Wööst

Dröögklimaten vun de Eer: Wööst (geel), Savanne (ocker), Tundra (hellblau), Ieswööst (witt)

As Wööst betekent man de Rebeden vun de Eer, in de kuum bit gor keen Vegetatschoon Foot faten kann. Dat heet, dat de Vegetatschoon in Wööstrebeden weniger as 5 % vun de Böverflach bedecken deit. Oorsaken för en Wööst künnt dat fehlen vun Warms vun de subpolaren oder subnivalen Rebeden wesen (Küllwööst, Ieswööst) as ok Överweiden oder Watermangel (Dröögwööst, Hittwööst). Wösten tellt to de Anökumene un weert to de primären Biome torekent.

Klassifikatschoon

Sanddünen bi Merzouga in Marokko

Peveril Meigs hett 1961 de Wöstenrebeden vun de Eer in dree Kategorien indeelt, da he na den Nedderslag un de Fuchtigkeit fastleggt hett. Disse Indelen is vundaag wiet verbreedt un ünnerscheedt in bannig aride Rebeden mit dörgahn (meist) keen Nedderslag, aride Rebeden mit weniger as 250 mm Neddersalg in’t Johr un semiaride Rebeden, mit in’n Dörsnitt 250 bit 500 mm Nedderslag in’t Johr. De ariden un bannig ariden Rebeden warrt normalerwies as Wösten betekent, wiel semiaride Lannen tyypscherwies as Steppen ansehn warrt. In Dröögwösten warrt dat Wassdom vun Planten hinnert, vun wegen dat nich noog Water dor is. De Boddens vun de Dröögwösten tellt to de Aridosolen.

Indelen na de Geomorphologie

Sandwööst

De Sandwööst Deserto de Viana in Kap Verde

Sandwösten warrt ok as Erg betekent, in de Westsahara un in de Libyschen Wööst is ok de Naam Edeyen begäng. Bi en Sandwööst besteiht de Böverflach vör allen ut Quarzsand, de dör Boddenerosion ut en Kieswööst tostannen kamen is. Mitünner is de Sand ok ut anndere Rebeden dör den Wind in de Wööst transporteert worrn, as to’n Bispeel de Deserto de Viana in Kap Verde. De Ümstännen to’n Leven sünd harder as in annere Wösten. Ergs gifft dat mit un ahn Dünen, de teemlich bestännig wesen künnt, un mitünner in jemehrn ünneren Deel ok fast worrn as in’t süüdliche Sandmeer, woneem se de so nöömten Gassis billt. In’t nöördliche Sandmeer vun Ägypten as to’n Bispeel bi Farafara kamt se as Wannerdünen vör in Gestalt vun Dweer-, Längs-, Steern- oder Sichdünen – afhangig vun de vörherrschen Windricht. De hööchsten Sanddünen sünd in Algerien to finnen, wobi de längste Dünn de Abu Muharek is mit üm un bi 600 km. Mit en Fohrtüüch kummt en blots swoor dör Sandwösten dör, goot to föhren geiht dat blots in Sandevenen, de ordig fast worrn sünd. De gröttste Sandwööst op de Eer is de Rub al-Chali op’t Araabsche Halfeiland.

Steenwööst

Hammada op Boa Vista (Kap Verde)

De Steen- oder Felswööst warrt as Hammada betekent. Tyypsch för disse Oort vun Wööst is, dat de Böverflach dicht bedeckt is mit kantig-blockigen Steenschutt un Felsbrockens. Disse Stenen sünd dat Produkt vun’t physikaalsche Verweddern, wobi dat fienere Material vun’n Wind wegdragen warrt. Faken sünd dat Hoochflachen, de mit Schutt överseiht sünd. Mit’n Auto kummt een dör en Hammada kuum dör, mit Utnahm vun olle Karawanenstraten, de jüst so as in annere Wösten an de Alamat (lütte Steenpyramiden, de den Weg anwiest) oder ok an Kamelgerippen kennt warrn künnt, de den Weg süümt. Op de Böverflach vun de Stenen is faken Wööstlack antofinnen.

Kieswööst

De Kieswööst is en Oort Twüschenstoop tüschen Sand- un Steenwösten: Se entstaht dör Verweddern vun Steenwösten, wenn de fieneren Andelen utweiht warrt, un verweddert wieter to Sandwösten. Mitünner kamt se ok dör Aflagern vun Kies in’t Vörfeld vun Gletschers tostannen. En annere Oorsaak kann ok en physikaalschen Effekt wesen, den een beobachten kann wenn en körnigen Stoff in en Fatt schüttelt warrt. Dorbi sammelt sik de grötteren Partikels an de Böverflach, wiel de lütteren na ünnen rutscht. So en Vörgang passeert in en Wööst dör Fuchtigkeit, Wind un Temperaturünnerscheden, man veel langsomer. Kieswösten gifft dat vör allen in de Sahara, woneem se 5 % vun de Wöstenflach utmaakt. In de middlere Sahara warrt disse Wööst as Serir betekent, in de Westsahara seggt man ok Reg dorto. Sporen vun Rööd hollt sik in dissen Wöstentyyp sünners lang. Een kann hier ok goot fohren.

Soltwööst

De Soltwööst Salar de Uyuni in Bolivien

Soltwösten sünd in Noordafrika ünner den Naam Schott bekannt, in Libyen as Grara un in’t zentrale un ööstliche Sahararebeet ünner de Beteken Sabkha. Sooltwösten entstaht tomeist dör stark Verdunsten in dröge Sedimentbeckens ahn Afloop. Wösten vun disse Oort gifft dat vele in’n Iran un in Middelasien. Vun wegen Sumpfeller un Waterflachen ünner de Soltköst sünd disse Rebeden mitünner teemlich gefährlich un blots swoor to dörfohren. Dat Solt in disse Wöstenflachen sünd aver keen Överresten vun olle Seerebeden, man dat kummt ut de Barglannen ümto, woneem dat utwaschen un rünnerspöölt warrt. Dat Solt bargen Water sammelt sik den in’t Sietland an. Wenn dat dor keen Afloop gifft, entstaht mit de Tiet dicke mit Solt anriekrete Lehm- un Kleiflachen, de ok Solttoonevenen oder Alkaliflats nöömt warrt. Wenn dat Denn mol Regen gifft, warrt dorut Soltseen oder Soltsümp, de en muddig Mischen ut Klei, Solt un Sand dorstellt.

Küllwööst

Ieswööst in de Tangra-Bargen

Küllwösten sünd in de Poolrebeden un in Hoochbarglannen antodrapen. In dissen Wöstentyyp hinnert vör allen de bannig sieten Temperaturen dat Utbreden vun Vegetatschoon. Wenn de Bodden butendem vun Ies bedeckt is, warrt dorto tomeist Ieswööst to seggt. Man, liekers wenn dor veel Ies is, blifft de Luft dör de siete Temperatur tomeist bannig dröög. Nedderslääg gifft dat dor also ok blots wenig; Vele Rebeden vun de Antarktis to’n Bispeel hebbt so goot as gor keen Nedderslag. Dat Wright Valley, en Daal in de Ross-Wööst in de Antarktis gellt as een vun de dröögsten Rebeden op de Eer.

Indelen na Klimabedingen

Binnen- oder Regenschaddenwööst

Satelliten-Bild vun’t Tarim-Becken mit de Wööst Taklamakan

Disse Tyyp entsteiht binn in de Eerdelen, achter hoge Bargkeden oder in Beckenlagen. In disse Rebeden gifft dat blots wenig Nedderslag, as se to wiet weg sünd vun de See, oder in’n Regenschadden vun Randbargen leegt. De fuchtige Luft mutt vör de Bargen opstiegen. Man, wieter baven is de Luft küller un kann dorüm weniger Water spiekern. De fuchtige, kole Luft billt dorüm Wulken un regent af. Op de annern Siet vun de Bargkeed warrt de Luft insgesamt warmer vun wegen de fuchtig-adiabaatschen Afköhlen un de dröög-adiabaatschen Opwarmen: De warmen, drögen Luftmassen sackt af. Dor wo se rünnersacktm, billt sik wegen de de drögen Hitt de Wösten. Binnenwösten kamt süüdlich vun’n süüdlichen Wennkreis vör un in’n Noorden vun’n nöördlichen. Bekannte Binnenwösten sünd ünner annern de Wööst Gobi, de Taklamakan un de Great Bassin, en bekannte Regenschaddenwösten in’t Lee vun en Bargkeed is to’n Bispeel de Wööst Juda.

Passat- oder Wennkreiswööst

De Wennkreiswööst, de ok Passat- oder subtroopsche Dröögwööst nöömt warrt, kummt bi geograafsche Breden bit to ruchweg 30° op beide Sieten vunnkfurter Rundschaun Äquater tostannen. Dat kummt dorvun, dat de Luftmassen to beide Sieten vun Äquater vun’n Oorpassat kamt un denn dwungen warrt aftostiegen. Dordör warrt de Luft warmer un de relative Luftfuchtigkeit nimmt af, so dat en dröög un wulkenfree Kilma entsteiht. Bispelen för Wennkreiswösten sünd grote Deelen vun de Sahara un vun de Kalahari.

Küstenwööst

Valle de la Luna in de Atacama

De Küstenwööst is en sünnere Oort vun de Passatwööst, de dör Passatwinnen un sünnere Seeströmen verstarkt warrt. Dat kole Water vun de See, dat vun ünnen opstiggt, kondenseert an de Seeböverflach de Fuchtigkeit, de noch in de Luft is. Dordör warrt de Luftfuchtigkeit noch sieter,so dat sik Wulken un Nedderslag gor nich eerst billn künnt. De beropene Forscher Alexander von Humboldt segg inst över de Atacama: „So dicht an’t Water un doch so arm an Water“. Blangen de Atacamawööst tellt de Namib un de Nullarbor-Wööst to bekanntesten Köstenwösten. Ok de Deelen vun de Sahara, de dicht an de See leegt, staht ünner’t Inwirken vun de külleren Seeströmen.

Nevelwööst

En Sünnerfall vun de Küstenwösten is de Nevelwööst. Hier kummt dat in de Morgensstünnen to starken Nvel, liekers dat bannig wenig Nedderslag daalkummt. Nevelwösten gifft dat in de Subtropen, sünners an de kontinentalen Westküsten.

Annere Typen dör de Definitschoon vegetatschoonsarm

Halfwööst

De Halfwööst is en Vegetatschoonszoon, de ’n lütt beter mehr Fuchtigkeit opwiest as de echt Wööst, man jümmer noch dröger is as de Doornsavanne. Halfwösten finnt een tomeist an’n Rand vun echte Wösten as en Oort Övergangszoon, as to’n Bispeel de Sahelzoon.

Edaphische Wööst

Dat wöstenordige Hoochland vun Iesland

Bi edaphische Wösten liggt de Watermangel an’n Bodden: de lett dat Water so bannig goot dör, dat de Nedderslag gau wedder afföhrt warrt. De Bodden kann dat Water blots slecht oder gor nich spiekern, wat denn för’t Wassdom vun de Planten fehlen deit. To’n Bispeel billt de resenhaften Schotterflachen in’t Ieslännsch Hoochland en Wöstenlandschop ofschoonst dat dor düchtig veel Nedderslag un Smöltwater gifft.

Windwööst

Windwösten sünd vör allen op de subantarktischen Eilannen in’n Süüdatlanktik antodrapen, in’n Süüden vun’n 50. süüdlichen Bredengraad. In dat Rebeet gifft dat bestännig Weststörm, de dat hele Johr över mit Nieselregen un Nevel tohopen kamt. Bööm künnt hier nich wassen, vun wegen dat dat keen Windschuul gifft, dorüm wasst dor blots Mosen, Farnen un Flechten .

Wööst op’n Mars

Wösten gifft dat nich blots op de Eer. So herrscht op den Planet Mars en Klima as in en Dröögwööst. De bannig dünne CO₂-Atmosphäär bargt kuum Waterdamp un free Water de an de Böverflach foorts verdampen. Vun wegen dat dat op’n Mars Johrestieten gifft as op de Eer, de ok mit düütliche Temperaturünnerscheden tosamengaht, weiht op’n Mars faken anduern Winnen över wiete Rebeden, de mitünner ok globale Sandstörm utlösen künnt. De Winnen un de bannigen Temperaturünnerscheden sorgt vör de Erosion vun den brunen un grauen Marsbodden.

Ökologie

Wöstenrebeden mit jemehrn tyypschen Mangel an Water sett swore Ümweltbedingen för’t Överleven. Planten un Deerten sünd dordör dwungen, sik an den Watermangel evolutschonär antopassen. Dat gellt jüst so ok för den Minsch, de in de Wööst to Huus is. Regenschuer sünd in de Wööst düchtig roor, man wenn dat wohrhaftig mol regent, denn ok glieks bannig dull. Dorna bleiht de Wööst regelrecht op un Wöstenplanten in prächtige Klören fangt an to wassen, de aver dör den Watermangel blots en korten Levenszyklus hebbt. Aver ok disse bannig korten Vegetatschoonsperioden maakt en riekert Deervörkamen mööglich, as een vermoden schüll.

Vegetatschoon un Planten

En Welwitschia-Plant in de Wööst Namib.

En Kennteken vun Wösten is, dat dor wenig bit gor keen Vegetatschoon to finnen is. Blots ruchweg en Veerdel vun all Wöstenflachen wiest överhaupt Plantenwassdom op. Wat dor wassen deit (Xerophyten, Halophyten) is anpasst an dat Dröögklima oder den grötteren Soltandeel in’t Water. Dat sünd Grääs, Strüker oder Boomoorden, de depe Wörteln hebbt, as tovn Bispeel de Akazien in de Kalahari. De Planten künnt ünnerscheedt warrn in welke, de sparsom in’n Waterverbruuk sünd, de Water spiekern künnt, ünner de Eer överduert oder de blots en bannig korte Vegetatschoonstiet hebbt. To’n Bispeel is in de Nevelzoon vun de Namib-Wööst de heemsche Struuk Arthraerua leubnitziae de fakenste Vertreder vun de stännigen Vegetatschoon, vun wegen dat he de hoge Luftfuchtigkeit vun de Nevelswaden nütten kann. Solke Planten sünd in de Laag, ok bi lang anduern un extreme Drögen (an’t Bispeel vun de Arthraerua leubnitziae mehrere Dusend Johren) jemehrn Waterhuusholt oprecht to hollen.

Deerwelt

Kroppgazellen leevt ü.a. in Steppen un Halfwösten vun Trankaukasien bit in de Wööst Gobi

Ofschoonst Wösten op’n eersten Anschien düchtig levensfeendliche Ümstännen opwiest, gifft dat dor liekers tallrieke Deeroorden. In de Wööst Gobi is to’n Bispeel blangen annere Grootdeerten de Kroppgazell un den Steppenilk heemsch. Mitünner dröpt en ok op Sneeleoparden un Wulfen. Noch veel tallrieker as de Söögdeerten sünd in aride Rebeden Reptilien un vör allen Liddfööt (t. B. Insekten un Skorpionen) to finnen, de sik utermatig goot anpassen künnt.

Jüst in de hitten Sandwösten wiest de Beester, de dor leevt, faken opfallen Anpassen an de hogen Temperaturen an de Böverflache vun’n Sand op. Insekten, de dagsöver op’n Sand loopt, hebbt to’n Bispeel faken bannig lang Steltbeen, vun wegen dat de Temperatur wenige Zentimeter över’n Sand al düütlich sieter is. Dordör un dör jemehr gau Foortbewegen künnt sik disse Deerten för’t döödliche Överhitten schulen. Ok de langen Been vun de Kamelen künnen sik to’n Schulen för de afstrahlte Hitt vun’n Wöstensand evolutschonär utbillt hebben.

Bakterien

Unafhangig vun Klima, Temperatur un Bredengrad wiest dröge Wösten en utermatige Männichkeit an verschedene Bakterienoorden op. Den Utslag för’t Wassdom vun disse Mikroorganismen gifft de pH-Weert („Süürgrad“) vun’n Bodden. Boddens mit neutralen pH-Weert, as se in Dröögwösten un Woolden vörkamt, hebbt för Bakterien de besten Levensbedingen. In sure Boddens as to’n Bispeel in de süüdamerikaanschen Regenwoolden finnt man dorgegen blots wenige Bakterien.

Kulturhistorie

In kulturhistorische Hensicht hett de Wööst vun de Antike an en bedüdene Rull in de europääschen Historiografie un Literatur speelt. To’n een steiht de Wööst siet Herodot för dat Frömme, wat anners is un dör den Togreep dör Europa nich faten to kriegen weer. Op de annern Siet geev de Wööst ok en Mööglichkeit sik torüchtotehn. Sünners de Bibel (Uttog ut Ägypten dör de Israeliten, dat Versöken vun Jesus vun Nazaret) un de latere hagiograafsche Literatur (Eremiten) hebbt in Europa en Bild vun de Wööst präägt, dat in’n Karn bit vundaag nawirken deit. Dör’t Domestizeeren vun’t Dromedar harr de Minsch de Mööglichkeit, in de groten Wösten vörtodringen oder jem to dweren. Dordör künn de Wööst as Levensruum för Minschen annahmen warrn.

Wöstenbilln oder „Verwösten“

Dat Utbreden un dat Enstahn vun ne’e Wösten (Desertifikatschoon) is tomeist dör den Minschen utlöst. Oorsaken dorför leegt to’n Bispeel in’t Överweiden, nich anpassten Ackerbo oder in’t Afholten vun grote Wooldrebeden. Natürliche Oorsaken för’t Verwösten künnt Dröögperioden wesen, dat Utbrden vun Sanddünen oder dat Utfransen vun Wööstränner. Dat Verwösten warrt noch duller dör Utblasen dör Wind, Utswemmen dör Water, Versolten oder Skeletteeren.

De Organisatschoon UNCCD vun de Vereenten Natschonen kämpt gegen dat wietere Utbreden vun Wösten. In den Tosamenhang is 2006 as dat Internatschonale Johr vun de Wösten un Wöstenbilln utropen wesen.

De gröttsten Wösten

Rang	Flach (km²)	Naam	Eerddeel
1.	13.200.000	Antarktis	Antarktika
2.	8.700.000	Sahara	Afrika
3.	1.560.000	Austraalsche Wösten	Australien
4.	1.300.000	Araabsche Wösten	Asien
5.	1.040.000	Gobi	Asien
6.	900.000	Kalahari	Afrika
7.	330.000	Taklamakan	Asien
8.	320.000	Sonora	Noordamerika
9.	273.000	Karakum	Asien
10.	273.000	Tharr un Cholistan	Asien

All Wöstenrebeden vun de Eer tohopen maakt üm un bi en Föfftel vun de hele Landböverflach vun de Eer ut, dat sünd ruchweg 30 Millionen Quadratkilometer. Wenn een ok de Halfwösten mit dorto rekent, is dat meist en Drüddel vun de Landflach, also ’n beten weniger as 50 Millionen Quadratkilometer oder ok knappe 10 % vun de Samtböverflach vun de Eer.

Temperaturännern över’n Dag

In Dröögwösten ännert sik de Temperatur düchtig över’n Dag. An’n Dag warrt de Bodden dör’t Instrahlen vun’t Sünnlicht bannig hitt, as de Wööstbodden veel Quarz un Luft bargt, de beid de Warms nich goot afleiden künnt. Dat Ophitten is dorüm blots an de Böverflach. In’n Vergliek to fuchtige Boddens, kann de Wööstbodden blots wenig Warmsenergie spiekern – Water kann neemlich sössmol so veel Warms opnehmen as Sand. De Warmsstrahlen geiht meist ahn Dämpen bit op’n Bodden, as sik in Wööstrebeden kuum Wulken billt. De Bodden warrt dordör op bit to 70 °C ophitt, strahlt de Warmsenergie aver över Nacht denn ok wedder ahn Hinnern in’n Weltruum af. De Temperaturünnerscheden künnt dorüm 50 °C un mehr bedrägen.

Ok in de dröögsten Wösten is dör dissen Effekt Leven mööglich, wenn ok blots in lütt Maat. De starke Afköhlen föhrt to en boddennegen Daupunkt. Planen un annere Leevwesen künnt denn vun de Daudrapens leven, de sik billt.

De starken Temperaturännern föddert togliek aver ok de physikaalsche Verweddern in Wösten. De cheemsche Verweddern dorgegen geiht in Wösten blots bannig langsom vöran, vun wegen dat nich noog Water dorför praat is (kiek ok bi Wööstlack).

Literatur

• Uwe Lindemann: Die Wüste. Terra incognita – Erlebnis – Symbol. Eine Genealogie der abendländischen Wüstenvorstellungen in der Literatur von der Antike bis zur Gegenwart, Heidelbarg, 2000, ISBN 3-8253-1006-X
• Michael Martin: Die Wüsten der Erde, Frederking & Thaler, München, 2004, ISBN 3-89405-435-2
• Dieter Jäkel: Dünenwüsten und Löss in China in: Naturwissenschaftliche Rundschau, Bd. 59, (11), S. 594–601, 2006 ISSN 0028-1050
• Detlef Bursche: Landschaftsformen der Erde, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005
• Berthold Hornetz: Savannen-, Steppen- und Wüstenzonen, Broswiek, Westermann, 2003
• Horst Mensching: Physische Geographie der Trockengebiete, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1982
• David Thomas: Arid zone geomorphology, Chichester, Wiley, 1997

Filmen

• planet erde. Wüstenwelten. Grootbritannien, Dokumentatschoon, 45 Min. En Film vun Alastair Fothergill, Produkschoon: BBC

Weblenken

Wööst. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

• Mineralienatlas:Wööst (hoochdüütsch)