Irokesen

De fiev Natschonen vun de Irokesen, circa 1650.

De Irokesen in‘ engeren Sinn (ok bekannt as Five Nations bzw. Six Nations, also ok Fiev/Söss Natschonen) sünd en Völkerbund ut toeerst fiev un later söss spraakverwandt Völker vun noordamerikaansch Oorinwahner. Se sülvst nömmt sück Haudenosaunee, also Völker vun dat Langhuus. In en wiederen Sinn hörrt dorto aber ok de Wyandot, Tionontati, Neutraal un fröh verschwunnen Gruppen, as de Kahkwas up de Niagara-Halfinsel oder de Sankt-Lorenz-Irokesen.

Hüüd leevt de meesten vun de ruch weg 75.000 Irokesen in Ontario un in den US-Bundsstaat New York. Anner Irokesen leevt in Wisconsin, Québec un Oklahoma. Blots en lütt Minnerheit snackt noch en vun de Irokesisch Spraaken, dorünner ungefähr 2.000 Mohawkspreker, de gröttstendeels in dat Reservat Kahnawake bi Montreal leven.

Naam

Da Woort „Irokesen“ (engelsch./franz. Iroquois) wurrd vermutlich vun hiro kone („ick hebb seggt“ in en vun de irokesisch Spraaken) wandelt. An Enn vun jede Reed würrn se „hiro kone“ seggen. Anner Lüüd glöövt, dat dat Woort Irokesen up en franzöösch Afoord vun en Schimpnaam torüchgeiht, de „Swaart Slang“ bedüüt. Wegen de Rivalitäten in‘ Pelzhannel weern de Irokesen Feinde vun de Wyandot un de Algonquin, de mit de Franzoosen verbünd weern.

Dat ok bruukt Woort Haudenosaunee bedüüt „Minschen, de en lang Huus bauen“ un dat wurrn vertellt, dat de Groote Friedensstifter de Naam to Tiet vun den Tosommensluss vun de Völker vun den Bund inführt hett. De Natschonen vun den Bund sullen as Familien in de sülvig Langhüüs tosommenleven. De Seneca weern de Wächter vun dat westlich Door vun dat symbolisch Stammeslanghuus, dementsprechend de Mohawk de Wächter vun dat ööstlich Door. Hör Siedlungsrebeet gung över dat Süüdufer vun den Sankt-Lorenz-Stroom bit to‘n Hudson un westlich över den Eriesee.

Irokesen 1914 in Buffalo, New York

Historie

Nah de Överleeferungen sünd de Irokesen vun den ünneren Mississippi langs vun den Ohio inwannert. In dat hüüdig Siedlungsrebeet sünd de Irokesen eerstmals um dat Johr 1000 nahtowiesen.

De Irokesenbund (ok: Irokesenliga, Eegenbeteken Haudenosaunee oder Haudenosaunee Conference) is en Völkerbund ut de söss Natschoonen Mohawk, Oneida, Onondaga, Cayuga, Onodowohgah (Seneca) un Tuscarora. In de engelsch Literatur wurrd se as Iroquois proper ("eegentlich Irokesen") betekent. De Beteken "Five Nations" stammt ut de Tiet, as de Bund ut fiev Völker bestunn.

Bit spätestens 1600 ist de Irokesenbund (Haudenosaunee) entstahn, de Legende nah vereent dör den Propheten Deganawidah un Hööftling Hiawatha. Up de politisch vordeelhaft Verfaten, dat Große Gesetz des Friedens, foot dat Tosommenwirken bit hüüd. En Legende nah weer en Onondaga-Delegierter namens Tadodaho lang tegen dat Bitreden to de Irokesenliga un hebbt de Liga dat Privileg afrungen, in de gemeensam Raat – de ok Tadodaho nömmt – mit en spirituellen Führer vertreden to ween. De Raat bestunn ut 50 Hööftlings.

1623 wurr de nedderlannsch Hannelsposten Fort Orange up dat Territorium vun de Mohawk grünnd. In dat 17. Johrhunnert hett de Bund bi de Biberkriege de Wyandot, Tionontati un Erie vernicht. De Tuscarora sünd eerst 1722 to de Fiev Natschonen (dornah Söss Natschonen) dortokommen, nahdem se vun europäisch Siedlers ut North Carolina verdreben wurrn weern.

In de Franzöösch-Indianisch Krieg (1754-1763) tüschen Briten un Franzosen stunnen de Irokesen up de Siet vun de Briten. In‘ amerikaansch Unafhängigkeitskrieg hebbt sück de Irokesen in Oneida un Tuscarora (de sück up de Siet vun de Amerikaner stellt harrn) un den restlichen Bund (de för de Briten kämpen dee) upspalt. En amerikaansch Strafexpedition hett 1779 en wichtig Siedlung vun de Irokesen zerstört un deren Wedderstand braken.

De so nömmt tweet Verdrag vun Fort Stanwix, in de de Haudenosaunee groot Landrebeeden aftreden sullen, wurr nie ratifizeert.

Ok in‘ Tweeten Weltkrieg hebbt sück de Irokesen as en eegen Volk sehn, dat alleen Düütschland de Krieg verkloor, aber nich mit de USA koopereeren wull.

Kultur un Bedüüden vun de Irokesen

Hör freeheitlich Verfaaten wurr in Schriften vun den europäisch Upklärung bespraken, so vun Johann Gottfried Herder („Die große Friedensfrau der Irokesen“). Bi Friedrich Engels nimmt se in de sien Schrift „Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staats“ en wichtig Stellung in (beinfloot wedderum vun Bachofens „Mutterrecht“).

Traditionell besteiht jede Natschoon ut mehreren Klans, deren Baas jeweils en wählt Klanmoder is. Jeder Klan kunn bitt o dree Afordnte in de Raatsversammlung vun de Irokesen schicken. De Sellschop weer demokraatsch organiseert, dat Individuum harr bannig groot un völ Freeheiten. Dat Verwandtschaftssystem is matrilinear, de Levenswies matrilokal. In de Kinnererziehung wurr Verbunnenheit to de Stamm, as ok Unafhängigkeit un Nichtunterwerfung tegenöver Autoritäten lehrt.

De Irokesen hebbt en stark, för eenzelt Lüüd meest nich to dörbreeken Arbeitsdeelen nah Geslechter. So sünd de Fruen för de Hüüs un de Landwertschap tostännig, wiels de Mannlüüd de Jagd un anner Upgaven nahgaht, to de man dat Klanland verlaaten moot.

De Irokesen hebbt hööftsächlich vun’ Maisanbau leevt. Privateegendoom harrn de Irokesen dorbi nich, dat Agrarrebeet wurr gemeensam bewertschapt. Se hebbt Dutzende verscheeden Maisoorten kenn. Dat hett hör unafhägig vun den Jagdglück makt un so harrn se ok en relativ sesshaft Levenswies. Up de anner Siet weer dat aber ok en stännig Gefohr, denn, wenn hör Feinde de Maisfelder vernichten dee, brook dat Wertschapssystem vun de Haudenosaunee tosommen. Neben den Mais hörr to de Hööftnehrensborns Squash-Kürbis, Bohnen un Wildfrüchten, de se faken tosommen anplant hebbt. De Sinn dorachter weer de "Ergänzung" vun den eenzelt Plantensoorten: "De Mais wasst flink na baben, de Blööt vun den Kürbis hollt den Boden fuchtig, de Bohnen könnt an de Maisstaude emporranken." De Jagd hett de Levensmiddelutwahl mit Fleesch vullstännig makt.

Traditschonell Langhuus vun de Irokesen

De Dörper vun de Irokesen weern mit Palisaden africhelt. In de Dörper geev dat bis an hunnert Langhüüs (irokeesch: ganonh'sees). Nah etwa teihn bit fievteihn Johren, wenn de Boden un de Wald nicht mehr de gewünscht Arnt- un Jagderträge broch, trucken de Bewahner in en nee Rebeet.

En besünner kulturell Markmal vun de Haudenosaunee sünd de Medizinbünde.

Irokesen hüüd

Vun de hüüd etwa 75.000 Irokesen snacken etwa noch 5 % en vun de old Spraaken.

Nation	Populatschoon	Spraak	Spreker	Andeel
Cayuga	10.000	Goyogo̱hó:nǫ’	62	0,62 %
Mohawk	35.000	Kanien'keha	3.433	9,81 %
Oneida	14.000	Onʌyota’a:ka	160	1,14 %
Onondaga	1.200	Onǫda’géga’	17	1,42 %
Seneca	15.000	Onödowága	25	0,17 %
Tuscarora	1.000	Skarù∙rę’	12	1,20 %
all Irokesen	76.200	Rotinonhsón:ni (ahn Tsalagi)	3.709	4,86 %

Kiek ok

• List van Indianer up de noordamerikaansche Kontinent

Beröhmt Irokesen

• Graham Greene: Oneida ut Kanada, Schauspeler (Der mit dem Wolf tanzt, Clearcut, u.v.a.)
• Ely Samuel Parker: Seneca-Hööftling un General vun de Noordstaaten-Armee in’ Börgerkrieg
• Joseph Brant: Mohawk-Hööftling un Verbündeter vun de Briten
• Hiawatha: Mohawk-Hööftling, von de Onondaga verdreeven, gellt as Grünner vun den Irokesenbund

Literatur

• José Antonio Brandào: "Your fyre shall burn no more". Iroquois Policy toward New France and its Native Allies to 1701. Lincoln u. a. 1997.
• Willam N. Fenton: The Great Law and the Longhouse: a political history of the Iroquois Confederacy. (The civilization of the American Indian series, 223).University of Oklahoma Press, Norman 1998
• Susan M. Hill: The Clay We Are Made Of. Haudenosaunee Land Tenure on the Grand River, University of Manitoba Press 2010 ISBN 978-0-88755-189-5
• Heinz Lippuner: Demokratie aus indianischer Hand? Unsere Bundesverfassung und das Great Law of Peace der Irokesen-Konföderation. Aus Kleine Schriften des Museumsvereins Schaffhausen 99/5.
• Eva Lips: Nicht nur in der Prärie. Edition Leipzig, Leipzig 1974
• Egon Renner, Boris Kruse: Die irokesische Konföderation im 17. Jahrhundert. Gesellschaft, Kriegführung und Politik. In: Magazin für Amerikanistik 1/2004 - 2/2004. Verlag für Amerikanistik, Wyk auf Föhr 2004.
• Irene Schumacher: Gesellschaftsstruktur und Rolle der Frau. Das Beispiel der Irokesen. (Soziologische Schriften; 10) Duncker & Humblot, Berlin 1972.
• Dean R. Snow: The Iroquois. Blackwell Publishers, Oxford 1994.
• Thomas Wagner: Irokesen und Demokratie. Ein Beitrag zur Soziologie interkultureller Kommunikation. Lit-Verlag, Münster 2004

Film

• Quiethawk's Video. A story that should be in the history books

Weblenken

Irokesen. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Thomas Wagner: Der Irokesenbund als egalitäre Konsensdemokratie – Teil 1: Die Irokesen im 18. Jahrhundert („graswurzelrevolution“ 297, März 2005)
• Stiebritz: Die Irokesen – Die Stämme der Irokesen-Liga und Mingo (indianerwww)
• Lee Sultzman: Iroquois History (engl.)
• Christopher Harvey: Iroquoian (Rotinonhsón:ni) Languages (languagegeek 2005, engl.)
• Iroquois Indian Museum