Nobelpries
De Nobelpries is en vun den sweedschen Utfinner un Ünnernehmer Alfred Nobel stift Pries, mit den de wichtigsten Forschensresultaten vun dat vörige Johr uttekent warrt. In sien Testament legg he fast, dat mit sien Vermögen ene Stiftung grünnt warrn schall. De Tinsen schullen as Priesen an de geven warrn, de in dat vörige Johr de Minschheit den gröttsten Nütten bröcht hebbt. Dat Geld schull to fief lieke Delen op de Rebeden Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin, Literatur un för Fredensbemöhen verdeelt warrt. Siet 1969 warrt ok en Pries för Weertschopswetenschoppen vergeven, de aver vun de sweedsche Rieksbank, in Andenken an Nobel, stift wörr.
De Nobelpries is hüüttodaags de hööchste Utteknen in de wetenschopliche Welt. He warrt siet 1901 elk Johr an'n Doodsdag vun Alfred Nobel, den 10. Dezember vergeven. De Priesdreger warrt op Basis vun de inschickten Nomineren un de Rööt vun dat Nobelkomitee, de aver nich bedacht warrn mööt, vun verschedene Gremien utwählt:
- För Physik un Chemie vun de Königlich Sweedsche Akademie vun de Wetenschoppen.
- För Physiologie oder Medizin vun de Nobelversammeln vun dat Karolinska-Institut in Stockholm.
- För Literatur vun de Sweedsche Akademie.
- För den Fredensnobelpreis vun en Utschuss, de ut fief Liddmaten vun dat norweegsche Parlament besteiht.
- De Pries för Ökonoomsche Wetenschoppen in Andenken an Alfred Nobel vun de Königlich-Sweedsche Akademie vun de Wetenschoppen.
De Fredensnobelpries warrt in Oslo vergeven, alle annern Priesen vun den sweedschen König in Stockholm. Norwegen un Sweden weren to de Tiet, as de Pries stift weer, noch ene Union un dat Testament vun Nobel segg, dat de Fredenspries vun en norweegsch Komitee vergeven warrn schull. 1905 löös sik de Union op un Norwegen wörr en egenstännig Land.
Alle Priesdreger kriggt ene Oorkunn, en Goldafteken un ene bestimmte Summ Geld. Disse is vun de Tinsdracht vun de Nobelstiftung afhängig. In't Johr 1901 weer de Pries mit 150.800 Kronen doteert. 1970 weren dat denn ümrekent 288.000 DM un 2004 bi 1,1 Millionen Euro (dat sünd üm un bi 10 Millionen Kronen). En lütt Problem is bilütten de Wunsch vun Nobel, dat de Pries in een Kategorie an nich mehr as dree Personen vergeven warrn dröff. In vele Rebeden vun de Wetenschop warrt vundaag ne'e Utfünn nich mehr vun enkelte Wetenschoplers maakt, man mehrst internatschonaal in grote Gruppen utarbeid. Bet hüüt hebbt den Pries eenzig veer Lüüd tweemal kregen - Marie Curie (1903 för Physik un 1911 för Chemie), Linus Carl Pauling (1954 för Chemie un 1962 för Freden), John Bardeen (1956 un 1972 för Physik) un Frederick Sanger (1958 un 1980 för Chemie). De Organisatschoon UNHCR kreeg 1954 un 1981 den Fredensnobelpries, dat Internatschonale Rode Krüüz wörr för sien Fredensbemöhn sogor dreemal (1917, 1944, 1966) uttekent.
De Nominerensprozess
[ännern | Bornkood ännern]Üm enen Nobelpries kregen to könen, mutt een nomineert warrn. Dat Recht, en Nomineren to maken, hebbt disse Personen:
- Alle vörige Priesdreger in de sülve Kategorie
- För Physik, Chemie, Physiologie oder Medizin un Weertschopswetenschoppen hebbt de Liddmaten vun de bedrepenen Nobelkomitees, vun de Akademie vun de Wetenschoppen, Professers vun de bedrepenen Fakultäten an bestimmte skandinaavsche Universitäten un enige wiedere utsöökte Personen un Liddmaten an utwählte annere Universitäten dat Recht Nomineren to maken.
- För den Nobelpries in Literatur köönt Vörslääg vun Literatur- un Linguistikprofessers, Liddmaten vun de Sweedsche Akademie un lieke Institutschonen un vun de Präsidenten vun repräsentative Schrieververeenigen inreckt warrn.
- Vörslääg för den Fredensnobelpries kann elk Liddmaat vun en Regeren oder en internatschonaal Gericht maken, todem Professers vun de Fachinstituten Sozialwetenschop, Historie, Philosophie, Recht un Theologie as ok de Vörsitters vun Fredensforschenssinstituten un lieke Organisatschonen.
No de Statuten vun de Stiftung warrt Informatschonen över de Nomineerten, de Lüüd, de nomineert, un de Menen dorto vun Sieden vun dat Komitee för en Tied vun 50 Johren ünner Versluss hollen
De Nobelpries warrt den Priesdräger persönlich vun den König vun Sweden uthännigt, un gellt ok denn as vergeven, wenn de uwählte Kandidaat em nich annimmt oder nich annehmen kann. 1935 weer dat t.B. so, as Carl von Ossietzky den Pries up Befehl vun de Naziregeren trüchwiesen muss. Ok de russische Dichter Boris Pasternak wurr 1958 vun de Sowjets dwungen, den Pries aftolehnen.
Anlehnt an den Nobelpries warrt siet 1991 vun de Harvard University in Cambridge ok de Ig-Nobelpries för sünnerlich unnütte oder kuriose Forschensresultaten vergeven.
Weblenks
[ännern | Bornkood ännern]- www.nobel.se (engelsch)
- www.nobelpreis.org (hoochdüütsch)
- Siet mit Biographien vun alle Nobelpriesdreger (engelsch)
- Nobelpriesdregerdrepen op de Insel Lindau in'n Bodensee (hoochdüütsch)