Zum Inhalt springen

Bueree

Linken ännern
Vun Wikipedia
(wiederwiest vun Landweertschap)
Meihdöscher, de Gassen meiht
Keih op en Weid

Bu(e)ree oder Bu(e)rie, ook Burenweerdschop,[1] Landweerdschop oder nedderländsch Platt un westmönsterl. ook Landbo,[2] is de Anbo vun Planten un de Tucht vun Veehtüüg, Eten oder anner Waren to produzeren.[3] De Bueree weer een wichtigen Bosteen, dat sittfaste Zivilisatschonen upkemen, denn Bueree un Veetucht verbetern de Winst, so dat jümmerto meer Minschen noog to Eten harrn. Minschen füngen al vöör 105.000 Jaren Tied an Koorns to sammeln, man fröe Buren begünnen de Koorns vöör rund 11.500 Jaren to planten. Schaap, Zegen, Swien, Rindvee un anner Veetüüg begünnen de Minschen vöör rund 10.0000 Jaren to temen un tüchten. De Anbo vun Planten is in tomindsten 11 Regionen weltwied unafhängig vun anner Regionen anfangen.

2021 produzeren lüttke Buereen een Drüddel vun’n Eten weltwied, de anner twee Drüddel grote industrielle Bedrieven.[4] De gröttsten 1% mang den Bedrieven bestellt meer as 70 % Ackerland weltwied.[4] Meest 40 % Ackerland höört to Buereen, de grötter sünd as 100 Hekter.[4] Man fiev vun söss Buren weltiwied bestellt minner as 2 Hekter, un hebbt tohoop wat an de 12 % Ackerland weltwied. Bueree is een groten Deel för de Weerdschop up’n Land un nimt daar ook groten Inflood up de Sellschop un Kultuur.

De Buereeprodukte deelt sik grov in Eten, Fesen, Kraftstoff un Rohstoffen (to’n Bispeel Gummi). Eten is to’n Bispeel Koorn, Gröönwaren, Früchte, Ööl, Fleesch, Melk oder Eier. De weltwiede Bueree poroduzeert an de 11 Milliarden Tunnen Eten un 32 Millionen Tunnen Natuurfesen dat Jaar.[5][6]

De moderne Agraarwetenschop, Plantentucht, Chemikalien so as Pestiziden, un Dünger as ook technische Innovatschonen bröchten de Winst in de Bueree düchtig rup, man hebbet ook Ümweltproblemen veroorsaakt. De moderne Massenveeholleree steit faken in de Kritik, dat se slecht mit dat Vee ümgeit. De Bueree dregt enen groten Deel to’n Klimawannel bi, verbruukt Grundwater, holt grote Flachen Woold uut, oder sorgt för Bakterien, de resistent gegen Antibiotikum sünd. Bueree veroorsakt sülvenst Ümewelschaden, man lidd ook sülvenst unner den Schaden. Ümweltschaden sünd to’n Bispeel, dat Aarden verlüstig gaat, sik Wöösten uutbreid un Land wööst warrt.

Historie

[ännern | Bornkood ännern]

Oorsprung

[ännern | Bornkood ännern]
Weltkaart med Oorsürünge vun de Bueree un woans se sik in de Prähistorsche Tied uurbeid het.
     Oorsprung van de Bueree na Nikolai Iwanowitsch Wawilow in’n 1930er Jaren
     Nr. 3 geld vandaag nich meer as Oorsprung
     Neeguinea (P) is noch nich lang as Oorsprung för de Bueree bekannt[7]

Vöör dat de Minschen Bueree dreven hebbt, sünd se al op de Jagd gaan un hebbt Planten to’n Eten sammelt. De Bueree maak dat mööglich, dat de Tall Minschen, de in ene Regioon leven kunn, stark anwussen is, denn vegleken med de Jagd un dat Sammeln kann de Bueree kann veel meer Minschen mit Eten versorgen.

Bueree is in verscheden Eerddelen unafhängig anfangen, het veel verscheden Aarden tücht un kam in tomindsten 11 verscheden Regionen sülvststännig up. Minschen sammeln un eten wille Koorns als vör 105.000 Jaren Tied.[8] In de Levante givt dat in de Steentied vör 23.000 Jaren dicht bi den See Genzareth de eersten Henwiese, dat Minschen Eenkoorn, Gasten un Haver anboen. Ries begünnen de Minschen in China twischen 11.500 un 6200 v. Chr. to planten, läter planten un tüchten se daar ook Mung-, Soja- un Azukibonen. Schaap temen de olen Mesopotamiers vör 13.000 bet 11.000 Jaren Tied.[9]

Wo vundaag de Törkie un Pakistan liggt, temen de Minschen unafhängig vör 10.500 Jaren den Ooross, wat de Vörfaar för dat Rindvee vundaag is. Swiene tüchten de Minschen in Eurasien, ook in Europa, in Oostasien un Süüdwestasien, wo se verscheden Aarden Wildswiene vör 10.500 Jarne temen. In den süüdamerikaanschen Anden domestizeren Minschen vöör 10.000 bet 7.000 de Kantüffel, man ook Bonen, Coca, Lamas, Alpakas un Meerswienkens. Zuckeroor un Worteln weren de Beginn för de Bueree up Neeguinea vör 9.000 Jaren. Sorghum stammt uut de Sahelregion un was vöör 7.000 Jaren de Grundlage för de Bueree daar. Boomwull domestizeren Minschen dat eerste Maal vöör 5000 Jaren in Peru un läter noch een maal unafhänfig in Eurasien.[10] In Mesoamerika tüchten de Minschen vöör 10.000 bet 6000 Jaren uut den willen Teosintegras Mais.[11][12] Dat Peerd temen de Minschen in de eurasische Stepp vör 3.500 Jaren.[13]

Ole Zivilisatschonen

[ännern | Bornkood ännern]
Ägyptsche Buren bi’n Deschen, Koorn inlagern, graven, Holt fällen un plögen (Ägyptsch Grav üm 15000 v.Chr.)

In’n Negen Oosten begünnen de Minschen in Sumer vöör 8000 Jaren in Dörper langes de Tigris un Euphraat leven un bruken dat Water vun de Strööm de Feller mit Kanaals to bewatern. De eersten sumeerschen Piktogrammen för Plöög givt dat vöör rund 3000 v. Chr. De Minschen buen Weten, Garsten, Grööntüüg so as Linsen un Zippeln un Früchten as Datteln, Wienberen un Fiegen an.[14] De Bueree in’n olen Ägypten bruuk dat Water un den Slamm, den de Nilfloden up de Ackers bröchten. De Bueree begünn daar al in prädynastsche Tied to’n Enne van de Steentied üm 10.000 v. Chr. Wichtig weren Koorn, so as Weten un Garsten, man ook Flass för Linnen un Papyrus för Papeer.[15][16] In Indien planten de Minschen üm 9000 v. Chr. Weten, Garsten un Jujube, un een beten later tüchten se Schaap un Zegen.[17] De Mehrgarh-Kultuur, ene ole Zivilisatschoon in de Regioon Baluchistan in Süüdpakistan, is üm 8000 bet 6000 v.Chr. Rindvee, Schaap un Zegen teemt un tücht.[18][19][20] Boomwull buen de Minschen hier sinds de 5. oder 4. Jaardusend v. Chr. an.[21] Archäoloogsch nawiesen is de Ploog daar toeerst tiedens de Indus-Zivilisatschoon üm 2500 v. Chr.[22]

In’n olen China begünn dat in’n 5. Jaarhunnerd v. Chr., dat’t in heel dat Land Koornspieker gav un ook de Tucht vun Siedenrupen is in de Tied anfungen.[23] Watermölen gav dat al in’n 1. Jaarhunnerd v. Chr. [24] Den Ries domestizeren de Minschen daar sied 8200–13.500 Jaren Tied.[25] In’n olen Grekenland un Rom weren Weten, Eenkoorn un Garsten wichtig, man ook Gröönsaken so as Arvten, Bonen un Oliven. Schaap un Zegen hölen de Greken un Römers för Melk un Kees.[26][27]

Up den amerikaansche Kontinent tüchten de Minschen Mais, Körbissen, Bonen un Kakao.[28] De Kalkuun temen de Minschen Minschen daar ook.[29] De Azteken fünnen Methoden to’n bewatern uut, buen Terrassen för Fellers an Bargen, misten de Ackers un bruken as Feller ook siede Seen, indem dat se lüttken künstlichen Eilannen (Chinampa) uprichten. De Mayas bruken al 400 v. Chr. Kanaals Sümp dröög to leggen, dat se daar Bueree drieven kunnen.[30][31][32][33][34] In Süüdamerika begünn de Bueree villicht al 9000 v. Chr., as de Minschen daar Körbissen un anner Planten tüchten.[35] In den Anden domestizeren de Minschen Coca un ook Eerdnööt, Tomaten, Tobak un Ananas.[28] Boomwull domestirzeren de Minschen al 3600 v.Chr in Peru.[10] Se temen un tüchten Lamas, Alpakas un Meerswienkens.[36] In Nooramerika domestizeren de Minschen in’n Osten van den Verenigten Staten vandaag Sünnblomen, Tobak, Körbisse un Goosfööt[37][38][39] Se sammeln man ook willen Ries un Mäppelsapp.[40] De Indianers in’n Süüdwesten un in’n Noordwesten an’n Pazifik bruken planten Frücht un Nööt in’n Woold an un brennen Wooldstücke daal, dat daar Platen to’n Sammeln beter wassen könnt.[41][42][43][44] De Mischkultuur uut Winterkürbis, Mais, un Bonen heet in Noordameria de „dree Süsters“.[45]

De Gunditjmara un anner Gruppen in Australien fünnen vöör 5000 Jaren de Aaltucht uut un klamüsern Fallen to’n Fischfangen uut.[46] In de Tied worde dat Land in Australien jümmerto intensiver bruukt.[47] In twee austraalschen Regionen, ene an de Westküst un een an de Oostküst, buen fröe Buren Yam, Heers un Zippeln an un waarschienlich in sittfasten Dörper.[48][49]

Middelöller bet Nutied

[ännern | Bornkood ännern]

In’n Middelöller was de Bueree vergleken mit de röömsche Tied up uut sik sülvenst to versorgen. De Buren weren in’n feudalen Systeem meest an ene Grundheerschop oder een Good bunnen, dat enen Goodsheren tohören dee. De Grundheerschopen richten sik deelwiese ook na de Kaspels.[50]

Buereeklenner, üm 1470, uut enen Manuskript vun Pietro de Crescenzi

As sik de Bueree in de Gollen Tied vun de Islam ook in Al-Andalus verbeter, brochte de Uuttuusch up den ibeerschen Halveiland ook beter Techniken un nee’e Planten, so as Zucker, Ries, Kattuun un Früchte as Appelsinas na Europa.

Na dat de Nee’e Welt – de amerikaansche Kontinent – updeckt was, kemen vele nee’e Planten so as Mais, Kantüffels, Tomaten, Söötkantüffeln oder Maniok na Europa, Koorn as Weten, Garsten, Ries un Röven as ook Veetüüg (Kö, Schaap, Peerde, Ziegen) keem na Amerika.

Bewatern, Fruchtfolge un Dünger bröchten de Bueree in’n 17. Jaarhunnerd vööran, so dat de Inwonertallen weltwied wassen. Sied 1900, begünn in den Industrienatschonen un deelwiese in Süllenlänner, dat Maschinen de Minschen in Bueree wegdrägen, künstliche Dünger kemen up. Nee’e Methoden Ammoniak to produzeren maak dat mööglich in’n groten Maat Dünger to maken, so dat de Winst steeg un ook de Inwoner weltwied.

De moderne Bueree vundage het verscheden ökoloogsche, politsche un weerdschopliche Probleme, daar mang versmudd Water, Biokraftstoff, Geentechnik, Tölle un Subventschonen, so dat Minschen anfungen sünd ook Alternativen as de bioloogsche Bueree to versöken.

Oorten

[ännern | Bornkood ännern]

Na dat, wat trocken warrt, ünnerscheed wi

Na de Grött vun den Bedrief ünnerscheed wi

  • lütte Hööv, wo de Landweertschap blangenbi geiht
  • Vullerwerfshööv, wo dat Inkomen tominns to’n gröttsten Deel ut de Landweertschap is
  • Gootshööv, wo dat mehr Angestellte gifft.

Bedüden

[ännern | Bornkood ännern]

Freuger weer dat so, dat de mehrsten Minschen in de Landweertschap arbeiden deen. Dat weern mehr as de Hälft vun all de Lü. Hüüt is dat vunwegen de Technik allens anners wurrn.

Weblenken

[ännern | Bornkood ännern]
Bueree. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Nawiese

[ännern | Bornkood ännern]
  1. ↑ Buernweertschop. In: Netzwörterbuch (SASS Plattdeutsch). Afropen an’n 30. Juni 2024.
  2. ↑ Land-bū, WWb: Digitale Uutgave in’n Wöördebooknett van den Trier Center for Digital Humanities, afropen den 01.07.2024, In: Westfälisches Wörterbuch (WWb) 3, bearbeed van , Kolumn 1165. Heruutgeven van de Kommission für Mundart- und Namenforschung van den Landschaftsverband Westfalen-Lippe. Kiel/Hamborg: Wachholtz Verlag . ISBN 978-3-529-04610-0 (hoogdüütsch)
  3. ↑ The State of Food and Agriculture 2021. Making agrifood systems more resilient to shocks and stresses. Rom: Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2021. doi:10.4060/cb4476en. ISBN 978-92-5-134329-6. S2CID 244548456.
  4. ↑ a b c Which farms feed the world and has farmland become more concentrated?. In: World Development. 142, 2021-06-01. doi:10.1016/j.worlddev.2021.105455.
  5. ↑ FAOSTAT. New Food Balance Sheets. Food and Agriculture Organization. Afropen an’n 12. Juli 2021.
  6. ↑ Discover Natural Fibres Initiative – DNFI.org. Afropen an’n 3. Februar 2023.
  7. ↑ Greger Larson u.a: Worldwide Phylogeography of Wild Boar Reveals Multiple Centers of Pig Domesticatio. In: Science. 307 (5715): S. 1618–1621
  8. ↑ Harmon, Katherine: Humans feasting on grains for at least 100,000 years. In:Scientific American.
  9. ↑ M. E. Ensminger, R. O. Parker: Sheep and Goat Science (5. Uplage). Interstate Printers and Publishers (1986). ISBN 978-0-8134-2464-4.
  10. ↑ a b Eric Broudy: The Book of Looms: A History of the Handloom from Ancient Times to the Present. UPNE: 1979. S. 81.
  11. ↑ Bruce F. Benz: Archaeological evidence of teosinte domestication from Guilá Naquitz, Oaxaca. In: Proceedings of the National Academy of Sciences. 98, Nr. 4, S. 2104–2106. Bibcode: 2001PNAS...98.2104B. doi:10.1073/pnas.98.4.2104. PMID 11172083. Vulltext bi PMC: 29389.
  12. ↑ S. Johannessen, C. A. Hastorf (Ruutgevers) Corn and Culture in the Prehistoric New World, Westview Press, Boulder, Colorado.
  13. ↑ The tale of the domesticated horse. In: Knowable Magazine. .
  14. ↑ Farming. British Museum. Afropen an’n 15 June 2016.
  15. ↑ Jules Janick: Ancient Egyptian Agriculture and the Origins of Horticulture. In: Acta Hort.. 583, S. 23–39. Afropen an'n 1 April 2018.
  16. ↑ Herman Kees: Ancient Egypt: A Cultural Topography. University of Chicago Press: 1961, ISBN 978-0226429144.
  17. ↑ Gupta, Anil K.: Origin of agriculture and domestication of plants and animals linked to early Holocene climate amelioration. In: Current Science. 87, Nr. 1. Afropen an'n 23 April 2019.
  18. ↑ Baber, Zaheer (1996). The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India. State University of New York Press. 19.
  19. ↑ Possehl, Gregory L. (1996). Mehrgarh in Oxford Companion to Archaeology, Ed. Brian Fagan. Oxford University Press.
  20. ↑ Harris, David R. and Gosden, C. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia: Crops, Fields, Flocks And Herds. Routledge. S. 385.
  21. ↑ Stein, Burton (1998). A History of India. Blackwell Publishing. S. 47.
  22. ↑ R. Lal: Thematic evolution of ISTRO: transition in scientific issues and research focus from 1955 to 2000. In: Soil and Tillage Research. 61, Nr. 1–2, 2001, S. 3–12. Bibcode: 2001STilR..61....3L. doi:10.1016/S0167-1987(01)00184-2.
  23. ↑ Joseph Needham:Science and Civilization in China. Taipeh: Caves Books 1986, S. 55–57.
  24. ↑ Joseph Needham:Science and Civilization in China. Taipeh: Caves Books 1986. S. 89, 110, 184.
  25. ↑ J. Molina (u.a): Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice. In: Proceedings of the National Academy of Sciences. 108, Nr. 20, S. 8351–8356. Bibcode: 2011PNAS..108.8351M. doi:10.1073/pnas.1104686108. PMID 21536870. Vulltext bi PMC: 3101000.
  26. ↑ Helmut Koester: History, Culture, and Religion of the Hellenistic Age, 2.Upl., Walter de Gruyter 1995, S. 76–77.
  27. ↑ K. D. White: Roman Farming. Cornell University Press, 1970.
  28. ↑ a b Denis Murphy: Plants, Biotechnology and Agriculture. CABI: 2011. S. 153. ISBN 978-1-84593-913-7.
  29. ↑ Ancient mitochondrial DNA analysis reveals complexity of indigenous North American turkey domestication. In: PNAS. 107, Nr. 7, 2010, S. 2807–2812. Bibcode: 2010PNAS..107.2807S. doi:10.1073/pnas.0909724107. PMID 20133614. Vulltext bi PMC: 2840336.
  30. ↑ Amanda Mascarelli: Mayans converted wetlands to farmland. In: Nature. 5 November 2010. doi:10.1038/news.2010.587. Afropen an'n 17 May 2013.
  31. ↑ John Morgan: Invisible Artifacts: Uncovering Secrets of Ancient Maya Agriculture with Modern Soil Science. In: Soil Horizons. 53, Nr. 6, 6 November 2013. doi:10.2136/sh2012-53-6-lf.
  32. ↑ David M. Spooner (u.a.): A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping. In: PNAS. 102, Nr. 41, S. 14694–14699. Bibcode: 2005PNAS..10214694S. doi:10.1073/pnas.0507400102. PMID 16203994. Vulltext bi PMC: 1253605.
  33. ↑ Office of International Affairs (1989). Lost Crops of the Incas: Little-Known Plants of the Andes with Promise for Worldwide Cultivation. S. 92. (Archiv)
  34. ↑ John Michael Francis. Iberia and the Americas. ABC-CLIO:2005. ISBN 978-1-85109-426-4
  35. ↑ The Origin of Plant Cultivation and Domestication in the New World Tropics: Pattern, Process, and New Developments. In: Current Anthropology. 52, Nr. S-4, 2011, S. S453–S470. doi:10.1086/659998.
  36. ↑ Barbara Rischkowsky, Dafydd Pilling: The State of the World's Animal Genetic Resources for Food and Agriculture. Food & Agriculture Organization. 2007. S. 10.
  37. ↑ Carl B. Heiser: On possible sources of the tobacco of prehistoric Eastern North America. In: Current Anthropology. 33, S. 54–56. doi:10.1086/204032.
  38. ↑ Richard Ford: Prehistoric Food Production in North América. University of Michigan, Museum of Anthropology, Publications Department: 1985. S. 75.
  39. ↑ Mary J. Adair: Prehistoric Agriculture in the Central Plains. Publications in Anthropology 16. University of Kansas, Lawrence 1988.
  40. ↑ Andrew Smith: The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America. OUP US: 2013, S.1.
  41. ↑ Neil G. Sugihara, Jan W. Van Wagtendonk, Kevin E. Shaffer, Joann Fites-Kaufman, Andrea E. Thode (Ruutgever): Fire in California's Ecosystems. University of California Press: 2006. S. 417. ISBN 978-0-520-24605-8.
  42. ↑ Thomas C. Blackburn, Kat Anderso (Ruutgever).. Before the Wilderness: Environmental Management by Native Californians. Ballena Press: 1993, ISBN 978-0-87919-126-9.
  43. ↑ Laura Cunningham, Laura: State of Change: Forgotten Landscapes of California. Heyday: 2010. S. 135, 173–202. ISBN 978-1-59714-136-9.
  44. ↑ M. Kat Anderson: Tending the Wild: Native American Knowledge And the Management of California's Natural Resources. University of California Press: 2006, ISBN 978-0-520-24851-9.
  45. ↑ Amanda J. Landon: The "How" of the Three Sisters: The Origins of Agriculture in Mesoamerica and the Human Niche. In: Nebraska Anthropologist. , S. 110–124. Afropen an'n 1 April 2018.
  46. ↑ Elizabeth Williams: Complex Hunter-Gatherers: A Late Holocene Example from Temperate Australia. In: Archaeopress Archaeology. 423.
  47. ↑ Harry Lourandos: Continent of Hunter-Gatherers: New Perspectives in Australian Prehistory. Cambridge University Press: 1997.
  48. ↑ Gerritsen, R. (2008). "Australia and the Origins of Agriculture". Encyclopedia of Global Archaeology. Archaeopress. pp. 29–30. doi:10.1007/978-1-4419-0465-2_1896. ISBN 978-1-4073-0354-3. S2CID 129339276.
  49. ↑ Gammage, Bill (October 2011). The Biggest Estate on Earth: How Aborigines made Australia. Allen & Unwin. pp. 281–304. ISBN 978-1-74237-748-3.
  50. ↑ National Geographic (2015). Food Journeys of a Lifetime. National Geographic Society. S. 126.
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Bueree&oldid=1021390“