Zum Inhalt springen

Joseph Haydn

Vun Wikipedia
Joseph Haydn 1791

(Franz) Joseph Haydn (af un too ok Josef, Franz hett he sük nie nömmt) (* 31. März 1732 in Rohrau, Nedderösterriek; † 31. Mai 1809 in Wien) weer een föhrend Komponist van de Musikrichtung, de as Wiener Klassik betekend wurrd. He weer een Bröer van de Komponist Michael Haydn un de Singer Johann Evangelist Haydn (Tenor).

Haydn hett den gröttsten Deel van sien Karriere as Hofmusiker verbrocht und hett dat Orchester un de Oper van de riek Familie Esterházy leit. Up de hör Landsitt harr he Musik för de Familie to komponeeren. De Utwirkungen van de Afgescheedenheet van anner Komponisten un van de ünnerscheedlich Ströms van Musik hett he mit dat bekannt Zitat:

Ik weer van de Welt afsünnert, nümms ut mien Nähe kunn mi dorto bringen, mi sülvst verrückt to maken oder to quälen, dorüm muss ik original (heet: mien eegen Weg söken) wurrn.

Leven

[ännern | Bornkood ännern]

Jöögd

[ännern | Bornkood ännern]

Haydn wurr as Söhn van en Stellmaker un Wagenboer in dat Dörp Rohrau dicht bi de domalig öösterrieksch-ungarsch Grenz boren. Woll kunn’n sein Öllern kien Noten lesen, aber nah Haydns Erinnerungen is in sien Familie un mit Nahbers faken sungen wurrn. Sien musikalsch Talent hebbt opdeckt, as he noch een lütt Kind weer. 1737 oder 1738 hebbt se hüm nah Verwandten in Hainburg an der Donau schickt, wat dich bi leeg. Dor is he as Chorsinger utbild wurrn. In dat Johr 1740 is Georg von Reutter, de musikaalsch Direktor van de Stephansdom in Wien, up hüm upmerksam wurrn. De reis dormals jüst dör de Provinzen um talenteert Chorsängers (Chorknaben) to finn’n. Reutter hett Haydn denn mit nah Wien nomm’n, wo he de nächste 9 Johr leben de, de letzt 4 Johr in Sellschop mit sien Bröer Michael. Haydn kreeg dor Gesangs-, Klaveer- un Violinünnerricht. Reutter hett Haydns eerste Kompositschoonen korregeert, hett hüm aber in dit Fak kien geregelt Ünnerricht geven. Liekers hett Haydn in disse Tiet völ leert. Gröttstendeels aber dör Sülvstudium un ok, wiels he in jung Johren an de Öört weer, de för de Musik so wichtig weer. Dat is nich bekannt, of he in disse Tiet oder doch later Johann Matthesons Der vollkommene Capellmeister und Gradus ad Parnassum von Johann Joseph Fux studeert hett, aber he hett nahst seggt, dat disse beid Böker för hüm grundlegend in sein Ontwicklung weern sünd.

1749 kunn Haydn nich mehr de hooge Stimmen in’t Chor singen kunn. Ünner een Vörwand hebbt se hümm denn mehr oder minner rutsmeeten (entlaten). He hett denn wohl een Nacht up een Parkbank verbrocht, bevör hüm Frünnen upnohmen hett. He hett denn för ruch weg 10 Johr as free Musiker arbeit. Dat weer för hüm een temelk harten Tiet un he hett derwiels ok verscheeden Arbeiten upnommen. So weer he Begleiter un Kammerdeener van de italieensch Komponist Niccola Porpora. He hett sük ok düchtig anstrengt, de Löcker in sien Utbildung to füllen und hett denn to’n gooden Letzt sien eersten Striekquartette un ok sein eerste Oper schreben. Dormit harr he sük all wat mehr professionelles Ansehn erwurben.

Siet 1754 geev de junge Haydn de 1744 in Wien boren Marianna Martines Klaveerünnerricht. Se is nahst Komponistin wurrn, sall aber to Anfang van disse Utbildung all düchtig good Klaveer spölen kunnt hemm’n. Haydn leev in dat sülvige Huus as se un hett hör jeden Dag Ünnericht geben. Dorför kreeg he aber ok immer umsünst wat to Eeten und Drinken.

Dat is antonemmen, dat Haydn 1757 sien eerste wichtige Stäe as Musikdirektor van de Graf Karl von Morzin up Slott Lukavec bi Pilsen kreegen hett. Up dit Johr hett he sien eerste in Morzins Deensten komponeert Sinfonier dateert. As Musikdirektor deregeer he een lütt Orchester und dorför hett sien eerste Sinfonien schreven. Striektrios, Cassatschoonen und Striekquartette sünd dornah gau bekannt wurrn – meestens wurrn se afschreven, in Druck komm’n sünd se aber nich.

Graf Morzin harr den aber bold sien Geld dörbrocht un he weer dwungen, sien musikaalsche Ünnernehmungen uptogeben. Haydn is denn aber gau (1761) een ähnliche Stäe as Viezkapellmeester bi de Familie Esterházy anbooden wurrn. De Familie weer een van de riekste und wichtigste Familien in de öösterrieksch-ungarsche Donaumonarkie. As de ole Kapellmeester Gregor Werner 1766 doot bleven is, is Haydn sien Nahfolger wurrn.

As Kapellmeester bi de Esterházys

[ännern | Bornkood ännern]

As livrierter, dat heet mit een Uniform bekleed’ Musiker in’n Rang van een Huusoffizier van de Esterházys is Haydn de Familie in de dree Hööftresidenzen nahfolgt: de Familienett in Iesenstadt, ruch weg 50 km von Wien af; de Winterpalast in Wien, un nah Eszterháza, een groot nieg Slott, dat in de 1760ern in dat ländlich Ungarn baut wurr.

Haydn harr een wiet Feld, wor he vör verantwoortlich weer, so to’n Bispeel Kompositschoon, Leeden van dat Orchester, Spölen van Kammermusik för un mit sien Patron aber ok dat Arrangeeren van Opernproduktschonen. Woll harr he völ to dohn, aber he weer glückelk dorbi. De Esterházy-Fürsten (eerst Paul Anton, denn vör allem Nikolaus I.) weern Musikkenners, de wussen, wat Haydn maken de, hüm aber ok dat Ümfeld för sien künstlersche Ontwicklung geben deen. Dor hör den ok de Mögelkkeit to, jeden Dag sien eegen lütt Orchester uptosöken.

In dat Johr 1760, he weer nu ja seker in sien Kapellmeester-Positschoon, hett Haydn heiraat, aber he un sien Fru, boren as Maria Anna Keller, keemen nich good mit’nanner ut. Se kunn kien Kinner kriegen, wat Haydn düchtig beduurt hett. Dat wurd immer weer spekuleert, dat Haydn de Vader van de Söhn Anton van de Sängersche Luigia Polzelli, de bi de Esterházy-Ünnernehmen arbeiden de un mit de Haydn een längere Affäre harrt hett. Aber een Nahwies givt dat dorför nich.

In de över dartig Johr, in de Haydn för dat Huus Esterházy arbeit hett, produzeer he een Floot van Kompositschoonen un sien musikalsche Stil hett sük immer wieder ontwickelt. Ok wurr he immer bekannter, wat dorto föhren de, dat he för sien Arbeitgeber genauso völ schrieben de as för sein eegen Veröffentlichungen. In disse Periood keemen ok Updrääg ut dat Utland, so as för de Pariser Sinfonien (1785–1786) un de eerst Orchesterversion van Sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze (1786).

Üm 1781 is he denn mit Mozart good Fründ wurrn. Över Johren harr he all up de sien Warken inwirkt. De beid funn’ dat good, tosommen in een Striekquartett to spölen. Haydn sülvst weer bannig beindruckt van Mozarts Wark, ja, he hett woll sogor insehn, dat Mozart beeter Opern un Kozerten schrieben kunn as he. Disse Arbeit het he do temelk instellt. Mozart dorgegen hett hart arbeit, sess Striekquartette to schrieben, de mit dat Niveau van Haydn sien Warken up disse Rebeet mithollen kunnen. Speziell an de Rieg Op. 33 wull he rankommen. As Mozart dormit fertig weer, hett he sien Warken sein Fründ widmet.

Haydn hör de Freimaurerloge Zur wahren Eintracht an, in de he an 11. Februar 1785 upnommen wurrn is. Mozart kunn dor aber nich dorbi wesen, wiels an de glieker Abend en Konzert in de „Mehlrgrube“ geev, wo sien Vader dorbi weer. Nu aber weern se beid in de Loge, wat hör Fründschoop noch starker maken de.

Sülvtstännigkeit

[ännern | Bornkood ännern]

1790 is Fürst Nikolaus storven un sien Nahfolger, de mit Musik nichts an’ Hoot harr, hett dat komplette musikaalsche Ünnernehmen entlaaten und hett Haydn in Pangschoon schickt. Aber Haydn weer ja nu well. De düütsche Impresario Johann Peter Salomon hett hüm denn een lukrativ Angeot makt, wat Haydn annomm’n hett. He is denn nah England gahn un hett sien niege Sinfonien mit een groode Orchester upföhrt.

De Reisen (1791–1792, und nochmals (1794–1795) weern en grooten Spood. De Lüüd sünd in sien Konzerte rinströömt as nichts goods. Rohm un völ Geld hett he dorför kregen. Musikaalsh hett sük dat ok lohnt, wurrn doch to de Tiet sien bekanteste Warken upföhrt, so as de Sinfonie mit dem Paukenschlag, de Militärsinfonie, de Londoner Sinfonie, dat Reiterquartett und dat Zigeunertrio.

Haydn hett sogor överleggt, engelsch Börger to wurrn und dor ok to blieben, aber de Ding hebbt een anner Verloop nomm’n. He gung weer nah Wien torüch, leet een groote Huus för sük baun un fung an mit de Kompositschoon van groote geistlich Warken för Chor un Orchester. To’n Bispeel entstunn’n de twee groote Oratorien Die Schöpfung und Die Jahreszeiten un sess Messen för de Esterházy-Familie, de to disse Tiet weer van een musikaalisch intereseerten Prinz föhrt wurr. Haydn komponeer ok de letzte neegen van een langen Rieg van Striekquartette, so dat Kaiserquartett, dat Quintenquartett und dat Quartett Der Sonnenaufgang. Ok wenn he nu all öller weer, keek Haydn in de Tokunft. In een Breef schreev he: „Wuvöl blivt noch to dohn in disse herrliche Konst!“

In dat Johr 1802 murk Haydn, dat sien Krankheit, an de he all een Tiet lang leeden harr, so schlimm wurrn weer, dat he nich mehr komponeeren kunn. He kunn dat körperlich nicht mehr, musikaalsche Ideen harr he mehr as genoog. Sien Dieners hebbt hüm wohl pleegt un he hett ok völ Besök un Ehren kregen, aber glückelk weer he in disse Johren woll nich mehr. Trost hett hüm dat Spölen an’t Klaveer beeten brocht. Dor spöl he gern de österrieksche Kaiserhymne, de he as patriootsch Geste 1797 komponeert harr.

Storven is Haydn 1809 nah een Angriff van de franzöösche Armee üner Napoleon up Wien. To sien letzt Wöört hört de Versök, de Dieners to beruhigen, as in de Nahberskopp Kanonenschlag to hören weer.

Joseph Haydn hebbt se up de Hundsturmer Karkhof (hüdtodag Haydn-Park in Wien–Meidling) bisett. Bi de Gedenkfier hebbt se dat Requiem von Wolfgang Amadeus Mozart spölt. Sien Grafft is van de Familie Esterhazy anfangs nich mehr beacht wurrn is. Eerst as de Hartog van Cambridge mal sein Bewunnerung utdrückt harr, hett sük ok Fürst Nikolaus II. wedder an sien ehmalge Bedeenstete und sien Genie erinnert. He hett denn Haydn 1820 exhumieren laten un nah Iesenstadt in de Haydnkirche (Barkark) överföhrt. As se de Sarg dorbi open makt hebbt, kunn se sehn, dat de Schädel van Haydn fehlen de. Se hebbt denn nahforsch tun faststellt, dat de Sekretär van de Fürst, Joseph Carl Rosenbaum, een Anhänger van de Schädellehre van Franz Joseph Gall den Doodengraver, een Gefängniswärter und twee Wiener Beamte bestoken harr, so dat he 8 Dag nah de Beerdigung noch mal an dat Grafft kunn, üm sük de Schädel to klauen.

Mit de Schädel weer dat denn so een besündert Ding; eerst kunn se de nich finnen, denn hett man de falsche Schädel överreicht, bit he denn över völ Ümweeg 1895 in de Besitt van de Sellschopp van de Musikfrünnen Wien keem. In deren Museum bleev he denn bit 1953. Een Johr later weer dat Grafft samt Inhold weer vullständig. De Bildhauer Gustinus Ambrosi drüüv de Schädel weer in de Sarkophag leggen un dormit endlich nah 145 Johr de Totenruhe van Haydn wedder herstellen.

Charakter un Utseen

[ännern | Bornkood ännern]

Haydn weer bekannt för sien lebenswördig un optimistisch Persönlichkeit. He harr een gooden Sinn för kräftigen Humor und he mak ok woll mal dumm Tüch. Bi sien Ünnergebenen bi de Hofmusiker weer he bannig beliebt, wiels he de ok unnerstötten de.

He sülvst weer een frommen Katholik, de sien Rosenkranz (ok bi’t Komponeeren) immer dorbi harr. Wenn he mit een Kompositschoon fertig weer, schreev he an’n Ennen van dat Manuskript meestens „Laus deo“ (Ehre sei Gott) oder so wat Ähnliches. Sien Hobbys weern de Jagd und dat Angeln.

Haydn weer man lütt un sien Gesicht weer düchtig kört, wiels he in sein Jöögd ok Pocken hat harr, nee, good utseen de he nich. Drum verwunnert dat ok wat, dat de Frulü in England düchtig um hüm herum schwarmt sünd. De Könstlers, de Biller van hüm makt hebbt, wulln hüm immer besünners good malen – su kummt dat, dat all Biller ünnerscheedlich utseen, aber wol kien een Bild dat richtige Porträt drapen hett.

Leistungen

[ännern | Bornkood ännern]

Haydn wurd as Vader van de klassisch Sinfonie un van Striekquartetten betekend. In Düütschland is he wichtig as Komponist van uns Natschonaalhymne (siet 1922). Haydn hett de aber 1797 as Kaiserhymne schreben.

Schöler van Haydn

[ännern | Bornkood ännern]

Warken

[ännern | Bornkood ännern]

Orchesterwarken

[ännern | Bornkood ännern]

Böhnenwarken

[ännern | Bornkood ännern]
  • 24 Opern, dorünner:
    • Acide e Galatea (1762, Hob.XXVIII:1)
    • La Canterina (1766, Hob.XXVIII:2)
    • Lo Speziale (Der Apotheker) (1768, Hob.XXVIII:3)
    • Le pescatrici (Die Fischerinnen) (1769, Hob.XXVIII:4)
    • L'Infedeltá Delusa (Liebe macht erfinderisch (1773, Hob.XXVIII:5)
    • L'Incontro improvviso (Die unverhoffte Zusammenkunft (1775, Hob.XXVIII:6)
    • Il Mondo della Luna (Die Welt auf dem Mond) (1777, Hob.XXVIII:7)
    • La vera constanza (1777/78, Hob.XXVIII:8)
    • L'Isola Disabitata (1779, Hob.XXVIII:9)
    • La fedelta premiata (Die belohnte Treue) (1780, Hob.XXVIII:10)
    • Orlando Paladino (Der Ritter Roland) (1782, Hob.XXVIII:11)
    • Armida (1784, Hob.XXVIII:12)
    • L'Anima del Filosofo - Orfeo ed Euridice (1791, Hob.XVIII:13)

Geistlich Warken

[ännern | Bornkood ännern]
  • 14 Messen, darunter:
    • Missa brevis, Jugendmesse (~1750, Hob.XXII:1)
    • Rorate coeli desuper (~ 1750, Hob. XXII: 3)
    • Missa in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Große Orgelsolomesse (~1766, Hob.XXII:4)
    • Missa Cellensis in honorem Beatissimae Virginis Mariae, Cäcilienmesse (1766, Hob.XXII:5)
    • Missa Sancti Nicolai, Nikolaimesse (1772, Hob.XXII:6)
    • Missa brevis Sancti Johannis de Deo, Kleine Orgelsolomesse (~1778, Hob.XXII:7)
    • Missa Cellensis, Mariazeller-Messe (1782, Hob.XXII:8)
    • Missa in tempore belli, Paukenmesse (1796, Hob.XXII:9)
    • Missa Sancti Bernardi de Offida, Heiligmesse (1796, Hob.XXII:10)
    • Missa in Angustijs, Nelsonmesse, (1798, Hob.XXII:11)
    • Theresienmesse (1799, Hob.XXII:12)
    • Schöpfungsmesse (1801, Hob.XXII:13)
    • Harmoniemesse (1802, Hob.XXII:14)

Solokonzerte

[ännern | Bornkood ännern]
  • 2 Hornkonzerte
  • 1 Orgelkonzert (Orgel oder Cembalo)
  • 11 Klavierkonzerte
  • 5 Lyrakonzerte
  • 4 Barytonkonzerte
  • 1 Trompetenkonzert
  • 1 Oboenkonzert
  • 4 Violinkonzerte
  • 2 Cellokonzerte

Kammermusik

[ännern | Bornkood ännern]
  • 83 Streichquartette, z.B. Quintenquartett, Kaiserquartett, Vogelquartett und Sonnenaufgangsquartett
  • 46 Klaviertrios
  • 21 Streichtrios
  • 126 Barytontrios

Klaveermusik

[ännern | Bornkood ännern]
  • 52 Klaveersonaten
  • Klaveerstücke, Cappricios un Klaveervariationen

Vokalwarken

[ännern | Bornkood ännern]
  • Motetten, Leeder, Kantaten

Een vullständig List van de Warken Joseph Haydns is van Anthony van Hoboken upstellt wurrn uni s as Hoboken-Verzeichnis bekannt.

Literatur

[ännern | Bornkood ännern]
  • G. A. Griesinger, Biographische Notizen über Joseph Haydn, 1810
  • A. C. Dies, Biographische Nachrichten von Joseph Haydn, 1810
  • Carl Ferdinand Pohl, Joseph Haydn, 3 Bände, 1875-1927 (Band 3 von H. Botstiber)
  • Briefe und Lebensdokumente von Haydn, herausgegeben von W. Reich, 1946
  • Heinrich Eduard Jacob, Joseph Haydn. Seine Kunst, seine Zeit, sein Ruhm, Hamburg 1952. Letzte Neuauflage: Hamburg: Rowohlt 1977, ISBN 3-499-14142-6
  • H. C. R. Landon (Hg.), The Collected Correspondence and London Notebooks of Joseph Haydn, 1959
  • D. Bartha und L. Somfai, Haydn als Opernkapellmeister, 1960
  • D. Bartha, Joseph Haydn, Gesammelte Briefe und Aufzeichnungen, 1965
  • Joseph Haydn in seiner Zeit, Ausstellungskatalog, Eisenstadt 1982
  • Jens Peter Larsen und Georg Feder, Haydn, 1994
  • Harald Haslmayr, Joseph Haydn. Sein Werk - sein Leben, 1999
  • L. Finscher, Joseph Haydn und seine Zeit, 2000, ISBN 3-89007-534-7
  • Hansjürgen Schaefer, Joseph Haydn - Leben und Werk, 2000, ISBN 3-932529-65-0

Weblenken

[ännern | Bornkood ännern]
Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Joseph Haydn“ (hoochdüütsch).
Vun „https://nds.wikipedia.org/w/index.php?title=Joseph_Haydn&oldid=1001944“