De Born vun Röömsch Riek wiesen.

[[Bild:Capitoline she-wolf Musei Capitolini MC1181.jpg|miniatur|hochkant=1.4|De Mythos vun Rom siene Grünnen: De Wulfstiff suugt [[Romulus und Remus]]]]

[[Bild:Roman Republic Empire map.gif|miniatur|hochkant=1.4|Up un daal vun dat Röömsche Riek. ([[Graphics Interchange Format#Animationen|GIF-Animation]] vun de Länner in de Johre 510 v. Chr. bis 480 n. Chr.)<br>
{{Koortlegenn|KLÖÖR=#c46c5c|TEXT=[[Röömsche Republiek]] (509 v. Chr. bit 27 v. Chr.)}}<br>
{{Koortlegenn|KLÖÖR=#9c649c|TEXT=[[Röömsch Kaiserriek]] (27 v. Chr. bit 395)}}<br>
{{Koortlegenn|KLÖÖR=#5ca4cc|TEXT=[[Weströömsch Riek]] (395 bit 476/480)}}<br>
{{Koortlegenn|KLÖÖR=#bcc45c|TEXT=[[Byzantiensch Riek|Ooströömsch Riek]] (395 bit 1453)}}]]

[[Bild:Roemischeprovinzentrajan.png|miniatur|hochkant=1.4|Dat Röömsche Riek un siene Provinzen, as dat an’n gröttsten weer, unner Kaiser [[Trajan]] in dat Johr 117]]
[[Bild:Roman Empire 125 de.svg|miniatur|hochkant=1.4|Dat Röömsche Riek 125, unner Kaiser [[Hadrian (Kaiser)|Hadrian]]]]
[[Bild:Rom Umgebung.jpg|miniatur|hochkant=1.4|Um Rom rüm in de Antike [[Gustav Droysen]]: ''[[Allgemeiner Historischer Handatlas]]'', 1886]]
[[Bild:Spqrstone.jpg|miniatur|[[SPQR|S.P.Q.R.]]: '''''S'''enatus '''P'''opulus'''q'''ue '''R'''omanus'' („Senaat un Volk vun Rom“), dat Hoheitsteken vun de Röömsche Republiek.]]
[[Bild:Colosseum in Rome, Italy - April 2007.jpg|miniatur|Dat [[Kolosseum]] in Rom]]

'''Röömsch Riek''', [[latiensch]] '''Imperium Romanum''' (vun dat [[Staatsrecht]] her weer de antike Naam [[S.P.Q.R.|„Senatus Populusque Romanus“ (S.P.Q.R.)]]: „De [[Röömsch Senaat|Senaat]] un dat röömsche Volk“) is de Naam för de Länner un Gemarken, de twuschen dat [[8. Johrhunnert v. Chr.]] un dat [[7. Johrhunnert]] n. [[Jesus Christus|Chr.]] vun de '''Römers''', vun de Stadt '''[[Rom]]''' oder vun den röömschen Staat regeert wurrn sünd. Ganz klaare Sche’en na de vörröömsche Tied un ok na dat Riek vun Byzanz hen könnt dor nich bi tagen weern. 
De Aart vun de Herrschop in dat Riek hett sik mit de Johrhunnerte mehrmols ännert. Toeerst is dat en [[Monarkie]] ween. Denn is dat umwannelt wurrn in ene [[Republiek]] un noch later in en [[Kaiserriek]]. As dat unner Kaiser [[Trajan]] in’t Johr [[116]] an’n gröttsten ween is, hett sik dat Röömsche Riek utreckt över Länner up dree [[Kontinent]]e rund um de [[Middellannsche See]] to. Dat lang vun [[Gallien]] un grote Deele vun [[Britannien]] bit to de Gemarken rund um de [[Swarte See]] to hen. 

[[Hannel]], [[Kunst]] un [[Kultuur]] hefft in de Tied vun dat Riek in Deele vun sien Rebeet up en unbannige Hööchde stahn. Dat scholl noch Johrhunnerte duern, ehr in Europa un Noordafrika wedder so veel Lüde leven döen. 

Dat Riek hett en groten Infloot harrt up de Länner, wo dat över regeern dö, man ok över siene Grenzen weg. In de ööstliche Hälft hett sik de röömsche Kultuur mischt mit [[Grekenland|greeksch]]-[[Hellenismus|hellenistische]] un [[Orient|orientaalsche]] [[Element]]e. De Westen vun Europa is latiensch wurrn. [[Latiensch]] is [[Amtssprake]] in dat ganze Riek ween, ofschoonst ok annere Spraken nich unnergahn sünd. Sunnerlich de [[Ooltgreeksche Sprake]] is, in’n Osten vun dat Riek as [[Lingua franca]], in’n Westen un an den röömschen Hoff as Spraak vun Kultuur un [[Bildung]] veel bruukt wurrn. 

== Översicht över de Geschichte ==
De Geschichte vun dat Röömsche Riek lett sik groff in veer Afsnitte updelen:

# [[Röömsche Königstied]]: [[753 v. Chr.]] bit [[509 v. Chr.]]
# [[Röömsche Republiek]]: 509 v. Chr. bit to’n Unnergang vun de Republiek vunwegen de [[Röömsche Börgerkriege|Börgerkriege]] vun [[133 v. Chr.]] af an.
# [[Röömsch Kaiserriek|Röömsche Kaisertied]] oder [[Prinzipaat]]: [[27 v. Chr.]] bit in de Tied vun de [[Krise vun dat Riek in dat 3. Johrhunnert]] ([[235]] bit [[284]]/[[285]]; ok „Tied vun de [[Suldatenkaisers]]“ nömmt).
# [[Late Antike]]: Vun 284/285 af an bit in dat 6./7. Johrhunnert. In düsse Tied weern de grote [[Völkerwannern]] ([[375]] bit [[568]]) un de Unnergang vun dat [[Weströömsch Riek|Weströömsche Riek]] ([[476]]/[[480]]) un ok de Övergang to dat [[Byzantiensch Riek|Byzantiensche Riek]] in’n Osten (fröh [[7. Johrhunnert]]).

== Königstied un fröhe Republiek ==
In dat Ole Rom sülms is över dat Johr vun de Grünnen seggt wurrn, dat weer twuschen [[814 v. Chr.|814]] un [[728 v. Chr.]] ween, de meisten menen, dat weer um [[750 v. Chr.]] rum ween. De bekannte Tahl [[753 v. Chr.]] ([[Ab urbe condita]]), de laterhen dat offizielle Johr vun de Stadt ehre Grünnen wurrn is, geiht torüch up den Gelehrten [[Marcus Terentius Varro]], de vun [[116 v. Chr.|116]] bit [[27 v. Chr.]] leevt hett. De öllsten Sporen vun Wohnstäen up den Grund vun de latere Stadt Rom sünd ut dat [[10. Johrhunnert v. Chr.]] to finnen, man de eersten Henwiese, datt dat dor en Stadt geven hett, stammt ut dat leste Drüddel vun dat [[7. Johrhunnert v. Chr.]]. 

De nee [[Stadtstaat]] is slank unner de Hand vun [[Etruskers|etruskische]] [[König]]e kamen; düsse Tied in de röömsche Geschicht warrt de [[Röömsche Königstied]] nömmt. Ofschoonst de Gemarken vun Rom bloß ut unbannig schraa’en Grund, to’n Deel ut [[Fehn]] un Sand bestünnen un ofschoonst dat meist nich mööglich weer, dor en [[Bueree|Landweertschop]] to bedrieven, de Winnst afsmieten dö, speel Rom mank de Etruskers weertschopplich en Rull. Dat keem vunwegen, datt Rom twee bedüdende Straten för den [[Hannel]] kuntrolleern dö: De [[Via Latina]] un de [[Via Salaria]]. Ok de oorole [[Toll]] in’n röömschen [[Haben]] up all Hannelsgöder hett to de röömsche Weeligkeit bidragen. 

Verscheden [[Legenn]]en wüllt de röömsche Königstied tohopenknütten mit de Geschichte vun [[Troja]]. So schöllt de Trojaners, de den Krieg överleevt hefft, vun [[Anchises]] sien Söhn [[Aeneas]] (de Mudder weer [[Venus (Mythologie)|Venus]]) up en lange [[Seefohrt]] vun [[Lüttasien]] na [[Latium]] föhrt wurrn sien. De öllsten Stücke vun düssen [[Mythos]] sünd vun [[Timaios vun Tauromenion]] överlevert wurrn. Later hett de röömsche Dichter [[Vergil]] to de Tied vun Kaiser [[Augustus]] dor dat Natschonalepos vun de Römers vun maakt, dat weer de ''[[Aeneis]]''.

Wat de [[Kultuur]] angeiht, hefft de Etruskers bannig up de Römers inwarkt, ok allerhand [[Grekenland|greeksche]] Saken sünd över de Etruskers na de Stadt Rom kamen. De etruskischen Tahlen, de greeksch-[[etruskische Schrift]], wo later dat [[Latiensch Alphabet|Latiensche Alphabet]] vun wurrn is, de [[etruskische Religion]] mit [[Lebberspikeleern]] (Haruspizium) un [[Vagelspikeleern]] un de Aart un Wiese vun dat [[Gräffnis]] sünd so up de Römers tokamen. Um [[500 v. Chr.]] hefft sik de Römers free maakt vun de Etruskers ehre Hand un Herrschop un Rom hett sülms jummers mehr en Rull speelt in [[Italien]].
De leste röömsche oder etruskische König [[Tarquinius Superbus]] („Tarquinius de Stolte“) schall in dat Johr [[509 v. Chr.]] vun dat röömsche Volk un sien Anföhrer [[Lucius Iunius Brutus]] ut Rom verdreven wurrn sien. Dat warrt vertellt, een vun siene Söhns harr en Römerdeern mit Naam [[Lucretia]] Gewalt andaan. Man dat Johr 509 is wohrschienlich nich histoorsche Wohrheit. Mag angahn, datt is later so upschreven wurrn, as wiest weern scholl, dat to desülvige Tied, as in [[Athen]] um [[510 v. Chr.]] de [[Peisitratiden]] fullen sünd, in [[Rom]] de Könige ok fullen sünd. Wohrschienlich is, na de Siet vun de [[Historie]] hen, dat Königriek eerst gegen [[475 v. Chr.]] umwannelt wurrn in de [[Röömsch Republiek|Röömsche Republiek]] („[[res publica]]“: „de apentliche Sake“).

De röömsche Staat is mit de Johre grötter wurrn un hett sik jummerloos ännert. [[Polybios]], wat en greekschen Gelehrten weer, hett seggt, Rom weer in düsse Tied en Mengelmoos ut [[Monarkie]] (Ämter, as [[Kunsel (Rom)|Konsul]]), Herrschop vun den [[Adel]] ([[Röömsch Senaat|Senaat]]) un [[Demokratie]] ([[Comitia]]). 

Dat böverste Amt in’n Staat hett toeerst en „Praetor“ utöövt, later weern dat jedet Johr twee Konsuln. De harrn de böverste Amtsgewalt in’e Hand un stünnen in den [[Cursus honorum]] ganz bovenan. De Senaat, wo sik de röömsche Adel in versammeln dö, speel en grote Rull. Denn geev dat ok noch en Reeg vun Konventen, wo dat Volk in tohopenkeem, dat weer de Comitia, de sunnerlich in de Fragen vun Krieg un Freden wichtig weer un in Rechtspreken. De eerste enigermaten fixe Punkt in de röömsche Geschichte is dat Dalleggen vun dat [[Twölftafelgesett]] um [[450 v. Chr.]] rüm. 

De Middelpunkt vun de röömsche Republiek weer dat [[Forum Romanum]]. Dor sünd de Lüde tohopenkamen, wenn dat um Fragen vun de [[Politik]], vun den [[Gloven]] un vun soziale Saken güng. Dormols hett sik ok de Upbo vun de röömsche Sellschop rutbillt, wo in de neegsten Johrhunnerte bloß man suutje wat an ännert wurrn is. Bovenan stünnen de olen Familien vun Rom. Dat weern de [[Patriziers]], de Land besitten döen un in de Politik dat Seggen harrn. De meisten Inwahners vun Rom weern de so nömmten [[Plebejers]] (Plebs). De dröffen bloß man in Deele vun de Politik mitsnacken. [[Slaveree|Slaven]] sünd nich as sülvstännige Minschen ankeken wurrn, man as „Warktüüg mit Sprake“. Se hefft keen Rechte harrt, man dat weer jem mööglich, free to weern. Wie dat twuschen Plebejers un Patriziers lopen dö, weer in dat [[Klientelismus|Klientelsystem]] regelt. 

Toeerst dröffen bloß man de Patriziers een vun de hogen Ämter in’n Staat annehmen. Dor konnen se sik denn mit sehn laten vör de Lüde. [[Wehrplicht]] hett dat avers för all Börgers geven, all mössen se vundeswegen ok in’n Krieg trecken. Man na langen Striet sünd de Plebejers [[367 v. Chr.]] in Saken vun de Politik meist liek stellt wurrn. Liekers hefft dat bloß man en paar Familien schafft, ut de Plebejers hooch to kamen in de Böverschicht.

== Rom breedt sik ut in Italien ==
Rom is toeerst bigahn, sik in Middelitalien ut to breden. Dor is de Etruskerstadt [[Veji]] [[396 v. Chr.]] bi erovert wurrn. Man ok Daalsläge hett dat geven. In dat [[4. Johrhunnert v. Chr.|4. Johrhunnert]] hett sunnerlich de „Gallierstorm“ unner [[Brennus]] deepe Sporen in de Römer ehre Seelen torüch laten. Dor is de [[Slacht an de Allia]] an’n [[18. Juli]] [[387 v. Chr.]] bi as „[[Dies ater]]“ (swarten Dag) in de Geschichte vun Rom ingahn. Denn güngen de [[Samnitenkriege]] los ([[343 v. Chr.|343]] – [[341 v. Chr.]]; [[326 v. Chr.|326]]- [[304 v. Chr.]] un [[298 v. Chr.|298]]- [[290 v. Chr.]]). Vun [[340 v. Chr.|340]] – [[338 v. Chr.]] is denn ok to’n tweeten Mol [[Latinerkriege|Krieg gegen de Latiners]] föhrt wurrn. Amenne weern de Bündnisse vun Rom wiet vertwiegt över Italien. Mit verschedene Stämme ut Italien hett Rom en Bund slaten. Dor hefft de Lüde vun düsse Stämme avers nich dat [[Röömsch Börgerrecht|Röömsche Börgerrecht]] bi kregen. An Stäen, de vun de [[Strategie]] het wichtig weern, hett Rom [[Colonia (Rom)|Kolonien]] anleggt. [[320 v. Chr.]] maakt de Römers ehre eerste Kolonie (colonia) op. Dat is [[Luceria]] in [[Apulien]]. [[312 v. Chr.]] warrt de Appsche Straat ([[Via Appia]] boot, as dat de Censor [[Claudius Caecus]] anseggt hett.

As düsse Johre to Enne weern, stünn Rom dor as en dannigen Staat mit en Armee, de toslahn konn. De Grundlagen weern leggt, nu scholl de Staat grötter weern. In düsse Johre weern de Mächte, de sik up de Halfinsel vun Italien gegen Rom stellen konnen, de Etrusker ehre Stadtstaten nöördlich vun Rom, de [[Kelten]] in dat Siedland vun den Po-Stroom un de Kolonien vun de [[Grekenland|Greken]] in’n Süden. 

In dat [[3. Johrhunnert v. Chr.]] hett Rom sik denn dörsetten konnt gegen de [[Samniten]] un annere [[Italikers|itaalsche]] Stämme. Lütt bi lütt is de ganze Halfinsel Rom in’n Schoot fullen, bloß Böveritalien nich, wat eerst later daalslaken wurrn is). In’n Süden hett de Republiek um [[275 v. Chr.]] rüm de doren greekschen Stadtstaten innahmen. Vördem weer dat glückt, den [[Hellenismus|hellenistischen]] [[Hegemon]] [[Pyrrhus]] vun [[Epiros]] af to slahn. [[280 v. Chr.]] harrn de Römers Krieg anfungen gegen de greeksche Kolonie [[Tarent]]. De Tarenters hefft na den König [[Pyrrhos vun Epirus]] ropen. De keem na Italien mit 25.000 Mann. He konn de Römers bi Ausculum verdriewen, man siene Verluste sünd so hoog, dat he seggt hett: "Noch mol so een Sieg, denn bün ik verloorn." Dor kümmt de Snack vun den [[Pyrrhussieg]] vun af. [[275 v. Chr.]] drievt de Römers Pyrrhus ut Italien rut.

As Rom sik nu avers in’n Süden breedt maken dö, stött de Republiek dor an de Hannelsrepubliek vun [[Karthago]], de bitherto fründlich över Rom dacht harr. Man nu lööp allens up de [[Punische Kriege]] to.

== De Punischen Kriege ==
De [[Eerste Punische Krieg]] ([[264 v. Chr.|264]]-[[241 v. Chr.]] güng los, weil Rom sik nich holen harr an de Afspraken, wie dat mit [[Sizilien]] wieter gahn scholl. Rom möök sik breed bit an de Grenzen vun Karthago siene Macht. Dat is in Karthago as [[Provokatschoon]] ankeken wurrn un so hett Karthago mit siene [[Flott (Verband)|Flott]] de Römers vun See her angrepen. As de Römers dor slahn wurrn weern, hefft se slank ehre Flotte utboot. Nu güng dat hen un her un dat geev woll ok Daalsläge för Rom, man amenne hefft se de karthaagsche Flott mehrmols slahn un sunnerlich in Sizilien Foot faten konnt. In’n Fredensverdrag hett Karthago all sien Besitt up Sizilien (un later ok [[Sardinien]] un [[Korsika]]) verlaren. Vun dor af an harr de Politik in Karthago dat man bloß noch dor up afsehn, düsse Nedderlage un ehre Folgen ut to glieken. Dat Huus vun de [[Barkiden]], wat in Karthago veel to seggen harr, hett denn in [[Hispanien]] en Aart vun karthaagsche [[Kolonie (Politik)|Kolonie]] upboot. Düsse Kolonie stünn in’n Striet gegen Rom mit an de Siet vun de Karthagers. 

In’n [[Tweete Punische Krieg|Tweeten Punischen Krieg]] ([[218 v. Chr.|218]]-[[201 v. Chr.]]) hett nich veel fehlt, un Karthago sien Feldherr [[Hannibal Barkas|Hannibal]] harr Rom up’e Knee dwungen. Grund för den Krieg weer, datt Hannibal de greeksche Kolonie [[Saguntum]] in [[Hispanien]] inslaten harr un ehr amenne ok innehmen konn. Saguntum harr averst en Bündnis mit Rom slaten. Rom verlang nu, Karthago scholl sien Strategen Hannibal utlevern, man Karthago speel dor nich mit. Dor verklaar Rom den Krieg. Hannibal marscheer in [[Italien]] in. He nehm dor den Weg öber dat Land bi. Eerst güng he dör Süüdgallien dör, denn kladder he mit siene Armee över de [[Alpen]] un full in Italien in. Een na’nanner hett he dor en ganze Reeg vun röömsche Armeen toschannen maakt. Sunnerlich de Nedderlage in de [[Slacht vun Cannae]] ([[216 v. Chr.]] hett de Römers kullen. Dat weer de dullste Nedderlage in de ganze röömsche Geschichte bit dorhen un dat seeg so ut, as wenn numms gegen Hannibal ankamen konn. Man amenne hett Hannibal to minn Lüde bi sik harrt un mit de [[Logistik]] weer dat ok swaar. Todem hefft verscheden [[Süke]]n siene Truppen angrepen. Besunners hett Hannibal dat nich henkregen, de „Foederati“ (Bundsgenoten) vun Rom up siene Siet to trecken un en Spleet twuschen Rom un jem to kriegen. So harr Hannibal faken en Slacht wunnen un bleev man doch alleen. Amenne hett de röömsche Feldherr [[Publius Cornelius Scipio Africanus|Scipio]] in dat Johr [[204 v. Chr.]] siene Truppen na [[Afrika]] översetten laten un hett dor gegen Hannibal wunnen in de [[Slacht bi Zama]] ([[202 v. Chr.]]). Nu weer dat mit Karthago siene Macht toenn. Rom hett siene Kolonie Hispanien as en nee Provinz övernahmen un Karthago hett all sien Besitt buten Afrika un siene Flotte verlaren.

== Gegen de Greken ehre verschedenen Rieke ==
Na de beiden wunnen Punischen Kriege över Karthago hett Rom nu in de westliche [[Middellannsche See]] alleen dat Seggen harrt. Rom weer nu en junge [[Seemacht (Historie)|Seemacht]]. Karthago möss bannig veel Geld betahlen un de [[Sülver]]-Bargbo in Hispanien hett dor ok mit to bidragen, datt dat Rom an nix fehlen dö. Vun [[200 v. Chr.]] af an misch Rom ok mit in dat Machtspeel vun de [[Hellenismus|hellenistischen]] Grootrieke ut [[Alexander de Grote|Alexander den Groten]] sien Arv. De verschedenen Grootmächte harrn sik jummerlos in’e Klatten. Rom hett sik denn mit dat Huus vun de [[Antigoniden]] anleggt un in de Johre vun [[200 v. Chr.|200]]-[[197 v. Chr.]] in [[Grekenland]] ingrepen. De Republiek woll den [[Makedonien (Antike)|makedoonschen]] König [[Philipp V. (Makedonien)|Philipp V.]] un sien Infloot ut Grekenland rutholen. 

As verscheden Staten ut [[Lüttasien]] Rom um Hölp bidden döen, is de [[Röömsch-Syyrsche Krieg]] utbraken, de vun [[192 v. Chr.|192]]-[[188 v. Chr.]] duern dö. Dor güng dat bi gegen dat [[Seleukidenriek]] unner [[Antiochos III.]]. Nadem Rom wunnen harr, möss düsse König sik den gröttsten Deel vun sien Besitt in Lüttasien begeven. „[[De Facto]]“ is Rom nu ok Vörmacht in de Kuntreien vun de ööstliche Middellannsche See wurrn. As Makedonien denn versöch, de ole [[Hegemonie]] wedder up’e Been to stellen, geev dat Krieg. [[168 v. Chr.]] sünd de Makedonen endgüllig unnerkregen wurrn. Ehr Königriek is denn tweislahn wurrn un [[148 v. Chr.]] in en röömsche Provinz umwannelt wurrn. [[146 v. Chr.]] keem ganz Grekenland in röömsche Hand. Vun [[27 v. Chr.|27]] af an is dat in de röömsche Provinz [[Achaia]] umwannelt wurrn.

== Karthago, Pergamon, Syrien un Ägypten ==
In den [[Drüdde Punische Krieg|Drüdden Punischen Krieg]] ([[149 v. Chr.|149]]-[[146 v. Chr.]] hebbt se Karthago endgüllig ünnerkregen. De Stadt, de vördem al wedder up’e Beene kamen weer, wurr nu heel un deel to Dutt maakt. Dat Land dor umto is denn to de nee röömsche Provinz [[Africa]] maakt wurrn. [[Pergamon]] is dör en Arvverdrag [[133 v. Chr.]] röömsche Provinz wurrn. Just so güng dat [[64 v. Chr.|64]]/[[63 v. Chr.]] den Rest vun dat [[Seleukidenriek]] in [[Syrien]]. Dat weer to swack to’n Överleven un so hett [[Gnaeus Pompeius Magnus|Pompeius]] dat slankweg in de Provinz [[Syria]] umwannelt. Bloß dat Riek vun de [[Ptolomäers]] in [[Ägypten]] hett eerst Mol siene Unafhängigkeit beholen, ofschoonst as en röömsch [[Protektorat]]. Man [[30 v. Chr.]] is dat denn ok in’t Röömsche Riek upgahn. Bloß an de ööstlichen Grenzen na dat [[Partherriek]] hen güng dat för Rom nich fudder. Un so scholl dat för de neegsten Johrhunnerte ok blieven. Hier harr Rom en liek starken Gegenspeler funnen. 

== Revolutschoon un Börgerkrieg ==
Vun de Midden vun dat [[2. Johrhunnert v. Chr.|2. Johrhunnert]] af an is de Republiek vunwegen de [[Binnenpolitik]] in ene [[Krise]] kamen. Amenne is de denn tolopen up de [[Röömsche Börgerkriege|Röömschen Börgerkriege]] un den Unnergang vun düsse Form vun’n [[Staat]]. Achtergrund vun de Krise weer toeerst, dat na [[Reform]]en ropen wurrn is, sunnerlich in de [[Bueree|Landweertschop]]. An un for sik dröff keen röömschen Börger mehr as 500 Iugera Land besitten. Man nu geev dat doch unbannig grote Landgöder. Nu sünd de Lüttbuern unner Druck kamen un mössen faken ehre Höve verkopen. En groten Deel vun de Landlüde sünd utpovert ween un sünd na de Städer trocken. De Grootbuern sünd jummers grötter wurrn. Up de annere Siet geev dat avers ok Plebejers, de in’n [[Hannel]] to Geld kamen weern. De wollen nu mehr Rechte hebben. So sünd de Bröer [[Tiberius Sempronius Gracchus]] un [[Gaius Sempronius Gracchus]] an de Macht kamen. Se hefft de so nömmte [[Gracchische Reform]] up’e Been stellt. Dor scholl de Landbesitt mit reformeert weern un de utpoverten Lüde schollen an Land un Geld kamen. Man gegen düsse Reform hefft sik de konservativen Krinken vun de Senators up’e Achterbeene stellt. Twee Parteien hefft sik billt: De [[Popularen]], de sik för de Plebejers un Lüttbuern insetten döen, un de [[Optimaten]], de Partei vun den konservativen [[Adel]]. De Parteien sünd gegen’anner angahn un wollen beide ehre Politik dörsetten gegen de annern. Tiberius Gracchus is an’e Siet brocht wurrn un sien Broer Gaius hett sik süms [[121 v. Chr.]] umbrocht. Up de Straten geev dat Moord un Doodslag un allerhand Lüde sünd ut politische Grünn an’e Siet maakt wurrn. Bovenhen gnarr dat in de Balken vun Rom sien Bündnissystem un [[91 v. Chr.]] is de so nömmte [[Bundsgenotenkrieg (Rom)|Bundsgenotenkrieg]] utbraken. De duer bit [[89 v. Chr.]]. Amenne hefft all röömsche Bundsgenoten dat [[Röömsch Börgerrecht|Röömsche Börgerrecht]] kregen. Glieks achterher is [[88 v. Chr.]] de gruuliche [[Vesper vun Ephesus]] utbraken. Dor sünd in Lüttasien Teindusende vun Röömsche Siedlers bi an’e Kant maakt wurrn. Vundeswegen is Rom in den Krieg tagen gegen König [[Mithridates VI. (Pontos)|Mithridates VI.]] vun [[Pontos (Königriek)|Pontos]] un hett em na en mehrjöhrigen Krieg unner kregen. 

[[Bild:Giulio-cesare-enhanced 1-800x1450.jpg|miniatur|[[Gaius Iulius Caesar]]]]

=== Sulla un Pompeius ===
Na düsse Geschichten güng dat los mit den Röömschen Börgerkrieg. Dor stünnen sik wedder Popularen un Optimaten gegen över ([[Gaius Marius|Marius]], [[Lucius Cornelius Cinna|Cinna]], [[Lucius Cornelius Sulla Felix|Sulla]]). Sulla hett wunnen un hett en [[Diktatuur]] upricht’. Dor woll he de Herrschop vun den Senaat wedder mit stark maken. Man lange duer dat nich, denn hett Sulla Bott geven un de olen Kräfte füngen wedder an mit den Striet. Jummerloos is de Republiek na binnen hen swäcker wurrn, man in desülvige Tied is se in de [[Butenpolitik]] allerbest togange kamen un hett sunnerlich dat [[Seleukidenriek]] daalslaken un den Osten dör [[Gnaeus Pompeius Magnus]] nee up’e Reeg brocht.

=== Dat Triumviraat ===
De Krise in de Herrschop vun den Senaat is amenne düütlich wurrn in dat eerste [[Triumviraat]], wat in dat Johr [[60 v. Chr.]] tostann kamen is. De grote Suldaat [[Gnaeus Pompeius Magnus]], den siene Verdeenste de Senaat nich gellen laten woll, [[Gaius Julius Caesar]], de hooch rut woll, un de rieke [[Marcus Licinius Crassus]] hefft sik tohopendaan. Caesar hett twuschen [[58 v. Chr.|58]] un [[51 v. Chr.]] as en Feldherr in den [[Gallischen Krieg]] [[Gallien]] bit an den [[Rhien]] hen unner siene Föte peddt un innahmen. Nadem Crassus in en Kriegstog gegen dat [[Partherriek]] to Dode kamen weer, hefft sik de vörmoligen Frünnen Caesar un Pompeius in’e Haare harrt üm de Macht in’n Staat un sünd dor gegen’anner in’n Krieg tagen ([[49 v. Chr.|49]]-[[46 v. Chr.]]). Pompeius stünn dor up de Siet vun den Senaat bi. Toeerst hett Caesar den Westen vun dat Riek unner siene Kuntrull kregen, man denn hett he gegen Pompeius an’n [[9. August]] [[48 v. Chr.|48]] in de [[Slacht bi Pharsalos]] in Grekenland wunnen. Pompeius möss utkniepen un is denn, nich veel later, in Ägypten an’e Siet bröcht wurrn. Caesar hett denn Kriegstöge in Ägypten, Lüttasien, Afrika un Spanien unnernahmen un dor de lesten Republikaners bi slahn. Dor is de Republiek denn tosamen stört. [[46 v. Chr.]] hett Caesar den [[Juliaansch Klenner|Juliaanschen Klenner]] inföhrt. In’n [[Februar]] [[45 v. Chr.]] hett sik Caesar to’n „Diktater up Levenstied“ utropen laten. 

Man Caesar is in de [[Iden vun den März]] in dat Johr [[44 v. Chr.]] dör ene Gruppe vun Verswörers unner [[Marcus Iunius Brutus]] un [[Gaius Cassius Longinus]] ümbröcht wurrn. So konn dat afwennt weern, datt de Republiek in en Diktatuur verwannelt wurrn is. Man de Anhängers vun de Republiek hefft dat nu nich henkregen, de ole republikaansche [[Verfaten]] wedder her to stellen. Dat [[Tweete Triumviraat]] is tostanne kamen mit [[Marcus Antonius]], mit Octavian, wat de latere Kaiser [[Augustus]] ween is, un mit [[Marcus Aemilius Lepidus]]. Denn güng dat gegen de Verswörers. Nu is wedder en [[Börgerkrieg]] utbraken. De Triumviren hefft dor in de [[Slacht bi Philippi]] gegen Brutus un Cassius wunnen. Denn hefft se den lesten Gegenspeler [[Sextus Pompeius]] in [[Sizilien]] tonicht maakt. Nadem hefft se sik in dat Triumviraat vertöörnt un toeerst hefft Octavian un Marcus Antonius sik gegen Lepidus stellt, man, as se den unnerkregen harrn, sünd se beide gegen’anner angahn. In de [[Slacht vun Actium]] hett Octavian [[31 v. Chr.]] Marcus Antonius unner de Föte peddt un ok de Königin [[Kleopatra VII.|Kleopatra]] vun [[Ägypten]], de em Stütt un Stöhn geven hett. Nu hett Octavian de Macht över dat ganze Riek in siene Hannen holen.

== De fröhe Kaisertied (Dat Prinzipaat) ==
[[Bild:Statue-Augustus.jpg|miniatur|[[Augustus]], de eerste Kaiser vun Rom]]
Octavian harr dat, just so, as Caesar, dor up afsehn, datt he alleen regeer. Man he hett dat anners anpackt, as Caesar un hett dat nich mit eene [[Diktatuur]] versöcht. He hett veelmehr de ole republiekaansche [[Verfaten]] vun de Form her in Kraft laten. Siene Positschoon hett he dor mit afstütt, datt he verscheden Ämter övernahmen hett, sunnerliche Vullmacht sik geven laten hett un besunners den Befehl över wichtige Provinzen mit allerhand [[Legion]]en vun Suldaten dor bi. Allens unner de ole Verfaten un ohn dor wat vun af to breken. Den olen [[Adel]] ut’n Röömschen Senaat konn he dor to bringen, siene Herrschop gellen to laten, tomol de wichtigsten Republikaner-Familien al ut’n Weg rüümt weern. De Senaat hett Octavian as „Princeps“ ankeken, as „den Staat sien eersten Börgersmann“. So hett Octavian en Aart vun Herrschop tohopenschostert, de doch man duchtig verschelen dö vun dat, wo dat de ole republikaansche Verfaten up afsehn harr. Vundeswegen warrt düsse Aart vun Herrschop ok „dat [[Prinzipaat]]“ nömmt. In dat Johr [[27 v. Chr.]] hett Octavian vun den Senaat den Titel „[[Augustus (Titel)|Augustus]]“ kregen.

Ok in de Kaisertied sünd veel Saken bestahn bleven, de in de res publica inricht wurrn sünd. Dor höört de [[cursus honorum]] (de Senaat) to, ok de [[Verwaltung]] vun de Provinzen un de Preesterschop. Uppersten Preester ([[Pontifex maximus]]) is averst nu de Kaiser ween. De Ämter ut de Tied vun de Republiek hefft sik wannelt vun Ämter, wo een wat mit to seggen harr, to Ämter, wo dat bloß noch um de Verwaltung gahn is. De [[Sellschop]] in de Republiek hett anfungen, sik to ännern, un unner Augustus konnen Lüde vun en ne’en Slag upstiegen in den Stand vun en Senator un sunnerlich vun en [[Ridder]] („[[Eques]]“). De Kaisers hefft dat Recht harrt, Ridders to beropen un hefft dor so mit för sorgt, datt de Scheden mank de sozialen Gruppen nich toslaten bleven sünd. De Kaiser konnen ok den Rang vun en Patrizier an en plebeejschen Senator verlehnen. Blangenbi is dat ok för en Nich-Börger eenfacher wurrn, dat Börgerrecht vun Rom to kriegen. 

To düsse Tied hett dat Imperium Romanum al över all Länner rund um de Middellannsche See to regeert. Ok de Westen un de Süden vun [[Germanien]] hefft to dat Röömsche Riek tohöört. Augustus harr dat ok dor up afsehn, dat Riek na Noordosten hen ut to breden, man dor is nix vun wurrn dör de [[Varusslacht]] in’t Johr [[9]] an’n [[Osning]] oder bi [[Kalkrees]]. Dor weer den [[Varus]] siene dree Legionen slahn wurrn dör den [[Cherusker]] [[Arminius]], de later in Düütschland den Naam vun „Hermann“ kregen hett. Varus hett sick denn in sien Swert stött. Dorvun is he doodbleven. Un Augustus bleef blots över, to seggen "Varus redde legiones", wat soveel heet as "Varus, giff mi mien Legionen wedder trüch". Denn harrn de Römers keen Lust mehr op Germanien.Later hett sik Augustus dor mit tofreden geven, de Grenzen af to sekern. An düsse Grenzen stünn meist de ganze Armee, de ut Suldaten vun Beroop bestünn, un de 300.000 Mann stark ween is. 

In de Tied vun Augustus sünd veel neemoodsche Saken inföhrt wurrn. Unner annern is dat Volk in’t ganze Riek tellt wurrn. [[Straat|Straten]] un [[Verkehrsweg]]e sünd utboot wurrn un [[Weertschop]] un [[Kultuur]] hefft bleiht („Augustus siene Klassik“). De Tahl vun Provinzen is grötter wurrn un de röömsche Kultuur is bit in de butersten Provinzen henkamen. Up de eene Siet is dormols versöcht wurrn, de olen Inrichtungen ut de Tied vun de Republiek to bewohren, up de annere Siet gung dat doch wieter up den Weg na en modernen Grootstaat, de nich mehr bloß vun de Stadt Rom afhangen dö. Augustus hett sik dree Johre lang in [[Gallien]] upholen un is gor nich na Rom gahn, um dor up’n Throon to sitten. Sien Nafolger is sogoor de meiste Tied up [[Capri]] ween. Siene Herrschop stunn up so stevige Beene, datt he dat nich mehr nödig harr, in Rom to ween un en Oog up den Senaat to smieten. 

[[Bild:Forum Romanum Rom.jpg|center|miniatur|hochkant=4.0|[[Forum Romanum]], in der Midden de Sulen vun [[Saturn sien Tempel]], achtern rechts dat [[Kolosseum]], 2005]].

Augustus harr den [[Tiberius]] to’n Söhn annahmen. He folg em ok na. Tiberius gellt as en vigelienschen [[Charakter]]. In sien Binnersten föhl he sik woll noch as en Republikaner. As Herrscher geev he sik dor mit tofreden, de Grenzen af to sekern. Sien Nafolger is denn [[Caligula]] ween. He hett bloß man dree Johre lang regeert un warrt as eersten Vertreder vun den „[[Cäsarenwahn]]“ ankeken. Hüdigendags warrt nich allens glöövt, wat [[Sueton]] över em schreven hett, man dat bedutt doch nich, dat he för’n goden Kaiser holen warrt. Nadem Caligula an’e Siet maakt wurrn is, is [[Claudius]] Kaiser wurrn. En betern harr sik just nich funnen. An un for sik konn de Throon nich arvt weern. Unner Claudius is [[Britannien]] to dat Riek mit to kamen. Later denn ok noch [[Thrakien]], wat avers al vördem en afhängigen Staat ween weer. Na Claudius keem denn [[Nero]] up den Throon. Em is allerhand vörsmeten wurrn, to’n Deel ok eerst lange na siene Tied dör en [[Christendom|christliche]] Brill un so gellt he as en Düvel vun Minss. Man ok [[Heidendom|heidnische]] Schrievers, de dat mit den Senaat holen döen, hefft nix Goods över em seggt un de moderne Forschung sütt dat wiethen ok nich anners. So schall he sik um dat [[Militär]] nich sunnerlich scheert hebben. Nero sien Dood in dat Johr [[68]] hett en Enne maakt an dat [[Huus vun de Juliers un Claudiers]]. Düt Huus stamm vun twee vun de öllsten Familien vun den Adel iin de Stadt Rom af. Vun Nero sien Enne af an scholl dat anners weern: In de Tokumst is man meist keen Kaiser mehr ut en ole Familie ut de Stadt Rom kamen. 

== De hoge Kaisertied ==
In dat eerste [[Veerkaiserjohr]] is dat eerstmol duchtig dör’nanner gahn, man denn hefft de [[Huus vun de Flaviers|Flaviers]] de Macht in’e Hand kregen. Alltohopen hefft se ehre Sake goot maakt. Kaiser [[Vespasian]] hett in dat Johr [[70]] en Upstand in [[Judäa]] dör sien Söhn [[Titus]] daalpedden laten. Vespasian hett de Finanzen vun dat Imperium wedder up Schick bröcht un de Grenz na Osten to gegen de [[Partherriek|Parthers]] afsekert. An un for sik hett Vespasian allerhand tostanne kregen. As he in dat Johr [[79]] sturven is, hett sien Söhn Titus den Throon övernahmen. To siene (korte) Tied hett dat en Reeg vun Katastrophen geven, as dat Utbreken vun den [[Vesuv]] un allerhand [[Süke]]n. Man Titus hett sik dor oorntlich mit rumslahn un is dor woll mit toranne kamen. Avers al in dat Johr [[81]] weer he dood un sien Broder [[Domitian]] is em nafolgt. [[Publius Cornelius Tacitus|Tacitus]] un [[Sueton]] maalt den sien Bild in düstere Farven, vunwegen datt he sik mit den Senaat in’e Plünnen harr, man he is dörchut ganz goot torecht kamen un hett ok henkregen, datt de [[Verwaltung]] slanker arbeiden dö. Man in’t Johr [[96]] is he dor över strumpelt, datt de Hoff sik gegen em verswaren harr. 

[[Bild:Relief Kolumna Trajana.jpg|miniatur|De [[Trajansuul]] in Rom mit Biller ut de [[Dakerkriege]]]]

Nu keem de Tied vun de [[Adoptivkaisers]]. Se güng mit [[Nerva]] los un warrt allgemeen as de beste Tied vun dat Imperium ankeken. De Macht vun Rom stunn up de Hööchde, just so siene Kultuur. De Kaisers hefft sik meist mit den Senaat afsnackt un ok bi de Staatsordnung vun dat Prinzipat is dat bleven. An’n gröttsten is dat Riek unner Nerva sien Nafolger [[Trajan]] in dat Johr [[117]] ween. Trajan stamm nich ut Italien, man he keem ut de Provinz, ut [[Hispanien]]. Dormols is he as ''optimus princeps'' fiert wurrn, as „besten Kaiser“. He hett Kriege gegen de [[Dakers (Volk)|Dakers]] maakt un weer mit siene Armee unnerwegens gegen de [[Partherriek|Parthers]]. Dat Riek reck nu (vun Noord na Süüd) vun [[Schottland]] bit na [[Nubien]] un (vun West na Oost) vun [[Portugal]] bit na [[Mesopotamien]]. Man dat duer nich lang un de Länner ööstlich vun den [[Euphrat]]-Stroom mössen wedder upgeven weern. Trajan weer de Vörweser vun [[Hadrian (Kaiser)|Hadrian]], de en kloken Minschen weer un de dat mit de Kultuur vun de Greken harrt hett. Nu is dat Imperium na binnen hen stärker wurrn un de Zivilisatschoon, de Kultuur un de [[Technik]] bleihten. So keem dat, dat ok de junge [[Christendom|christliche Gloven]] sik allerwegens in dat Riek utbreden dö. Hadrian klemm sik dor achter, datt de Grenzen afschott’ wurrn sünd dör gode Wallanlagen, as den [[Hadrianswall]] in Britannien. Ok möök he de Grenzen na Osten to dicht oder kört jem af. Dat gifft avers moderne Historikers, de smiet den Kaiser vör, he harr nich goot up dat Riek siene Finanzen keken. Worraftig dükert al in’e Feern de Anfang vun en Weertschopskrise up, man allto dull is dat to siene Tieden noch nich ween. 

Denn güng dat leeger. De [[Germanen]] harrn dat Wannern kreegen. Un denn sünd to'n Bispeel de [[Alemannen]] vun de [[Oostsee]] na Süden trocken un över den [[Limes]]. Anno [[395]] harr [[Theodosius]] denn dat Riek deelt, nu geef dat een [[Weströömsch Riek]] un en [[Oströömsch Riek]].

De [[Markomannen]] un [[Bajuwaren]] hebbt sick [[Öösterriek]] un [[Bayern]] haalt. De [[Goten]] hebbt sik vun den Süden vun Sweden opmaakt un sünd eerst an de [[Oostsee]]. Se hebbt sik denn in de [[Westgoten]] un de [[Ostgoten]] deelt. De Westgoten sünd - later ok mit de Wandalen eerst na Italien un denn na Spanien. De Wandalen hebbt sick denn Afrika holt. De Ostgoten sünd denn na Italien. Dat Wannern keem nich bloots so. Dor weern de [[Hunnen (Volk)|Hunnen]], de sünd vun Asien na Westen un harrn 'n Slag Germanen vör sik herdreewen. [[451]] sünd se denn in Gallien slaan woorn. 

Obers in'n Westen weer dat nu to Enn mitt dat Röömsche Riek. Dor weern nu de Germanens. In'n Osten weer dat anners. Dor harrn sik de röömschen Kaisers noch lang holln. Justinian weer de gröttste. Obers denn güng dat ok dal mit dat Oströömsche Riek. Harr sick obers noch bit [[1453]] hintrocken, denn harrn de Törken Konstantinopel innahm un dat heet nu [[Istanbul]].

== Weblenken ==
{{Commons|Category:Ancient Rome|Röömsch Riek}}

{{DEFAULTSORT:Roomsch Riek}}

[[Kategorie:Antike]]
[[Kategorie:Röömsch Riek]]