Friedrich Ludwig Jahn

Friedrich Ludwig Jahn (* 11. August 1778 in Lanz; † 15. Oktober 1852 in Freyburg (Unstrut)) weer de Begrünner vun de düütschen Turnbewegung. He warrt faken ok as „Turnvadder Jahn“ betekent De Turnbewegung weer vun Anfang an mit de fröhen Natschonalbewegung verknütt. Se weer tostannen kamen ü.a. mit dat Teel, de Jöögd op den Kamp gegen de Besetten dör Napoléon un för’t Redden vun Preußen vör’n Ünnergang to rüsten. Den eersten Platz to’n Turnen hett he 1811 op de Hasenheid in Berlin inricht. Sien politisch wedderspreken Verhollen in’n Verloop vun sien Leven (överdreven Natschonalismus) hett Ruum geven, dat de ünnerscheedlichen lateren politischen Systemen in Düütschland sien Gedankengoot op ünnerscheedliche Wies beweerten deen. Dat Turnen (Redschoppen un Öven) hett sik wieter entwickelt to de hüütige Sportoort Redschoppenturnen.

Levensloop

Jöögd un Studientiet

Jahn weer Söhn vun en Pastoor, de em toeerst ok ünnerricht hett. 1791 hett he dat Gymnasium in Soltwedel (Ooltmark) besöcht, dat 1931 na em nöömt worrn is (Jahngymnasium Soltwedel). Vun 1794 an güng he op dat Gymnasium to’t graue Klooster in Berlin, vun dat he twee Johr later ahn Afsluss weggüng. 1796 hett sik Jahn – ahn dat dorför nödige Abitur to hebben – an de Universität Halle för en Theologiestudium inschreven. Söven Johr lang hett he an verschedene Universitäten tobröcht, so ok an de Universität Griepswohld, de aver ok wedder verlaten müss wun wegen sien slecht Föhren un sien Abitur, dat he nich bestahn harr.

He hett denn en Steed as Huusschoolmeester annahmen un sik veel mit de düütschen Spraak un de Historie befaat. In Halle hett he sik för de Reinheit vun de düütschen Spraak insett un de Schrift Patriotismus in Preußen verfaat. He müss dorophen ut Halle weg un güng na Breslau. Üm 1800 hett sik Jahn in Halle faken in en Höhl in en Felsen an de Saale versteken, de vundaag as Jahnhöhl bekannt is. In’t Johr 1800 is em in Leipzig de Prozess maakt wurrn un he kreeg en Verbott för all düütsche Universitäten. Twüschen Juli 1801 un Januar 1802 hett he sik ahn Immatrikulatschoon an de Universität Viadrina in Frankfort an de Oder ophollen. 1802 hett he Ernst Moritz Arndt an de Universität Griepswohld drapen un de vadderlännsche Idee vun’t „Vereenigte Düütschland“ keem op.

Entwickeln vun sien Ideologie

Jahn-Denkmol op de Jahnklippen bi Scharzfelle

He güng kort dorna na Nigenbramborg, woneem he 1803-1804 as Huusschoolmeester de Kinner vun den Baron le Fort Ünnerricht geev. Ok later weer he fakener hier. Wieter güng he op de Glashütt Sophienthal bi Waren an de Müritz un opletzt as Privatschollmeester na Jena. 1807 drööp he Johann Christoph Friedrich GutsMuths in Schnepfenthal, vun den he den Anstööt för dat Turnen in Düütschland geven hett. Wiel den Krieg (Slacht bi Jena un Auerstedt) weer he as Kurier för de Regeeren ünnerwegens. 1810 fünn he Arbeit an de Plamannsche Optuchtanstalt in Berlin, man he kreeg sien Examen för de Böverschooleestersteed in Königsbarg nich op de Reeg. Dorüm is he denn Helpsschoolmeester in Berlin worrn un hett sik denn mit dat Turnen befaat.

In sien 1808 al skizzeerten Schrift Deutsches Volkstum, de 1810 in Lübeck publizeert weer, hett he ton eersten mol sien rabiaten un frömmenfeendlichen Natschonalismus ümreten, in den he dorstellen de, dat de düütsche Natschoon en vun Gott wullte Sünnerpositschoon innehmen de un sik mit schroffe Angrepen gegen de „Utlänneree“ un „Verwelschen“ vun sien Tiet wennen de: „Die Kleinstaaterei verhindert Deutschlands Größe auf dem Erdenrund. Wer seinen Kindern die französische Sprache lehren lässt, ist ein Irrender, wer darin beharrt, sündigt gegen den heiligen Geist. Wenn er aber seinen Töchtern französisch lehren lässt, ist das ebenso gut, als wenn er ihnen Hurerei lehren lässt. Polen, Franzosen, Pfaffen, Junker und Juden sind Deutschlands Unglück.“

As Teel snack he dor vun en „Grootdüütschland“, to dat ok de Swiez, Holland un Däänmark hören schüllen. Hööftstadt schüll de ne’e Stadt „Teutonia“ warrn, de in Döringen grünnt warrn schüll, dor woneem sik de Feernstraten ut de tokamen Grenzstäder Genf, Memel, Fiume, Kopenhagen, Düünkarken un Sandomir drapen deen.

Mit sien Schölers hett he veel wannert, worut sik mit de Tiet regelmatig Turnen entwickeln de. An’n 19. Juni 1811 is op de Hasenheid bi Berlin de eerste düütsche Turnplatz apen maakt worrn, de mit Turnredschoppen na dat Vörbild vun GutsMuths utrüst worrn is. Ok de Öven för’n Lief, de Jahn as Turnen beteken dee, weern na dat Vörbild vun GutsMuths. Jahn meen mit Turnen aver de Samtheit vun all Öven: dat Turnen an Redschoppen is wieter entwickelt worrn un weer utwiet dör Spelen, Swemmen, Fechten un Wannern.

Jahn möök ut dat Turnen en „patriotische Optucht to’n Rüsten för den Freeheitskrieg“. Dat Entwickeln vun’t Turnen harr för em en drangen Tosamenhang mit politische Telen, neemlich de Freeheit vun Düütschland vun de Napoleoonschen Herrschop, de Idee vun en tokamen düütsch Riek ünner dat Regeer vun Preußen un dat Deelnehmen vun jeden Staatsbörger an de goden un slechten Saken vun de hele Gemeenschop. Ok dat Turnen stünn bi em ünner politische Aspekten. He wull de Jöögd för den Kamp gegen Frankriek rüsten.

Düütschland dor. Mit den Sieg bi de Völkerslacht bi Leipzig is Jahn sien Anliggen in en sünnern Rahmen Wohrheit worrn. Mit sien Turners is he in dat Lützowsche Freekorps inpeddt. To de Tiet vun de Völkerslacht hett Jahn fre’e Reed, Verfaten un de Eenheit vun’t Vadderland foddert. In’t glieke Johr hett he in Berlin wedder den Turnbediref in der Hand nahmen, de in de Twüschentiet vun Ernst Eiselen leidt worrn is. De hett em bi’t Verbreden vun’t Turnen holpen, so goot dat güng. He hett Vörturners schickt un op sien Turnfohrten sülvst verschedene Turnplätz besöcht.

An’n 12. Juni 1815 is in Jena de Oorburschenschaft grünnt worrn. 1816 keem dat Book Die Deutsche Turnkunst (mit Ernst Eiselen) rut.

Restauratschoon

Vun’n Wiener Kongress hett Jahn nich gefallen, vun wegen dat sik dor en Politik vun’t europääsche Gliekgewicht dörsett harr. De düütsche Bund hett de libearlen Verfatensbewegen in de enkelten Staaten ünnerdrückt. Vun de Telen, de Jahn harr, weer blots de Freeheit vun Frankriek tostannen kamen.

He füng 1817 mit en Vördragsreeg to dat düütsche Volksdom an, in de he de slechten Saken in’t preuß’sche Heer blootstellen de un de Inschränken vun de börgerlichen Rechten in’n Staat beduer. Dormit hett he sik nich blots Frünnen maakt, man ok Feenden as to’n Bispeel den Staatskanzler Hardenberg, de dat Turnen ünner staatliche Opsicht an de Scholen övernehmen wull.

Betog to dat Turnwesen harr ok de Bewegen vun de Burschenschaften, de in’n Grunnen de glieken politischen Telen harrn as de Turners. Aver dat geev ok lütte Gruppen, de vun disse Telen afwieken deen. Hier wies sik en Opsplitten in en demokraatsche un en Natschonalliberale Richt vun den düütschen Liberalismus. Op Jahns Wirken hen fünn an’n 18./19. Oktober 1817 as Hööchpunkt vun de Turnbewegen in Düütschland (mit över 100 Turnplätz alleen in Preußen) dat Wartborgfest statt mit de eerste neetietliche Bökerverbrennen in’n düütschsprakigen Ruum. Jahn sülvst hett de List vun de Böker tosamenstellt un sien Schöler Hans Ferdinand Maßmann bröch de Akschoon ingang. Dat Teken, dat mit den Akt vun’t Bökerverbrennen sett worrn is, hett Metternich ophorchen laten, un in de Folg keem dat to de Berliner un Breslauer Turnfehde. Dorin weer Kritik luut gegen dat Turnen oder gegen de religiös-patriotische Richt.

In’n Tosamenhang mit de „Demagogenverfolgung” 1819 weer den Turner un Burschenschaftler Jahn dat Wietermaken mit den Turnsport op de Hasenheid verboden, vun wegen dat de Turnöven in’n Rahmen vun’n Ünnerricht stattfinnen un ünner de Opsicht vun de Schoolbehörd stellt warrn schüll. De Moord an den Schriever, Journalisten un russ’schen Generalkonsul August vun Kotzebue, de vörher al vun de Bökerverbrennen bedrapen weer, dör den Studenten un Turner (oder Burschenschaftler) Karl Ludwig Sand hett opletzt en Turnsparr utlöst.

De Besluten vun Karlsbad hebbt de Turnbewegen hard drapen. Jahn weer an’n 13. Juli 1819 in Haft nahmen un de Bruschenschoppen verboden. Universitäten weer ünner de Opsicht vun’n Staat stellt un vele studentische Turner un Burschenschaft-Liddmaten kemen ünner de Opsicht vun de Polizei. De nächsten fief Johren seet Jahn in Spandau, Küstrin un Kolbarg in Haft. In’t hele Preußen un annere düütsche Staaten geev dat en Turnverbott. Offiziell weer dat Turnen in Preußen 1820 instellt, liekers geev dat an vele Steden wieter Öven för’n Lief. An’n 13. Januar 1824 is Jahn to twee Johren Freeheitsstraaf veroordeelt worrn un an’n 15. März 1825 wedder freesproken ünner de Bedingen, dat he in keen Stadt wohnen dröff, woneem dat en Universität oder Gymnasium geev.

Vun 1825 bit 1852 hett de ünner Polizeiopsicht in Freyburg an de Unstrut (vundaag in Sassen-Anholt) leevt. Hier stieht ok vundaag noch de öllste Turnhall vun Düütschland. De Bo is later, na siene politischen Rehabilitatschoon, vun Jahn anstött worrn. In’n September 1828 is he wegen Kuntakt mit Schöler un Schoolmeesters bit 1835 na Kölleda utwiest worrn.

Rehabilitatschoon

Jahndenkmol an de Jahnsporthall in Freyburg an de Unstrut

In’n Verloop vun de Johren sünd de Bestimmen opweekt worrn, un Dokters un Schoolmeesters snacken sik dorför ut, de Öven mit den Lief wedder optonehmen. Disse Oort vun Sport weer 1837 in de Gymnasien wedder verlööft. 1840 hett Jahn en Amnestie kregen un is dör Friedrich Wilhelm IV. vullstännig rehabiliteert worrn. He kreeg dat Iesern Krüüz ut de Freeheitskriegen, dat se em afkennt harrn. 1842 hett Friedrich Wilhelm IV. de Order vun sien Vadder wedder torüchnahmen un dormit offiziell de Turnsparr to Enn bröcht. In Preußen is Turnen wedder tolaten worrn un weer as Schoolfack opnahmen.

Jahn is 1848 in de Frankforter Natschonalversammeln in de Paulskark wählt worrn. Vun’t „patriotische Turnen“ hett Jahn Afstand nahmen, sett sik nu für Roh un Orden in un vertreedt de Idee vun en preußisch Arvkaiserdom. Sien Volksdömlichkeit hett er dormit teemlich verloren, man dorför hett he in de Folgetiet vulle Acht wunnen as de Vörrieter vun de Optucht vun’n Lief.

Jahn is 1852 in Freyburg doodbleven. He weer dor an de Vördersiet vun de eersten düütschen Turnhall bisett. As denn 1936 in Berlin de Olympischen Sommerspelen weern, sünd sien Överresten ümbett worrn. Se hebbt jemehrn Rohsteed in’n Ehrenhoff vun sien Wahnhuus, dat he 1838/39 boet hett. Vundaag befinnt sik dor dat Friedrich-Ludwig-Jahn-Museum.

2013 wurr he postum in de Hall of Fame vun den Düütschen Sport upnommen.

„Frisch, fromm, fröhlich, frei“

Vun Jahn stammt de Turnerwahlspröök Frisch, fromm, fröhlich, frei af, den he 1816 in sien Book Die deutsche Turnkunst en an glieke Fomuleren bruukt harr. De Faten, in de dat vundaag bekannt is, is vun den turnerischen Natschonalpädagogen Hans Ferdinand Maßmann, en Schöler vun Jahn, prägt worrn un baseert op den Studentenspröök ut dat 16. Johrhunnert. De Afkörten FFFF is to dat so nöömte Turnerkrüüz tohopenstellt worrn. De veer „F“ hebbt dorbi de folgen Bedüden:

Frisch an’t Wark!

Fromm in’n Gloven an den Gemeennütten un de Weertbestännigkeit vun’t Doon

Fröhlich ünnereenanner

Free un apen in all sien Doon

Friedrich-Ludwig-Jahn-Sellschop e. V.

De Föddervereen för de Traditschoonspleeg un dat Wohren vun de Friedrich-Ludwig-Jahn-Gedenksteden, de 1992 grünnt worrn is, hett sik 2008 dör en Ännern vun de Satzung en ne’en Naam geven un maakt sien Wark nu as Friedrich-Ludwig-Jahn-Sellschop mit Sitt in Freyburg (Unstrut) wieter. De Opgaven vun den Vereen sünd nu wieter faat worrn un formuleert en höger’t Ansinnen: De Sellschop denkt sien Warken dat Teel to, dat Leven un Wirken vun den Grünner vun de düütschen Turnbewegen uttoforschen, sien Bedüden in de Historie un de Nutiet to interpreteeren, sien Arv to bewohren un to verbreden. Dorto ünnerhollt de Sellschop Kuntakten to’n Düütschen Turner-Bund un to de Landsturnverbännen, to Hoochscholen, Scholen, Museen un Organisatschonen, de sik mit dit Anliggen verbunnen föhlt. Jahn schall as een vun de groten Düütschen in de Acht vun en bredere Apentlichkeit stellt warrn. Mit dat Wirken vun Jahn befaat sik bito ok de Friedrich-Ludwig-Jahn-Bökeree.

Literatur

Schulze: Vertheidigungs-Schrift für den Doktor der Philosophie Friederich Ludwig Jahn. Glarus 1823. (dorin ok de Tiet vun sien Haft 1819, un nich 1820).
Carl Philipp Euler: Friedrich Ludwig Jahn – sein Leben und Wirken. Krabbe, Stuttgart 1889.
Paul Piechowski: Friedrich Ludwig Jahn. Vom Turnvater zum Volkserzieher. Mit einer Porträt-Tafel. Leopold Klotz, Gotha 1926.
Heinrich Gerstenberg: Friedrich Ludwig Jahn. In: Mitteldeutsche Lebensbilder. Band 1: Lebensbilder des 19. Jahrhunderts. Meideborch 1926, S. 54–64.
Erwin Mehl: Jahn als Spracherzieher. Zum 200. Geburtstag des Turnvaters (* 11. August 1778 zu Lanz). Verein Muttersprache, Klosterneuburg-Weidling 1978. (Wissenschaftliche Schriftenreihe Muttersprache; Heft 9) (Wiener Sprachblätter; 7).
Oliver Ohmann: Turnvater Jahn und die Deutschen Sportfeste. Sutton, Erfurt 2008.
Oliver Ohmann: Friedrich Ludwig Jahn. Sutton, Erfurt 2009.
Hans-Joachim Bartmuß: 15 Jahre unter Polizeiaufsicht, dennoch aktiv, von seinen Mitbürgern geehrt und geschützt – Friedrich Ludwig Jahn in Freyburg und Kölleda. In: Landsheimatbund Sassen-Anholt un Föddervereen för de Traditschoonspleeg un Bewohren vun de Friedrich-Ludwig-Jahn-Gedenksteed (Rgv.): Friedrich Ludwig Jahn und die Gesellschaften der Turner – Wirkungsfelder, Verflechtungen, Gruppenpolitik. Beiträge zur Regional- und Landeskultur Sachsen-Anhalts. Heft 33, Halle 2004, S. 87–110 Friedrich-Ludwig-Jahn-Bibliothek

Weblenken

Friedrich Ludwig Jahn. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Literatur vun un över Friedrich Ludwig Jahn in de Düütschen Natschonalbökeree
Lietartur över Friedrich Ludwig Jahn in de Landbibliografie Mekelnborg-Vörpommern
Friedrich-Ludwig-Jahn-Museum un Friedrich-Ludwig-Jahn-Sellschop
Karen Hagemann: Deutschheit, Mannheit, Freiheit. In: Die Zeit 42/2004. Zeit-Verlag, Hamborg.
En Deel vun sien Nalaat warrt dör de Histoorschen Sammeln vun de Stiftung Zentral- un Landsbökeree Berlin verwalt.
Friedrich Ludwig Jahn – Grünner vun’t Turnens