en grote Rull speelt. De Frucht vun den Boom heet Appel. Huusappels weert to'n Eten in de Aaftbueree un ok as Gaarnsmuck anplant'. Dat warrt woll ok seggt, Appels konnen gesund maken.

Over de Huusappels

Wie de Boom utsütt un wat for'n Loof he hett

De Huusappel is en summergrönen Boom. Wenn he free steiht, kann he en Kroon vun 8-15 m Hööchde hebben. Siene Twiege reckt he wiet ut. Man dat is man roor, dat en Boom so groot wassen kann, vunwegen dat he up en Unnerlaag paat' is. Bovento warrt de Boom faken ok torecht sneden. De Blöer stoht in'n Wessel un hefft de Form vun en Ei oder en Ellipse. Meist sünd se utsaagt, hen un wenn hefft se en glatten Rand. Af un to gifft dat ok Lappen an'n Blattrand.

Holt

Den Huusappel sien Holt is to verglieken mit den Holtappel sien Holt. Dat Splintholt is hellroot, de Karn is rootbruun. Dat Holt is hart un swaar un warrt to de inheemschen Eddelhölter torekent. De besten Stücke levert de unbannigen Stämm vun de Mostappelböme.

Wie de Blöten stoht un wie se utseht

Den Holsteener Cox siene Blöten

De Blöten stoht alleen for sik oder in Schirmblöten. De Blötenblöer stoht in’n Krink um en Ass umto, se hefft meist de Form vun en platten Beker un sünd in’n Dörmeter 2 bit 5 cm groot. Se rüükt faken goot. De fiev grönen Kelkblöer sünd ok noch an de Früchte to finnen. De fiev Kroonblöer stoht free und sünd witt, rosa oder root. In jede Blöte gifft dat allerhand (15 bit 50) Stoffblöer, mit witte Stofffadens un gele Stoffbüdels. De Fruchtknutten, de unnen ansitten deit, besteiht ut dree bit fiev Fruchtblöer. De dree bit fiev Greepe sünd man blot ganz unnen tosamen wussen. Dat gifft ok Tucht-Sorten, dor sünd de Blöten halv oder ganz füllt. Dor sünd de Stoffblöer denn in Blötenblöer ummuddelt wurrn, de utseht, as Kroonblöer.

De Appel blöht in'n Mai un Juni. Wenn de Appels anfangt to bleihn, denn geiht dat na de Phänologie mit dat Vullvörjohr los. Wenn jummers upschreven warrt, wonnehr dat mit de Appelblöte an en Oort losgeiht, denn kann en dor wat over rutkriegen, wie sik dat Klima ännern deit, wat ganz allgemeen ja al bekannt is. De Appelblöte is en typische Immenblöte.

Frücht

En riepen Appel

Dat Fruchtfleesch wasst nich ut den Fruchtknotten, man ut de Blötenass. In de Biologie warrt vundeswegen vun Schienfrüchte snackt. De Appelfrucht is en sunnerliche Form vun de Sammelhuutfrücht. En Huutfrucht besteiht ut en Fruchtblatt, dat mit sik sülms tohopenwassen deit. Binnen dat Fruchtfleesch warrt ut dat huutardige Fruchtblatt en Kabuus, dat as Pergament utsehn deit. De Saat is bruun oder swatt. Dor sitt en lütt beten vun giftige Cyanide in.

Na de Aarnt riept de Appels noch na. Se tellt dor to de Klimakteerschen Frücht mit to. Wenn een bi en Banaan un annere Frücht en Appel bileggt un de Frücht todeckt, denn weert se gauer riep. Dat liggt an dat gashaftige Plantenhormon Ethen, dat bi dat Nariepen free sett warrt.

Wenn de Pellen dat Fruchtfleesch nich schulen deit, denn warrt dat bruun (Enzymaatsch Bruunweern). Je nadem, wat for’n Soort dat is, duert dat unnerscheedlich lang. For de Gesundheit schaadt dat nich.

Wenn een Appels roh eten deit, möögt de meisten Minschen dat Kabuus nich mit eten. Faken warrt seggt, Appels schollen nich ganz vertehrt weern, vunwegen datt in'n Karn Blausüür insitten dö. Man dor hannelt sik dat blot um so'n lütt beten bi, dat een unbedenklich ok den ganzen Appel vertehren kann.

Wo de Huusappels herkaamt

Malus domestica

De Huusappel is dör Tucht tostanne kamen. An un for sik weer annahmen wurrn, dat he krüüzt wurrn is twuschen den Holtappel (Malus sylvestris), de ok hüdigendags noch wild wassen deit, un Malus praecox un/oder Malus dasyphylia. Man mit Hölp vun nee gentechnische Unnersöken is rutkamen, dat de Huusappel afstammen deit vun den Asiaatschen Wildappel (Malus sieversii), un dat dor denn de Kaukasusappel (Malus orientalis) inkrüüzt wurrn weer. Ok de dree annern Wildappelsorten, de boven nömmt wurrn sünd, sünd wohrschienlich tämlich fröh al inkrüüzt wurrn. Dat sütt so ut, as wenn de Huusappel an un for sik ut Asien stammen dö. Wie un wonnehr he na Middeleuropa kamen is, weet numms. Wohrschienlich hett he sik langs de olen Hannelsstraten utbreedt.

Inholt un Aroma vun de Huusappels

In'n Döörsnitt besteiht de Frucht vun den Huusappel to 85 % ut Water. Dat Aroma vun en Appel is tohopensett ut allerhand Stoffe. Je nadem, um wat for'n Appelsoort sik dat hanneln deit, sund düsse Stoffe in de Frucht ganz unnerscheedlich verdeelt. En Rull bi dat Appelaroma speelt sunnerlich Ester, Aldehyde un Alkohole. To de wichtigsten Esters weert Ethyl-2-methylbutyrat, Ethylbutyrat, 2-Methylbutylacetat, Butylacetat un Hexylacetat to rekent. Aldehyde kaamt to'n Deel eerst bi'n Bieten un Kauen in den Mund tostanne, wenn Fettsüren vun Enzyme ganz fix umwannelt weert. Se weert ok Gröönsmack nömmt, vunwegen, dat se na gröne Appels smecken doot, as de Granny Smith een is. To düsse Aldehyde höört Hexanal un 2-Hexanal. Bi de Alkohole sünd 1-Butanol, 2-Methylbutanol, 1-Hexanol un 2-Hexenol wichtig. Annere Aromastoffe, de for den Appel en grote Rull speelt, sünd β-Damascenon un α-Farnesen.

Dat Appelaroma hangt stark af vun de Appelsoort, vun dat Klima, vun de Tied, wenn se pluckt wurrn sünd, un ok vun de Lagertied. Toeerst in de fröhe Riepetied na de Aarnt kann een meist keen Ester in de Appels finnen. Wenn dat Aaft länger lagern deit, kann de Andeel vun Ester to'n Deel unbannig in'e Hööchd kladdern. Dat hangt vun de Soort af. So kummt mit de Tied bi dat Nariepen en anner Aroma tostanne. Man blot, wenn dat nich to veel is, finnt een dat smackhaft un schöön, anners warrt de Appel aflehnt. De is denn overriep oder overhen. Dat Nariepen kann avers afstoppt weern un wat suutjer vor sik gohn, wenn de Appels unner Kuntrull un küll holen weert. Dor is dat denn mööglich, Appels bit hen to een Johr to lagern un noch to verkopen.

Der Kulturapfel hat im Obstbau überragende Bedeutung. Das liegt daran, dass er von allen heimischen Obstarten am vielfältigsten verwendbar ist. Es gibt vom Apfel daher die weitaus meisten Zuchtformen, er gilt in unseren Breiten als das „Obst“ schlechthin.

Sorten

Frücht vun allerhand Huusappel-Sorten

De öllste Sort vun den Kulturappel is wohrschienlich de Borsdorper Appel, de al 1170 vun de Zisterziensers nömmt wurrn is. Um 1880 rüm hett dat in de ganze Welt al mehr as 20.000 Appelsorten geven. Alleen in Preußen weern dat mehr as 2.300 Sorten. All sünd se vun Minschen tücht' wurrn. Hüdigendags gifft dat in Düütschland um un bi 1.500 Sorten. Man vun de speelt blot 60 weertschopplich en Rull. De Sortenkunn, de veel Arbeit maken deit, un dat Plegen vun ole Arden, de nich mehr vun de Aaftindustrie anboot weert, warrt hüdigendags vun allerhand Vereene bedreven.

In'n Goornhannel un bi de Direktvermarkters sünd upstunns man blot noch 30 bit 40 Sorten to kriegen - un dat weert jummers minner. In de Supermärkte gifft dat amenne blot noch 5 bit 6 Sorten, de in de ganze Welt to kriegen sünd. In use Dage warrt ok vun Markenappels snackt. Dat sünd so nömmte Clubsorten, de blot man in Lizenz verkofft weern dröfft. So en Soort is unner annern de 'Pink Lady'. De verscheden Appelsorten weert unnerdeelt in Summerappels, Harfstappels un Winterappels.

Appelanbo

Appelanbo in't Périgord, Frankriek

Appelplantage in't Ole Land

Al fröh in ehre Kultur hefft de Minschen lehrt, nich blot Appels as Nehrmiddel to bruken, de se tofällig funnen hefft, man en Appelboom to plegen un so an Appels ran to kamen. Dat kann angohn, dat Minschen dat al doon hefft, as de Ackerbo noch gor nich begäng weer: So en Pleeg vun Appelböme is ok mööglich, wenn de Minsch noch nich duerhaftig an een Oort leven deit.

De Appel-Bueree, so, as wi de hüdigendags kennen doot, hefft in Middeleuropa de Römers inföhrt. So, as dat utsütt, sünd se bigohn un hefft anfungen, Appels to tüchten. Se hefft ok dat Upproppen un Klonen anfungen. Vun dat 6. Johrhunnert af an is de Appel in Middeleuropa anboot wurrn. Vun dat 16. Johrhunnert af an hett he in de Weertschop en Rull speelt. In Düütschland hett de Aaftpionier Otto Schmitz-Hübsch 1896 de eerste Appelplantage anleggt. To desülvige Tied hett he ok inföhrt, de Nedderstamm-Böme dune bi'nanner to planten.

Planten un Plegen

De Appelböme wasst an'n besten up Grund, de goot Water dörlaten deit, man jummers fochtig holen warrt un matig veel Nehrstoffe hett. Se möögt geern in'e Sunne stohn oder in'n halven Schadden. Appels könnt Frost verdregen.

Dat is man ganz roor, wenn de Kiemlinge, de ut Appelkarns tagen sünd, sortenrein sünd. For de Tucht un dat Bi'nannerholen vun de Appelsorten sünd vundeswegen blot man de verscheden Techniken vun de Vergetative Vermehren to bruken. Dor warrt up en Unnerlage en eenjöhrigen Twieg vun de Eddelsoort paat'. De Unnerlage is dor blot man tostännig for, dat de Wuddel un de Stamm goot wassen doot. An den Eddeltwieg wasst later de Kroon mit de Appels, wo dat up afsehn is. Fröher sünd for de Unnerlagen Kiemlinge nahmen wurrn, de ut Karns tagen wurrn weern, man hüdigendags weert se dor up hentücht, dat se for de Aaftbueree goot to bruken sünd. Ut Unnerlagen, de ut Karns tagen sünd, wasst dannige Wuddeln un Kronen un se dreegt eerst na 8 bit 10 Johre de eersten Frücht. Bi Appelböme, de for sik stoht (un nich in'e Plantagen) un bi histoorsche Streiaaftanlagen sünd so'n Unnerlagen noch to finnen. De „modernen“ Unnerlagen for de Aaftbueree sünd man wat spiddelig mit minn Holt un siede Wuddeln. Se mütt jummers afstütt weern un hefft ok nödig, dat se jummers wedder Water kriegt. Man al na en poor Johre dreegt se Frucht, so, as dat wünscht is.

Kiek ok bi

• List vun de Appelsorten
• Projekt:Plantennaams up Platt