Poesie
Poesie oder Dichtkunst is ene Kunstform, de med Rhythmus, Struktuur un Klang van ene Sprake Geföle un Gedanken uutdrückt. Een Stücke Poesie heet Gedicht oder Dichtels, de Maker daarvan is een Dichter oder en Dichtersch(e).
Makers van Poesie bruukt ene Antaal Stilmiddel. Faken sind Rieme, Luudmalerien un Rhythmus, wa dat Gedicht enen mest musikaalschen, sängerschen Indruck kriegen kann. Symboolsche, dubbelsinnige oder iroonsche Verse maket een Gedicht faken tweedüdig.
Wat Lüde unner Poesie verstaat hangt af van de Kultuur un de Sprake, in een Gedicht affaat is. In de traditschonelle Poesie in’n Westen folgt Gedichte faken een afmeten Riemschema un een regelmatig Metrum. Wat moderene Dichters sind daar klaat med un gaat daar jüst gegenan. Se bruukt frieger Formen un faken Dubbelsinnigheed.
Elemente
[ännern | Bornkood ännern]Riem
[ännern | Bornkood ännern]Binnen de westersche Dichterie is Riem dat wichtigste Element. Daarbi söcht een Dichter Wöör un Lude, de minner oder meer liek klingt. Faken buut een Dichter düsse lieken Wöör un Lude up besunner Steden in enen Vers in, in de tradittschonellste Form an’n Enne. Düt doot se ümdat et beter to hören un enen Tosamenhang givt. So is een Gedicht ook lichter butenkopps to leren (in froger Tieden wörden Gedichten dör Vertellers butenkopps vördregen).
De meest bruukt Form is de vullstännige Riem, waarbi de gröötste Deel van dat Woord dat sülve is, so as de Wöör Lippe un Stippe. ’ne Annern bekende Form Riem is de Beginnriem (Alliteratschoon), waarbi alleen de Anfangsluud de sülve is, so as in Lippe un Luft.
Riemen kann in wat Spraken mackeliker sien as in Andern, ümdat de se to’n Bispeel so warket, dat Vokalen in de Morpholoige van Wöör overeen kummen müüt oder dördat se minner Vokalen of Konsonantenkluusters hebbet. De Riekriekdom van ’ne Sprake bestimmt to enen groten Deel, wat för ne Aard Poesie, ene Sprake veel bruukt.
Bi de Alliteratschonen (Beginnriem) word Bookstaven oder Lude an de Beginn van twee oder meer upeenfolgen Wöör wedderhaalt. De froge germaansche Dichterie het düt Stillmiddel veel bruukt. Metrum un Beginnriem weren een wichtigen Deel van den Upbau van Gedichten uut de froogermaansche Tied. De Töhörer kunn an’t Verloop van enen Satz al hören, dat daar ne Alliteratschoon kümmt. Behinnriem passt good in Spraken, wo Riemstrukturen minder uutarbeed sind.
Rhythmus
[ännern | Bornkood ännern]De Wiesen üm Rhythmus in een Gedicht to kriegen is in jedeSpraker un dichtersche Traditschoon anners. Spraken bruket Rhythmus up ene faste Wiese, döör Akzentre oder Silven, Moras. In’t Japaansch word vööl Moras bruket. Latiensch, Katalaansch, Fransch, Leoneesch, Gallisisch un Spaansch hebbet Silven allemaal de selv Längde. Engelsch, Düütsch un Plattdüttsch hebbet fastleggen Munster vör Nadruck. Daarnööst kann daar med Intonatschoon ook Rhytmus namaakt worden. Wieders sind der noch Toonspraken, so as Chineesch un Vietnameesch.
De Rhythmus van ’ne Sprake bestimmt för en groot Deel wo en Gedicht klingt. För völe traditschonelle Dichtformen ligt daarümme faste vovöle Silven enen VErs hebben hag. Bi metrisch Rhythmus ligt exakt fast, wo Nadruck up Silven in Munster, de sik wedderhaalt, ligt.