De Born vun Prähistorie wiesen.

[[Datei:PSM V44 D647 Delineations on pieces of antler.jpg|mini|PSM V44 D647Biller un Symbole up Härtbuckhoorn inreten, uut [[La Madeleine]]]]

De '''Prähistorie''', ook '''Oorgeschicht(e)''' oder '''Vörhistorie''', betekent de öldste Tied in de Historie van de Minschheed, uut de dat kene schreven Borns givt. De prähistoorsche Tied forscht de [[Archäologie]] uut. De Prähistorie is de Tied twischen den eersten Steenwärktügen vör 2,6&nbsp;Millionen Jaren, bet dat de eersten schreven Borns nableven sind, wat je na Regioon een groten Unnerscheed sien kann, je na de Tied wenn de [[Schrift]] in een Regioon upkomen is.

Up de Prähistorie folgt de [[Protohistorie]] oder Fröhistorie, in de dat indirekte schreven Borns givt: man de Archäologie is jümmers noch een wichtigen Born de Ümstänne in düsse Tied uuttoforschen. Denn folgt de [[Historie]] in’n engen Sinne, de schreven Borns uutforscht.

== Tieden in Prähistorie ==
De Prähistorie gleder de däänsche Archäologe [[Christian Jürgensen Thomsen]] 1836 in siene däänsche Schrift ''{{Lang|da|Ledetraad til nordisk Oldkyndighed}}'' dat eerste Maal in een Dreeperiodensysteem: [[Steentiet|Steentied]], [[Bronzetiet|Bronzetied]] un [[Iesentiet|Iesentied]]. För de ole Welt is düt Dreeperiodensysteem ook vandage noch güllig. Man för anner Regionen in de Welt is düt Systeem swaar to bruken. To’n Bispeel beginnt de schreven Historie in wieden Delen van [[Noordamerika]] nich eer dat de Spaniers Amerika updeckt hadden.

== Steentied ==
→ Kiek bi: [[Steentiet|''Steentied'']]

De Steentied is de öldste [[Ära|Epoche]] in de Minschheedshistorie. Dat wichtigste Kennteken sind de nabelven Steenwärktüge. De Tied begunn  – so as wi dat vandage weet – med den öldsten Steenwärktügen, de wi bet nu finnen können, vör wat bi 2,6&nbsp;Millionen Jaren in [[Afrika]].

=== Ooldsteentied ===
→ Kiek bi: ''[[Ooldsteentied]]''

De Ooldsteentied, ook ''Paläolithikum'' was de eerste un längste Periode in de Prähistorie un betekent in Afrika, [[Europa]] un [[Asien]] dat öldste Stück van de [[Steinzeit|Steentied]].

==== Steengrandwärktüge: ''Homo rudolfensis'' un ''Homo habilis'' ====
→ Kiek bi: ''[[Homo rudolfensis]]'' un ''[[Homo habilis]]'' 

De Historie van de Minschheed begunn vör 6 Millionen Jaren Tied in Afrika, as [[Minschenapen]] as ''[[Ardipithecus ramidus]]'' begünnen uprecht to gaan. De [[Australopithecus|Australopithecinen]] daarna verbetern düsse Aard to gaan un wassen läter to den eersten ''[[Homo]]'' ran: ''[[Homo rudolfensis]]'' un ''[[Homo habilis]]''. Dat Kennteken, dat se Deel van dat Genus Homo maket, is dat se al vör 2,6 Millionen Jaren Tied slichte Steenwärktüge uut Grand un Schutt  („[[Pebble Tools]]“) bruken. De eersten Steenwärktüge tellt to den Kultuurstand [[Oldowan]] an. De Tied heet ook Fröhpaläolithikum

==== Fuustbiele: ''Homo erectus'' ====
''→'' Kiek bi: ''[[Homo erectus]]'' un ''[[Homo heidelbergensis]]''

''[[Homo erectus]]'' het in de Kultuur leevt, de Ooldpaläolithikum heet un kenne [[Fuustbiel|Fuustbiele]] as Wärktüge. Al för de eersten Minschen van düsse Aard is nawiesen, dat se Steenwärktüge bruken; läter bruken se ook [[Füür]], so as de 790.000 Jare ole Stede [[Gesher Benot Ya’aqov]] – de öldste med sekeren Datum – vandage in [[Israel]] nawiest.<ref>[[Naama Goren-Inbar]] et al.: ''Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel''. In: ''[[Science]]''. Band 304, 2004, S. 725–727; [[doi:10.1126/science.1095443]]</ref>  Vör bummelig 1,5 Millionen Jaren Tied begunn in Afrika de Tied, de [[Acheuléen]] heet un in de Minschen Wärktüge as [[Fuustbiel|Fuustbiele]], de up beden Sieden beslaan un sorgsam maket sind, bruken. Vör wat bi 500.000 Jaren keme düsse Techniken ook na Europa.

''Homo erectus'' was flexibel, so dat he sik eerst in Afrika, denn in [[Süüdwestasien]], denn [[Indien]] un ook in [[Volksrepubliek China|China]] un [[Süüdoostasien]] uutbreden konn. De laten ''Homo erectus''  – se steet faken bi den ''Homo heidelbergensis''  – könnt al Jäger un Sammler heten.

==== Afslagwärktüge: ''Homo neanderthalensis'' ====
→ Kiek bi: [[Neanderdaler]]

In Europa worde de ''Homo erectus'' över den ''[[Homo heidelbergensis]]'' un ''[[Homo steinheimensis]]'' to’n [[Neanderdaler]], de sunderlik an dat Klima in de [[Iestied]] anpasst was. Anderster os Forscherlüde dat eerdage dacht hebbet, was hadde de Naanderdaler ene Kultuur: För de Naanderdalers sind in Middeleuropa dat eerste Maal kultsche Praktiken nawiesbaar, so to’n Bispeel [[Begräffnis|Begrävenisse]] med [[Graffbigaav|Gravbigaven]]. De Neanderdaler hebbet sik ene niege Technik Stene to bewärken uutdacht, bi de se nich alleen de Kärn van [[Flintsteen|Flintstenen]], [[Quarzit]] oder annner Stenen bewärken, man ook den [[Afslag (Archäologie)|Afslag]]. Waarümme de de Neanderdaler daalgüngen is nich seker. Waarschienlik güng de Taal Neanderdalers bilüttken trügge, as de moderne Minsch na Europa kam. Up’t längeste waren sik de Neanderdalers up dat [[Ibeersch Halveiland|ibeersche Halveiland]]. 

==== Höhlenmaleree, bildlike Kunst un Musik: ''Homo sapiens'' ====
→ Kiek bi: [[Minsch|''Homo sapiens'']]

Nich de ''Homo erectus,'' de na Europa un Asien uutwandert weren, man uut den ''Homo erectus,'' de in Afrika bleven weren, wuss de de moderne Minsche, de ''Homo sapiens,'' ran. Düsse Minschenaard begunn sik vör ca. 100.000 Jaren Tied uutrobreden. In Europa kemen sik de ''Homo sapiens'' un de Neanderdalers twischen 40.000 un 35.000 Jaren tomööt

''Homo sapiens'' verbetter de Methoden Stene to bewärken. Beachtlik sind de eerssten Tüügnisse för afstrakt un symboolsche Denken, dat sik sunnerlik in den eersten bildliken Kunstwärken vör 40.000 Jaren Tied wiest. Daar mang to’n Bispeel [[Löwenminsch|Löwenminschen]], Fabelwesen med een Löwenkopp un dat Liev van enen Minschen. Uut de Tied stammt ook [[Fleut|Floiten]] uut Knaken, wat de eerste Musik nawiest.<ref>{{Internetquelle |url=https://www.iceageart.de/startseite/ |titel=Home |sprache=de |abruf=2021-09-22}}</ref>

=== Jungsteentied ===
To’n Enne van de letste Iestied hen verbetter sik dat Klima, so dat’t nu in Gebeden as den [[Fruchtbor Halfmaand|fruchbaren Halvmaan]] in [[Süüwestasien]] mööglik was sittfast to leven. In de jüngste [[Dyrastied]] worde Kliam noch eenmaal een beten küller, so dat Minschen twungen weren wedder as [[Nomaad|Nomaden]] to leven oder Alternativen uuttofinnen. Düsse Ümmestand brochte de [[Bueree|Buurie]] vör Dag. Een eersten Beginn givt’t al in [[Proto-Neolithikum]] vör 14.000 Jaren Tied. Van 9500 v.&nbsp;Chr. an keem de Domestikatschoon van Deren un Planten up. De Buurie brochte groten Wannel in de Weerdschop un Kultuur med, daarümme seggt een ook „[[Neolithsche Revolutschoon]]“. Van den froen Zentren het sik de Buurie wieder uutbreed un keem vör rund 7000 Jaren Tied in Europa an. Anner Kenntken för de Jungsteentied sind at sittfast Leven, [[Keramik]], un dat Slepen van Stenen. De wichtigsten sotscholen Folgen van de Buurie weren, dat de höger Produktschoon van Neermiddels, de Taal Minschen anwassen maakt het. So können sik Minschen up verscheden Proffeschonen spetschliseren un so de Organisatschoon in Staten vöranbringe.

=== Koppersteentied ===
→ Kiek bi: [[Koppersteentied]]

De Tied twischen Jungsteenstied un de Bronzetied, in de Minschen den [[Kopper|Kopperbärgbu]] begünnen un wichtige Techniken för de Metallurgie uutfünnen, heet Koppersteentied, in de Facksprake ook ''Chalkolithikum'' oder ''Äneolithikum.'' Kopper was man noch raar un de meesten Wärktüge weren noch uut Steen. [[Ötzi]], de Iesmumie uut den [[Ötztaler Alpen]] in [[Süüdtirool]], stammt uut de middeleuropääsche Koppersteenteid. He hadde een [[Biel]] med, dat een Lemmel uut 99&nbsp;% Kopper hadde, dat uut den [[Soltborger Land]] kam.

== Bronzetied ==
→ Kiek bi: [[Bronzetiet|Bronzetied]]

[[Bronze]], een Mischmetall uut 90&nbsp;% Kopper un 10&nbsp;% Tinn, keem to’n Ennde van den 4. Jaardusend v.&nbsp;Chr. up. Dat Metall is veel harder as Kopper un givt de Tied den namen. In Israel gav et al 3300 v.&nbsp;Cht Bronze. De Bronzetied is in Lüttasien af 1700 v.&nbsp;Cht to Enne un ümme de Middelländsche See up’t läteste ümme 1200 v.&nbsp;Chr., as in düsse Regionen [[Iesen]] as Metall upkam. In  Middeleuropa beginnt de Bronzetied eerst 2200 v.&nbsp;Cht. un langt bet 800 v&nbsp;.Chr.

== Iesentied ==
→ Kiek bi: [[Iesentiet|Iesentied]]

Sied den laten 4. Jaardusend v.&nbsp;Chr. is [[Iesen]] as een Wärkstoff bekannt. De eerste schriftlike Borns, de wat över Iesen schrivt, steet up Kielschrifttafeln uut den laten 3. Jaardusend v.&nbsp;Chr. In düsse Tied was dat noch Iesen van [[Meteoroid|Meteoriten]]. Veer Funne uut den Iran, Mesopotamien un Ägypten sind sogaar noch öller. In de tweden Halve van den 3. Jaardusend is [[gediegen]] Iesen in [[Troja]] un de „Förstennekropole“ van [[Alaca Hüyük]] (twischen 2550 un 2350 v. Chr.) nawiesen<ref>[[Ernst Pernicka]]: ''Gewinnung und Verbreitung der Metalle in prähistorischer Zeit''. [[Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz]]. 1990, S. 62 [https://www.researchgate.net/profile/Ernst_Pernicka/publication/262916568_Gewinnung_und_Verbreitung_der_Metalle_in_prahistorischer_Zeit/links/54a5b0bc0cf257a63608d6f2/Gewinnung-und-Verbreitung-der-Metalle-in-praehistorischer-Zeit.pdf Online verfügbar] (PDF; 21,1&nbsp;MB)</ref>. In den 2. Jaardusend daarna is Isen sunderlik in [[Anatolien]] bekannt. [[Assyrsche Spraak|Assyrsche]] Borns uut de Tied van 1950–1700 v.&nbsp;Chr. vertellt, dat Iesen veel kostbarer as [[Gold]] un [[Sülver]] was. Staatsche Wapen so as Ext van [[Ugarit]] (ca. 1450–1350 v. Chr.) wieset, dat Iesen ook in de Tied van den [[Hethitsch Grootriek|Hethitschen Grootriek]] düchtig weerdvull was. Ook wenn et kene archäologgschen Funne givt, vertellt een Text uut de midelassyrsche Tied över enen Isensmedd an’n Hove van [[Ninurta-tukulti-Aššur]] (1168–1133 v.&nbsp;Chr.). Van den 9.&nbsp;Jaarhunderd an het dat nieassyrsche Riek Iesen in’n groten Mate herstellt, so dat sik Iesen langsam över heel de Welt uutbreed het.<ref>
[[Christopher Pare]]: ''Frühes Eisen in Südeuropa: Die Ausbreitung einer technologischen Innovation am Übergang vom 2. zum 1. Jahrtausend v. Chr''. In: Elena Miroššayová, Christopher Pare, Susanne Stegmann-Rajtár (Hrsg.): ''Das nördliche Karpatenbecken in der Hallstattzeit. Wirtschaft, Handel und Kommunikation in früheisenzeitlichen Gesellschaften zwischen Ostalpen und Pannonien'' (Budapest Archaeolingua Alapítvány 2017) ISBN 978-6155766008  S. 14–20 [https://www.academia.edu/35668854/Fr%C3%BChes_Eisen_in_S%C3%BCdeuropa_Die_Ausbreitung_einer_technologischen_Innovation_am_%C3%9Cbergang_vom_2._zum_1._Jahrtausend_v._Chr Online verfügbar] (PDF)</ref>

== Nettverwiese ==
{{Commonscat|Prehistory|Urgeschichte}}
* [http://www.seilnacht.tuttlingen.com/Lexikon/Hoehlen.htm Die frühesten Funde menschlicher Kunst stammen aus der Altsteinzeit, vor allem Höhlenmalereien] (hoogdüütsch)
* [http://www.loewenmensch.de/ Löwenmensch - Eines der ältesten bisher gefundenen Kunstwerke]  (hoogdüütsch)
* [http://www.landschaftsmuseum.de/Seiten/Lexikon/Altsteinzeit.htm Zur Altsteinzeit im Landschaftsmuseum Obermain Kulmbach]  (hoogdüütsch)
* [http://www.northpacificprehistory.com/ North Pacific Prehistory]  (hoogdüütsch)
* [http://www.urgeschichte.com/ Museum für Urgeschichte in Asparn an der Zaya]  (hoogdüütsch)
* {{Webarchiv|url=http://www.pa-linz.ac.at/institut/gspb/Urgeschichte.PDF|wayback=20060222064026|text=Manfred Aigner: ''Prähistorie – Ur- und Frühgeschichte. Ständige Erneuerung der Modelle und Hypothesen über die Homo-Evolution''.}} (PDF; 170&nbsp;kB)  (hoogdüütsch)

== Nawiese ==
<references />
{{Normdaten|TYP=s|GND=4078951-2}}
[[Kategorie:Prähistorie]]
[[Kategorie:Paläoanthropologie]]