Thomas Jefferson

Thomas Jefferson (* 13. April 1743 in Shadwell, Virginia; † 4. Juli 1826 up Monticello, Virginia) weer een van de wichtigsten Staatstheoretiker van de USA. He hett de Unafhängigskeitsverklaren mit ünnerschreben un weer ok de darde Präsident van de USA (1801-1809).

Jefferson weer een van de Grünner van de Demokraatsch-Republikaansche Partei van de USA, de in de Anfangstiet van de 19. Johrhunnert in de Politik van de USA mehr as een Vierteljohrhunnert maatgebend weer. In sien Tiet as Präsident full de Koop van Louisiana, de Expeditschoon van Lewis un Clark un een fehlschlaan Embargo tegen Grootbritannien un Frankriek.

Jefferson gellt ok as Vader van de Universität van Virginia un sien Privatbibliothek weer Grundstock för de Wedderupbo van de Library of Congress nah de Krieg van 1812. He weer ok een goden Architekt. Besünners sünd sien eegen Huus in Monticello un de Hüüs von de Universität van Virginia to nömmen, de beid to dat UNESCO-Weltkulturarv hören.

Jefferson’s Denken weer van de Upklärung bestimmt. He weer för de Trennung van Kark un Staat, een groot Freeheit för jeden enkelnden un för een starke föderale Struktur van de USA.

Leven

Familie un Werdegang

Jeffersons Öllern harrn Geld un leben ok all lang in Virginia. Sien Vader weer de Planter Peter Jefferson, sien Moder Jane keem ut de inflootriek Familie Randolph. Van sien neegen Geschwisters sünd 2 all doot up de Welt kommen. Mit sien Öllern harr he een good Verhältnis. Sien Ahnen kemmen woll nich ut Europa (as man immer meent hett) sondern ut de Neege Oosten (villicht Phönizien).

He is eerst privat ünnerricht wurn und eerst 1760 nah’t College of William and Mary in Williamsburg gahn. Dat College hett he mit grooten Erfolg afslotten. Dornah hett he denn bi de Afkaat un Politiker George Wythe Juristeree studeert. Jefferson hett sük 1767 sülvständig makt. 1772 hett he Martha Wayles Skelton heiraat. Se harrn söss Kinner, van de aber 3 al as Kind stürben sünd.

Politisch Karriere bit hen to de Präsidentschop

In de 1770er Johren hett he sük een goode Naam as Afkaat un Politiker makt un weer denn ok in dat House of Burgesses, de tweete Kammer van dat Parlament in Virginia. Dor kreeg he ok de Strietereen tüschen de amerikaansch Kolonien und dat britsch Moderland mit.

1774 hett he dat Wark A Summary View of the Rights of the British America rutbröcht. Dat weer mal docht as Instruktschoon för de Delegierten ut Virginia bi de Kontinentalkongress. He wurr dor aber to een wichtig Vördenker van de amerikaanschen Patrioten, de sük tegen de britsch Stüern uplehnen deen. Se hebbt hüm de glieks to’n Gesandten bi de Kontinentalkongress makt. He hett denn letztlich de Unafhängigkeitserklärung schreben, ok wenn annern, so as John Adams ok een groot Deel doran dahn harrn.

Enn’n 1776 is he weer nah Virginia torüchgahn un ok weer in dat Börgerhuus wählt wurrn. He hett sük denn voöl mit dat virgin’sch Rechtssystem utnannersett. Dat sull reformeert wurrn. In dree Johr hett Jefferson 126 Gesetzesentwürfe schreben.

1779 is he to’n Gouverneur van Virginia wählt wurrn. Sien Amtstiet van 1779 bit 1781 stunn ünner de Utwirkungen van de Unafhängigkeitskrieg. Die Briten sünd twee Mal in Virginia inmarscheert un hebbt ok kört de later Hööftstadt Richmond, besett harrt. De Briten kunnen Jefferson aber nich infangen, man he kreeg Druck ut sien eegen Land, de Lüüd seggen, dat he nich genog för de Sekerheit dahn harr. Se hebbt dat denn van Parlament ut ünnersöcht, aber Jefferson is free spraken wurrn. He weer aber woll doch n’beeten inschnappt un hett sük denn nah Monticello torüchtrukken. Van Politik wull he ok nich mehr so recht wat weeten. An 6. September 1782 is sien Frau bi de Geburt van dat sösste Kind, Lucy Elisabeth, stürben.

1785 gung Jefferson as Diplomat nah Frankriek wor he bit 1789 bleev. He weer dorüm ok nich direkt an dat Entstahn van de Verfatung bedeeligt, hett dat aber intereseert verfolgt. He weer dormit in Grooten un Ganzen tofree, aber een Bill of Rights fehl hüm un ok, dat de Amtsperioden van een Präsident nich inschränkt wurr, stöör hüm.

In de Tiet, wo he in Europa weer, hett he sük ok Süüdfrankriek un Italien un dor besünners ok de Architektuur ankeken. In disse Tiet brook aber ok de Franzöösche Revolution ut. Jefferson hett de Revolutschonäre ünnerstött und hett ok hulpen, de Erklärung för de Minschen- un Börgerrechte uptosetten. Enn’ September hett he Paris aber weer verlaaten un is nah Amerika torüch.

Nett weer to Huus, hett hüm George Washington denn to’n Butenminister ernennt. In disse Funktschoon weer Jefferson, tosommen mit de Finanzminister Alexander Hamilton, een van de wichtigsten Beraters van Washington, aber Jefferson un Hamilton verstunnen sük nich, se weern in ehr Ansichten to verscheeden. Hamilton wull to’n Bispeel een Zentralbank, Jefferson nich, Hamilton weer för de Industrie, Jefferson mehr för de Landweertschop, Jefferson weer mehr för de Franzosen, Hamilton für de Englänners. Enn’ van’t Leed weer, dat de beid jeweils een Partei gründ hebbt. Jefferson un een paar vertroot Lüüd, as James Madison und James Monroe, grünn de Republikaansche Partei, de denn later hen Demokraatsch-Republikaansche Partei hetten dee (de wurrn ok Jefferson-Republikaner nömmt un hebbt mit de Republikaners van vandaag nichts to do’n) un Hamilton gründ de Föderalistische Partei. Dor över hebbt se sük aber noch mehr in de Wull kregen, so dat Jefferson 1793 weer van de Politik afwend hett. He hett denn Monticello wieder upboot.

Dat düür aber ok man blots dree Johr, un Jefferson we weer midden in de Politik. Sien Partei haar hüm to’n Präsidentschaftskandidaten küürt. Domols wuur Präsident, de de meeste Stimmen harr, un de Tweetplazeerte wurr Viezpräsident. So keem dat, dat de bitherige Viezpräsident John Adams van de Föderalisten 1799 Präsident wurrn de, ober de tweete Mann van de Föderalisten, Thomas Pinckney, keem blots up Platz dree. Up Platz twee leeg Jefferson, van de Demokraatsch-Republikaansch Partei. Dat weer keen gooden Konstellatschoon. Nu as Viezpräsident, harr Jefferson de Upgaav, bi de Sitten van de Senat to vördeerst to sitten. He hett denn ok een Handbook för de Regeln in’t Senat rutgeben.

John Adams, Jeffersons Kontrahent in den Präsidentschaftswahlen von 1796 und 1800

So lang Adams Präsident weer, verdragen sük Frankriek un de USA immer weniger, ja se harrn all bold so wat as een Krieg mitnanner. Kein Wunner, dat Jefferson un Adams sük nich verstahn deen. Nah veer Johren stunnen weer Wahlen an un de Kontrahenten weern meest de sülvigen, aber disse Mal gewunn Jefferson, ok wenn date en düchtig Kampf weer, wiels he immer de notwennige Mehrheet verfehlen de, so lang bit de Föderalisten mal nich mit afstimmt hebbt. Aaron Burr van sien eegen Partei wurr Viezpräsident.

Präsidentschop

De Wahl

Ünner de Indruck van de Wahl 1800 hett man denn beslooten, tokünftig Präsident un Viezpräsident getrennt vananner to wählen. De Demokraatsch-Republikaansch Partei bleev aber nu för 25 Johr an de Macht.

Eerste Amtsperiood

Dat villicht wichtigst Passeeren in de Amtstiet van Jefferson, weer de Koop van Louisiana. 1801 hett he Robert R. Livingston nah Frankriek schickt, üm dor över de Koop van de Stadt New Orleans to verhanneln – dat wulln de aber in Paris nich. Jefferson hett denn ok noch James Monroe nah Paris schickt, aber beför de dor ankommen is hebbt Napoleon un sein Butenminister Charles-Maurice de Talleyrand de Amerikaaners een anner, völ wieder gahn’d Geschäft vörschlaan. Se wullen nich blots New Orleans, sondern ganz Louisiana verkopen. Dör disse Koop harrn de USA ehr Territorium to de Tiet verdüppeln, und at för een Pries van 22,5 Million Dollar (dat weern etwa 7 Dollar för een Quadratkilometer).

De in'n *Louisiana Purchase* van de USA erwurben franzöössch Kolonie Louisiana (grön)

Jefferson un Madison weern sük anfangs noch nich seeker, of de Koop dör de Verfatung överhopt mögelk weer, un Jefferson harr sogor all een Verfatenstosatz utarbeit, aber denn hebbt se dat Angebot doch so annommen. De Vedrag is an 30. April 1803 ünnerschreben wurrn. De Senat hett de Vertrag an 20. Oktober ratifizeert.

Um dat nieg Rebeet to erforschen, hett Jefferson sien eenstig Privatsekretär Meriwether Lewis un de Offizer William Clark up een Expedition utsend, de de beid dör ganz Amerika bit an de Pazifik föhrt hett. Lewis un Clark sullen een Waterweg to’n Pazifik finnen un de Geleologie un Deertenwelt erforschen. Dorto sullen see fründschaftlich Beziehungen to de Indianers upboen. Ehr Reis düer van Mai 1804 bit September 1806 un hett völ nee Erkenntnisse brocht. Alleen över 100 nieg Platen- und Deertenoorten hebbt de beid funnen.

Binnenpolitisch weer dat Jeffersons Ziel, de Schulden van de jung Republik avtoboen. Sien Finanzminister Albert Gallatin hett dat denn ok schafft: Gallatin weer bit 1814 in’t Amt (also fiev Johr langer as Jefferson) un hett in disse Tiet de Schulden meest halbeert (van 80 Million Dollar up 45 Million).

Wedderwahl un tweete Amtsperiood

To de Präsidentschaftswahl 1804 is Jefferson mit sien nieg Viezpräsident George Clinton antreden. Aaron Burr muss sien Amt upgeben, wiels he in een Duell Alexander Hamilton so schwor verletzt harr, datt de stürben is. In twee Bundsstaaten is Buur denn wegen Mord anklagt wurrn. Van de Föderalisten wurrn Charles C. Pinckney un de New Yorker Senator Rufus King upstellt. Jefferson un Clinton hebbt de Wahl aber ganz klor wunnen. Se kregen 164 Wahlmännerstimmen un in de beid annern Wahlen man je 14. Ok wenn he düütlich wunnen harr, wenn de tweete Amtstiet nich eenfacher. Van de Föderalisten harr he schients nich völ to befürchten, aber nu keem Wedderstand ut sien eegen Partei. John Randolph harr een paar Anhängers um sück schort, de sük „Tertium Quid“ nömmen deen. Se hebbt seggt, dat Jefferson sück mit sien Politik immer mehr nah de Föderalisten henn orienteeren de. Se weern ok tegen de Koop van Louisiana, wiels de Verfaten dat nich hergeben harr.

Een anner Problem weer sien ehmalge Viezpräsident Burr, de nah den Westen flücht weer. Aber denn keem dat Gerücht up, dat Buur een Verschwörung planen de – man segg, dat he een eegen Staat upmaken wull. Jefferson hett hüm denn fastnemmen laten un hett hüm de Prozess makt wegen Verrat un Verschwörung. Se hebbt Burr denn aber doch nich schuldig spraken.

Butenpolitisch leep dato ok nich mehr so good mit. Mit de so nöömt Embargo Act van 1807 hett he mehr sien eegen Lüüd schad as Frankriek un England un hett dat Gesetz twee Johr later torüchnommen. 1812 harrn se wegen de Hannelsstrietigkeiten den Krieg.

För een darten Amtstiet wull Jefferson nich mehr antreden. Nah de Wahl van James Madison 1809 hett he sük endgültig up Ollendeel torüchtrukken uni s weer nah Monticello gahn.

Ollendeel

Toeerst hett he Monticello noch mehr utbot un hett doför italiensch Vorlaagen nommen, as dat Pantheon in Rom un Palladio sien Villa La Rotonda. He hett ok völ mit bedüüdent Lüüd korrespondeert un hett dorto ok een Vorlöpper van een Kopeergerät, den Jefferson-Polygraphen, erfunnen. Dormit kunn man gliek ok een Dörschlag van een Breef maken.

Ok mit John Adams un de sien Fru schreev he sük, se harrn ja nu Tiet.

So ganz „neben bi“ hett he denn noch de Universität van Virginia in Charlottesville gründ. Middelpunkt weer nich een Kark (as sonst), sondern een Bibliothek.

Letzte Johren

An’t Enn’n van sien Leben weer Jefferson pleite. He harr good leevt un hett to völ Geld för de Bo un Utbo van Monticello utgeben. Denn is he noch as Börg för een Fründ uptreden un so harr he so völ Schullen, dat he een grooten Deel van sien Besitt verkoopen muss un he wuss ok all to sien Leev Tieden, dat sien Arben Monticello ok nich hollen kunnen

An 4. Juli 1826 is Jefferson stürben. Genau föfftig Johr vörher is de Unafhängigkeitserklärung verkünd wurrn un an sülvig Dag starv ok John Adams, sein Fründ, aber ok politisch Gegner.

Jeffersons Denken weer van de Upklaarung bestimmt. He hett eenmal John Locke, Francis Bacon und Isaac Newton as „de dree gröttsten Mannlü“ betekend, de de Welt je hervorbrocht hett.

Literatur

R.B. Bernstein: Thomas Jefferson, Oxford University Press 2005, ISBN 0-19-518130-1
Noble E. Cunningham: Jefferson vs. Hamilton. Confrontations that shaped a nation. Bedford, Boston, Mass. 2000, ISBN 0-312-08585-0
Merrill D. Peterson: The Jefferson Image in the American Mind. Oxford Univ.Pr., New York 1985, ISBN 0-19-500698-4
Joseph J. Ellis: American Sphinx. The character of Thomas Jefferson. Knopf, New York 1997, ISBN 0-679-44490-4
Ekkehart Krippendorf: Jefferson und Goethe. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 2001, ISBN 3-434-50210-6 (nicht nur für Jefferson eine problemorientierte, sehr erhellende und gut lesbare Darstellung)
Dumas Malone: Jefferson and his time. Little Brown, Boston, Mass. 1981 (biographisches Standardwerk)
- 1. - Jefferson the Virginian, ISBN 0-316-54472-8
- 2. - Jefferson and the rights of men, ISBN 0-316-54473-6
- 3. - Jefferson and the ordeal of liberty, ISBN 0-316-54469-8
- 4. - Jefferson the President. First term 1801-1805, ISBN 0-316-54466-3
- 5. - Jefferson the President. Second term 1805-1809, ISBN 0-316-54464-7
- 6. - The sage of Monticello, ISBN 0-316-54463-9
Thomas Jefferson:
- Autobiography, Notes on the State of Virginia, Public and Private Papers, Addresses, Letters, Cambridge University Press, 1984, ISBN 0-521-26344-1
- The Jefferson Bible: The Life and Morals of Jesus of Nazareth, u. a. bei Beacon Press, 2001, ISBN 0-8070-7714-3

Weblenken

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Thomas Jefferson“ (hoochdüütsch).

Thomas Jefferson. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Präsidenten vun de USA