Bildung
Bildung(e), ook Billung(e) oder Billen betekent dat Vermiddeln un Leren van Weten, Kennisen un Charaktereigenschoppen in verscheden Formen. Faken vermiddelt Scholen, as institutschonellen Ramen, Bildung. Buten Scholen leert informelle Bildung dör Beleevnisse in’n Alldag. Wat de Bildunge in de Schole angeet, deelt de sik in verscheden Stopen meest na Öller, daar mang Pädagogik för Lüttkinner, de primere, sekundere un tertriere Bildunge, Ander Klassifikatschonen hebbet de Underrichtswiese as Grundlage, so as enen Swaarpunkt up den Schoolmeesters oder den Schöler, oder ook na Gebeed, so as Wetenschopsbildung, Sprrakbildung oder lievlike Bildung. Butendem kann de Begree Bildunge ook dat Können van van studeerten un hoogbildten Lüden beteken.
Wat Bildung exakt is ümstreden un Unstimmigkeden up wat Bildung uut sien sall givt’t ook. Ook bi den Underscheed twischen Bildung un Indoktrinatschoon givt’t verscheden Ansichten; Bildung solle up’t beste kritsch Denken bibringen. Düsse verscheden Ansichten nemet Inflood up de Vörsläge woans een Bildung bestimmen, bemeten oder verbettern kann. In’n Grunne givt Bildung Kinners ene Sotschalisatschoon binnen de Sellschop un vermiddelt kulturelle Weerde un Normen, de Kinners so med den nödigen Können praat to maken een produktiv Liddmaat in de Sellschop to werden. Organiseerd Institutschonen speelt ene grote Rulle bi de Bildung. Staten to’n Bispeel maket Bildungspoltik un beslütt so Tied för de Schoolklassen, den Leerplaan oder de Plicht ene Schole to besöken. Internatschonale Organisatschonen os de UNESCO versöcht Bildung up den Grundschoolniveau för alle Kinners weltwied mööglik to maken.
Vele Ümmestänne nemet Inflood up Bildung. Psycholoogsche Ümmestänne sind to’n Bispeel Motivatschoon, Intelligens un Persöönlikheed. Sotschale Faktoren os de sotschoökonoomsche Stand, Ethnie un Slecht, hänget faken med Diskriminatschoon tohope. Anner Ümmestände sind faken de Togang to Technologie, dat Können van den Schoolmeester oder dat Öllernhuus.
Dat akadeemsche Feld dat de Bildung undersöcht is de Bildungswetenschop. Dat Fack befaat sik med Bildung, den Afsichten, den Inflood un den Methoden van Bildung. De Bildungswetenschoppen hebet verschden Fäckers, so as vergleken Bildungswetenschoppen, Bildugnshistorie un Pädagogik un befaat sik ook med Philosophie, Psychologie, Sotschologie.
In de vörhistoorsche Tied was Bildung to’n gröttsten Deel mündlik oder worde med Imitatschoon vermiddelt. As Zivilisatschonen upkemen un de Schrivt uutfunnen was, vergrötter sik dat Weten up’n Slag, so worde de Bildung ook jümmers stärker an de Schrift bunnen un de Bildung formeller. Eerst was formelle bloot för Eliten un religiöse Gruppen togägnlik. As Gutenberg in’n 15. Jaarhunderd den Bookdruck urfunne hadde, weren nu Böker un Schriften licht allerwegens to kriegen, so dat Bildung för jümmers meer Minschen togägnlik was. In’n 18. un 19. Jaarhunderd versöchten Staten Grundschoolbildung för alle Kinners free togägnlik to maken. Upstunds besöcht wat bi 90 % van alllen Kinners weltiwied enne Grundschole.