David Fabricius
David Fabricius (* 9. März 1564 in Esens (Oostfreesland); † 7. Mai 1617 in Osteel) weer en düütsch Theoloog, bedüüdend Amateurastronom un Kartograf. He het de Verännerlichkeit vun den Steern Mira opdeckt un he weer Vader vun Johann Fabricius, de 1611 as Eerst en wetenschaplich Afhanneln över de Sünnflecken verfaat hett.
Leven
[ännern | Bornkood ännern]
David Fabricius wurr as Söhn vun en Schmeed in Esens boren. Över sien Kindheit un Jöögd is nich vör bekannt. He hett de Latienschoolen in Nörden un woll ok in Brunswiek besöcht. He hett later mal anmarkt, dat Heinrich Lampadius († 1583) hüm in Brunswiek in de Astronomie un Mathematik inführt harr. Nahdem he de School afslooten hettt, hett he studeert (man nimmt an in Helmstidde). Nah en kört Studium hett he mit 20 Johr en Amt as evangeelsch Pastor in Resterhaaf bi Dornm antreden.
Van disse Tiet an hett he sück intensiv mit de Astronomie befaat. He hett de Sünn, Maand, Steerns, Planeten, Kometen un Polarluchter beobacht un stunn in’ Breefwessel mit de groot Gelehrten ut sien Tiet, dorünner Tycho Brahe, Simon Marius un Johannes Kepler. Mit Kepler alleen hett he tüschen 1601 un 1609 veertig Breef uttuuscht, in de dat hööftsächlich um den Planeten Mars gung. He hett tallriek Reisen ünnernommen un wurr mit wichtig Lüüd ut sien Tiet bekannt. As sück Tycho Brahe van 1597 bit 1599 in Wandsbek uphull, tell ok David Fabricius to sien Besökers.
An’ 13. August 1586 (3. August nah de juliaansch Klenner, de dormals gull) hett Fabricius as Erster de Verännerlichkeit vun den Steern Omikron Ceti in dat Steernbild Walfisch bemarkt. Disse Steern veränner mit en Periood vun etwa 331 Daag sien Helligkeit, wobi he in’ Maximum düütlich sichtbor is, in’ Minimum dorgegen för dat Oog unsichtbor wurrd. Upgrund vun dit eegenoordig Verhollen hett he den Steern in Breef res mira bömmt, siet Johannes Hevelius heet de Steern Mira, de „Wundersame“. Mira wurr to’n Naamsgeever vun en ganzen Klass vun langperoodschen verännerlich Steerns.
Neben de Astronomie hett sück Fabricius ok mit de Meteorologie utnannersett, wobi he sien Weerbeobachten in en „Calendarium“ indragen hett, dat bit hüüd erhollen is. He hett den mögelken Infloot vun de Gestirne up de Bewegungen vun den Luftkreis vun de Eer ünnersöcht.
1589 hett he ünner den Titel "Nie und warhafftige Beschrivinge des Ostfreslandes" de eerste in Oostfreesland druckt Oostfreeslandkoort druckt.
Fabricius steeg in de Gunst vun sien domalig Landesherren un wurr 1603 nah Osteel versett.
1611 kehr sien Söhn Johann (de öldste vun söben Söhns) vun sien Studium ut de Stadt Leiden torüch un broch en Teleskop mit. Bi de Beobachtung vun de Sünn in’ Februar 1611 hett he dorbi dunkel Flecken utmaakt. Vader un Söhn Fabricius hebbt gemeensam Beobachtungen dörführt un kunnen de Existenz vun de Sünnflecken ahn Twiefel faststellen. Ut de Bewegung vun de Flecken up de sichtbor Sünnschiev hett David Fabricius de Rotatschoonsdüer vun de Sünn ermittelt. Galileo Galilei in Pisa un Thomas Harriot in London harrn woll all 1610 Flecken up de Sünn wohrnommen, etwa to glieker Tiet mit Johann Fabricius ok Christoph Scheiner in Ingolstadt, Johann Fabricius aber weer de Eerste, de doröver en wetenschplich Afhandlung schreeven hett un de ok publizeert hett.
Dat Enn’ vun David Fabricius is en beten kurios un geheimnisumwittert. So sall he kört vör sien Dood en Predigt hollen hemm, in de he behaupt hett, dat he en Göös- un Höhnerdeev kennen dee, he wull aber de sien Naam nich bekannt geven. En sülvst upstellt Horoskop hett för den 7. Mai 1617 nichts Goods vörutsehn un Fabricius is den ganzen Dag nich ut Huus rutgahn. An’ Avend hett he meent, de Gefohr weer vörbi un he hett en Spazeergang makt. Up den Weg wurr he vun en Buer, Frerik Hoyer, mit en Törfspaa doodslahn. Hoyer föhl sück woll as Deev blotstellt un weer doröver düchtig düll wurrn. Wegen sien Tat wurr he ansluutend to Dood rädert.
Hüüd erinnern en Denkmal up den Karkhoff vun Osteel un en Sandsteenplakette an de Kark vun Resterhaaf an David Fabricius.
Literatur
[ännern | Bornkood ännern]- Johannes Holtmanns över David Fabricius in de Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 6, Duncker & Humblot, Leipzig 1877, S. 505f.
- Diedrich Wattenberg, David Fabricius. Der Astronom Ostfrieslands (1564–1617), vun Archenhold-Sternwarte, Berlin-Treptow, 1964