Friedrich Hölderlin

Friedrich Hölderlin, Pastell vun Franz Karl Hiemer, 1792

Ünnerscjrift vun Hölderlin

Johann Christian Friedrich Hölderlin (* 20. März 1770 in Lauffen an’ Neckar; † 7. Juni 1843 in Tübingen) tellt to de bedüüdendst düütsch Lyriker. Sien Wark nimmt in de düütsch Literatur üm 1800 en sülvstännig Stellung neben Weimarer Klassik un Romantik in.

Leven

Gebortshuus vun Hölderlin,
Tekner nich bekannt (um 1840)

Öllernhuus vun Hölderlin,
Lauffen an’ Neckar (Januar 2009)

School- un Universitätsjohren

Hölderlin wurr 1770 in Lauffen an’ Neckar as Söhn vun den Klosterpleger Heinrich Friedrich Hölderlin (1736–1772) un de sien Ehefru, de Pfarrerdochter Johanna Christiana, boren Heyn (* 8. Juli 1748 in Frauenzimmern; † 17. Februar 1828 in Nürtingen), boren. As Hölderlin twee Johr old weer, is sien Vader storven. Hölderlin sien Moder hett 1774 Johann Christoph Gok (1748–1779), Wienhändler un later ok Börgermeester in Nürtingen heiraadt.

De Familie truck in den so nömmt „Schweizerhof”, en stattlich Wahnhuus an de Neckarsteige, dat de Familie bit 1798 bewahnt hett. Friedrich un sien Süster Heinrike (* 15. August 1772) kreegen noch en Bröer, Karl Gok (* 29. Oktober 1776). Aber ok dit Glück hull nich lang an: As Hölderlin negen Johr old weer, is ok de Steefvader storven († 13. März 1779). In dat hüüd Hölderlinhaus nömmt Huus hett Hölderlin sien Kindheit un Jöögd verbrocht.

Den Wunsch vun sien Mutter nah den Pfarrersberop folgend, hett Hölderlin de Latienschool in Nürtingen un denn, nah de Konfirmatschoon, de evangeelsch Klosterschoolen (Gymnasien) in Denkendorf (Württemberg) un Maulbronn besöcht. Wiels dat Studium an de Universität Tübingen, as Stipendiat in’ Tübinger Stift, hett he mit de tokünftig Philosophen Hegel un Schelling Früendschap slooten. Dorneben wurr Hölderlin in disse Johren düchtig vun sien Lehrer Nathanael Köstlin präägt, de he as en Vader verehrt hett.

„Der Mutter Haus“ in de Nürtinger Neckarsteige bleev ok wiels de Studienjohren Upenholt för de Vakanzen un in de dorup in de folgend Johren immer weer Tofluchtsoort för den nah en Stellung in de Sellschoop sökend Hölderlin. Hier schreev he ok an sien „Hyperion“, wobi hüm sien Bröer Karl unterstütten dee.

Huuslehrerjohren

Wegen de begrenzt Middel vun de Familie un sien Wiegern, en karklich Loopbahn intoslahn, weer Hölderlin tonächst as Huuslehrer för Kiner vun wohlhabend Familien tätig. So wurr he 1793/94 Huuslehrer bi Charlotte von Kalb in Waltershausen im Grabfeld. Nah Forschen ünner annern vun Adolf Beck un Ursula Brauer sall he tosommen mit Wilhelmine Kirms, en Anstellte vun Charlotte von Kalb, en Kind harrt hemm. 1794 hett he de Universität Jena besöcht, um dor Vörlesungen vun Johann Gottlieb Fichte to hörrn. Wiels dissen Upenholt hett he denn ok Johann Wolfgang von Goethe un den vun hüm besünners verehrten Friedrich Schiller kennen lernt. He hett ok de Bekanntschap vun Friedrich von Hardenberg (Novalis) un, in’ Mai 1794, vun Isaac von Sinclair maakt, mit de tosommen he af April 1795 en Gordenhuus in Jena bewahnen deee. In’ Mai 1795 hett he de Universitätsstadt fluchtoordig verlaaten, wiel he glööv, dat he sien groot Vörbild Schiller enttäuscht to hemm, un sück neben hüm nichtig as en lütt Schöler föhlen dee. Dörnanner un mit Teken vun Verwohrlosung düük he weer in Nürtingen up.

Stammbookindrag vun Hölderlin in dat Stammbook vun den Studenten Johann Camerer, Jena, März 1795

1796 wurr Hölderlin Huuslehrer vun de Kinner vun Jakob Gontard, wat en Franforter Bankier weer. Hier is he up de sien Fru Susette drapen, de sien groot Leev wurr. Susette Gontard is dat Modell för de Diotima vun sien Breefroman Hyperion.

Hölderlin-Denkmal in’ Bad Homburger Kurpark

As Gontard dat Verhältnis vun sien Fru un Hölderlin mitkreeg, muss Hölderlin sien Tätigkeit bi den Bankier gau upgeven. He is denn nah Homburg to sien Studienfrüend Isaac von Sinclair flücht. Hölderlin befaunn sück in en schlecht finanziell Situatschoon (sülvst as gelegentlich eenig vun sien Gedichte mit Hülp vun sien Gönner Schiller verapenlicht wurrn) un weer up de materiell Stütt dör sien Moder anwiest. All dormals wurr bi hüm dat Leeden an en swoor „Hypochondrie” faststellt, en Tostand, de sück nah sien letzt Drapen mit Susette Gontard 1800 verschlechtern sull.

In’ Januar 1801 is he in de Swiez nah Hauptwil gahn, um de jüngere Süster vun den Koopmann Emanuel von Gonzenbach to ünnerrichten. He bleev dor dree Maand, bit hüm künndigt wurr un he weer nah Huus fohren muss.

Anfang 1802 funn he Arbeit as Huuslehrer vun de Kinner vun dan Hamborger Konsul un Wienhändler Meyer in Bordeaux un is to to Foot henreist. Nah wenig Maand keem he ut nich klärt Grünnen torüch nah Württemberg. Nah den Indrag in sien Pass hett he an’ 7. Juni 1802 de Rhienbrügg bi Kehl överquert, keem aber eerst Enn’ vun den Maand in Stuttgart an und dat in en so verwohrlosten un verwirrten Tostand, dat Früenden hüm tonächst meest gor nich weerkennt hebbt. Latestens hier reck hüm ok de Nahricht vun den Dood vun Susette, de kört tovör in Frankfort an de Röteln storven weer. De Ereignisse in dissen Juni 1802 sünd historsch nich klor un Gegenstand vun divergeerend Interpretatschonen (so vun Adolf Beck, Pierre Bertaux und D. E. Sattler).

Hölderlin kehr torüch to sien Moder nah Nürtingen un hett sück in Arbeit störrt, he hett Sophokles översett un Pindar, nach de sien Vörbild he ok sien eegen Gesänge (oder Hymnen) konzipeeren dee. Sien Früend, de Hessen-Homburger Regeerenschef Sinclair, hett hüm 1804 en Stäe as Hoffbibliothekar verschafft, dat Gehalt hett Sinclair ut eegen Tasch betahlt. För den Homburger Landgrafen Friedrich V. entstunn ünner annern de Gesang Patmos; en Kompositschooon „von überirdischem Maß“ (Fried Lübbecke). De weer Deel vun en groot anleggten Zyklus' vaterländischer Gesänge, vun de dat berühmt Homburger Foliobook tüügt (dorin ünner annern Entwürfe to: Der Ister, Griechenland, Die Titanen, Kolomb, Mnemosyne). 1805 wurr mit sien Nachtgesängen ok dat berühmte kört Gedicht Hälfte des Lebens verapenlicht.

1806–1843: De Johren in den Tübinger Toorn

In’ Februar 1805 wurr Sinclair up Andrag vun den Kurfürsten Friedrich II. vun Württemberg verhaft un en Hoochverratsperzess tegen hüm anstrengt, de aber ahn Ergevnis bleev. De Ermittlungen gegen den angevlich dorin verwickelten „württembergischen Untertanen” Hölderlin wurrn bald instellt, nahdem de Homburger Dokter un Hoff-Aftheker Müller in en Gootachten van’ 9.April 1805 schreeven hett, dat Hölderin zerrütt weer un sien Wahnsinn in Raseree övergahn weer. In’ August 1806 schreev Sinclair an Hölderlin sien Moder, dat he för sien Früend nich mehr sörgen kunn. An’ 11. September wurr Hölderlin toeerst ünner den Vörwand, Böker för de landgräfliche Bibliothek to koopen, denn toletzt mit Gewalt vun Homburg nah Tübingen in dat vun Johann Heinrich Ferdinand Autenrieth leit Universitätsklinikum schafft. Latestens vun dissen Tietpunkt an gull Hölderlin för de Lüüd ut sien Tiet as wahnsinnig. In dat Tübinger Klinikum kreeg he en 231 Daag lang düern, för dormalige Verhältnisse as fortschrittlich ansehn (Dwangs-)Behandlung, offenbar ünner de Diagnose vun Autenrieth, de en „Manie als Nachkrankheit der Krätze“ faststellt harr. Över de nipp un nau Behandlung, mit deren Dörführen Autenrieth den Medizinstudenten Justinus Kerner beupdragen dee, is man blots wenig bekannt. Seker is aber, dat Hölderlin mindestens eenmal, vermootlich aber mehrfak veer Week düernd Zyklen vun medikamentöös Behanneln över sück ergahn laaten muss. De hebbt de neben möglich Phasen vun Sedeeren un Beruhigen insbesünnere intensive, seker mit Pien verbunnen un anhollend (to’n Deel blödig) Dörfälle veroorsakt. Ut de eerst Behannelnsweeken stammt ok de eenzig Överleefern, de Inblick in de Behannelnssituatschoon gewährt: „Uhland studiert izt Schelling, und Autenrieth hilft dem gefallenen Titanen Hölderlin laxieren und macht ihm einen bösen Kopf.“ (Breef vun Gustav Schoder ut de Krankenstuuv vun dat Tübinger Klinikum an’ 3. Oktober 1806 an sien Früend Immanuel Hoch) In’ historschen Rückblick schient de Behanneln in völ Phasen en grad weg traumatisch Qualität upwiest to hemm, so dat se dat wiedere psychische Befinnen Hölderlin seker nicht verbetert hett. Över de nipp un nau medizinisch Bestimmuen vun sien geistig „Verrückung” wurr insbesünnere siet 1900 1900 tüschen Literaturwetenschaplern un Psychiatern düchtig streeden. Ok wenn disse Fraag in’ historschen Rückblick nie nich seker kläärt wurrn kann, is de vun Pierre Bertaux vertreden Upfaaten, dat Hölderlin sien Wahnsinn blots simuleert, in hör Vereenfaken ut hüdig Sicht aftolehnen. Insbesünnere aber besteiht hüüd Eenigkeit, dat ok de genaueste Bestimmen vun en medizinisch Diagnose de Fraag apen laaten muss, wu sien latere un laatste Gedichte intoschätzen sünd, tomal en ingahn Beschäftigung mit dat Laatwark – entgegen de Stimmen, de de wassen Ick-Verleugnung as Symptom "schizophrener Ich-Auflösung" verstaht – Interpretatschonsansätze erloovt, de vun en bewusst, sück vun den Subjektivismus vun sien Zeit Afstand nehmen "Entichungswillen" utgahn, de mitünner en parodistisch Afreken mit de herkömmlichen Ichlyrik upschienen lett.

Hölderlintoorn

1807 keem he, an’ 3. Mai von Autenrieth as „nich heelbor“ un mit de Utsicht up blots wenig wiedere Levensjohren entlaaten, to Pleeg in den Huusholt vun Ernst Zimmer, en Tübinger Dischler un Bewunnerer vun den Hyperion. Hier wahn Hölderlin, as Liddmaat vun den Huusholt un mit familiär-fürsorglich Ünnerstütten, in de Toornstuuv böverhalv vun den Neckar (Hölderlintoorn). Todem bestunn en Vörmundschap dör de Moder, nah de hör Dood 1828 dör den Böveramtspleger Burk. Hölderlin weer finanziell sowohl dör en privaat Arv as ok dör en Sonnerrente vun den württembergschen Hoff afsekert. He nehm woll in de eerst Johren nah sien Klinikupenholt dat dichterisch Schaffen weer up, aber dat wiesen sück faken stark un länger anduernd Erregungstostände mit nahfolgend Apathie. Siet April 1812, wo he en swoor körperlich Erkrankung mit nich klor Diagnose harr, wurrn de Erregungstostände seltener un milder. Hölderlin hett sien soziale un künstlerische Aktivität utdehnt un speel bispeelswies völ Klaveer. Ok nehm he de Korrespondenz mit sien Moder weer up, wenn he ok in sien Breefen eegendömlich formelhaft bleev. 1813 beleev he de Gebort vun de Zimmer’sche Dochter Lotte, de hüm för den Rest vun sien Leven begleiten sull. Nahdem sück Hölderlin in de Johren af 1816 starker up de Huusholtsgemeenschap torüchtrucken harr, wurr he, woll ünner den Indruck vun de Besöken vun Wilhelm Waiblinger af 1822 (bit 1826), weer vermehrt künstlerisch produktiv. He ünnernehm mit Waiblinger lang un utdehnt Spazeergänge. 1826 geev dat de Publikatschoon vun en eerst Warksammlung dör Gustav Schwab un Ludwig Uhland, aber ahn direkt Bedeeligen vun Hölderlin an de Herutgaav vun den Band. Tüschen 1829 un 1837 wurr Hölderlin as „Tübinger Attraktschoon“ tonehmend Opfer tallriek, vun hüm nich selten as störend empfunnen Besöök vun Frömden un Reisenden. Insbesünnere dissen Frömden tegenöver verhull sück Hölderlin faken bannig befremdlich, un in jüst schauspelerisch Oort un Wies „verrückt“. Ansonsten grenz he sien Kontakte up de Huusholtsgemeenschap in, brook den Kontakt mit sien eegen Familie af un hett sück mit sien dichterisch Aktivität befaat, wobi sück sien Gedichte vun disse laatsten Johren dör en hooch formale Ordnung, en gewisse Vereenfaken vun de Themenwahl (bsp. „Jahreszeiten“) as ok en Verlust vun dat dichterische „Ick“ utteken. Af 1837 hett he denn den Naam „Scardanelli“ (u. a. in sien dichterischen Schaffen) bruukt. Nah den Dood vun Ernst Zimmer 1838 övernehm Lotte de Verantwortung vun de Pleeg. Tüschen 1841 un 1843 wurr he dorto mehrfak vun Christoph Theodor Schwab besöcht. 1843 is Hölderlin an’ 7. Juni üm Middennacht bi wietgahnd körperlich Gesundheit storven.

Wilhelm Waiblinger, en jung Dichter un Bewunnerer, de Hölderlin in de 1820er Johren mehrfak besöcht hett, is nich blots en romantisch Stiliseeren vun de wahnsinnigen Hölderlin wiels disse Tiet to verdanken, sonnern ok de Överleefern vun den apokryphen, villicht den Gesängen totoordnen Prosatext In lieblicher Bläue. As Wahnsinniger trett Hölderlin ok in Eduard Mörike sien Roman Maler Nolten up; ok Mörike harr den Dichter in Tübingen besöcht. Hölderlin trett ok as wahnsinnig „Freund Holder“ in Justinus Kerner sien Reiseschatten up. En eerst Hölderlin-Biographie stammt vun Christoph Theodor Schwab, de hüm in de 1840er Johren mehrfach besöcht hett. Dat wurrd vertellt, dat Zimmer Upteknungen vun Hölderlin ut dissen Johren in groot Mengen vernicht hett.

Dat Graff vun Friedrich Hölderlin is up den Tübinger Stadtkarkhoff erhollen; de Graffsteen wurr 1844 vun Hölderlin sien Halfbröer, den Hoffdomänenraat, Wienbaufachmann un Altertumsforscher Karl Gok (1776–1849) sett un drocht as Inschrift en Stroph vun den Dichter.

Wark

As Student weer Hölderlin en Bewunnerer vun de Franzöösch Revolutschoon van 1789. De faken vertellt Anekdote, dat he in sien Jöögd an dat Tübinger Seminar tosommen mit Hegel, Schelling un anner Liddmaaten vun den „republikaanschen Vereen” en „Boom vun de Freeheit” upricht, is en hartnäckig Legende, de 1965 vun Dieter Henrich wedderleggt wurr. Allerdings harr Hölderlin all fröh Napoleon to’n Gegenstand vun sien Gedichte maakt.

Hölderlin fung as Nahfolger vun Schiller un den schwäbischen Klassizismus an. Sien fröh Gedichte sünd meest riemt Hymnen an abstrakte Gegenstände (An die Schöhnheit). Later gung he to de antiken Formen vun de Ode un de Elegie över. Besünners de Oden sünd dör hör vulkommen Beherrschen vun de stuur metrischen Form präägt. De grott Gedichte vun sien riep Phase sünd meest utdehnt un sünd deels Elegien (Brod und Wein), deels Hymnen in free Rhythmen (Patmos). Vereenzelt finnen sück dorneben ok anner Formen, as de Hexameter-Hymnos Der Archipelagus. Dorneben pleeg he ok körtere Formen in Epigrammen un in kört Gedichten (berühmt is Hälfte des Lebens). Ut de Johren in’ Tübinger Toorn sünd völ riemt Gedichte överleefert, de lang Tiet nich as echt Bestanddeel vun sien Wark ankeken wurrn sünd.

Hölderlin sien Verständnis vun de oltgreeksch Kultur, as sück dat in sien Breefen an Casimir Ulrich Boehlendorff un ut sien Anmarken to de lateren Översetten vun den Sophokles ütert, ünnerscheed sück vun dat idealistisch Grekenlandbild vun völ vun sien Tietgenossen, wiel Hölderlin de unklassischen Tüüg vun de greeksch Kultur betont. All in sien fröh Breefroman Hyperion stell Hölderlin sien Vörstellung vun dat tragisch Schicksal dor, as he de sück ut sien Wohrnehmen vun de greeksch Kultur bild harr.

Wirkung

Hölderlin sien Poesie, de hüüd unbestreeden as en Hööchpunkt vun de düütsch un abendländschen Literatur gellt, weer bit to Midden vun dat 19. Johrhunnert dör de Utgaav vun 1826 verapenlicht Gedichte immerhen ünner Schrievers nich unbekannt. Nah 1848 wurr se wietgahnd ignoreert; Hölderlin gull as jung romantischer Melancholiker un blots Nahmaker vun Schiller. De groot Nahwirken in dat 20. Johrhunnert sett mit Stefan George in; de wetenschoplich Upsluuten fung 1910 mit de Dissertatschoon vun Norbert von Hellingrath an, in de de Stil vun dat Hölderlinsch Laatwark un de Eegenoord vun sien Översetten ut Pindar eerstmals in adäquat Wies beschreven wurrn.

Ofschons de hymnisch Stil vun Hölderlin in der düütsch Literatur eenmalig bleeven is, hett sien körtere un fragmentarischere Lyrik deepgahn Infloot up de düütsch Poesie vun George, Heym, Trakl, Celan, Bachmann un up völ wiedere – vun jüngeren Schrievers etwa Gerhard Falkner – utöövt.

Sien patriotischen Gedichte (etwa de Ode Der Tod fürs Vaterland) weern wiels de Tiet vun den Natschonalsozialismus un de beid Weltkriege besünners populär.

Hölderlin sein Översetten vun de beid Dramen König Ödipus un Antigone vun Sophokles funnen, nahdem se rutkommen weer, blots wenig, aber begeistert Upnahm, so vör allen in Bettina von Arnim hör Book „Die Günderode“. Vun de Siet vun de Philologen (vrr allen Heinrich Voß, den Söhn vun Johann Heinrich Voß) un ok vun Schiller sünd dorgegen scharp aflehnend Meenungen överleefert. Eerst in dat 20. Johrhunnert wurr hör Bedüüden as Modell vun en poetischen Översetten erkannt (bispeelswies foot Bertolt Brecht sien Bearbeiten vun de Antigone vun den Sophokles up Hölderlin sien Överdragen), de de Fremdheit vun de Oortext sichtbor maakt, anstatt de to vernichten.

Hölderlin sien philosophisch Bedüüden foot up sien Kritik vun de Wetenschapslehr vun Fichte un up sien Gegenentwurf, de he in den tweesiedigen Entwurf Urteil und Seyn daalleggt hett, de aber eerst in dat Johr 1961 verapenlicht wurrn is. Ok de anner philosophischen un poetologischen Utarbeiten sünd fragmentarisch un bannig stuur. Sünners Dieter Henrich hett in umfangriek Studien Hölderlin sien philosophischen Ansatz herutarbeit un de Diskussionszusammenhänge beschreeven, in de he sück utbillen kunn. Hölderlin sien domineeren Rull in de philosophisch Gemeenschap mit Sinclair un Hegel in Frankfort und Bad Homburg heet to dat Utbillen vun de Grundgedanken bidragen, de Hegel toletzt to sien Philosophie des Geistes führen deen. De gedankliche Gehalt vundat hymnisch Laatwark wurr immer weer to'n Anlaat vun philosophisch Utleggen, so bi Martin Heidegger un Theodor W. Adorno.

Doröver herut hett sück de siet de Upkloren as medizinisch Disziplin formeerend Psychiatrie mit den Minschen Hölderlin ünner psychologischen un psychopathologischen Aspekten befaat. Utgahn vun mager Överleefern un präägt dör de literarisch verarbeiteten Erfohrungen vun Tiettüügen, bleev de Wahnsinn vun Hölderlin bit 1900 en Randnotiz in' psychiatrischen Diskurs. Dat Interesse an en eendüüdig Diagnose gung dorbi tonächst nich vun de Psychiatern, sonnern völ mehr vun Literaturwetenschaplern ut. De Germanist Franz Zinkernagel hett in' Interesse vun en Utsluss vun de as „krank“ to wertenden – un dormit för de Gesamtutgaav to verwerfenden (wiel „sinnlosen“) – Gedichte den Tübinger Psychiater Robert Eugen Gaupp mit de Fraag bemüht, de nipp un nauen Tietpunkt vun de Erkrankung fast to maken. Gaupp wedderum het sien Assistenten Wilhelm Eichbaum Lange, de bi Emil Kraepelin to Dementia praecox (later: Schizophrenie) promoveert harr, dormit beupdragt. De hett woll nich de bit hüüd verschullen Krankenhistorie funnen, de Justinus Kerner up Updrag vun Autenrieths führt hemm moot, aber immerhin dat lütt Rezeptbook, de bit hüüd eenzig Born över de Behandlung vun Hölderlin in dat Tübinger Klinikum. In sien 1909 rutbrocht Arbeit „Hölderlin“ vertrett he vör den Achtergrund vun en positivistische Wetenschapsverständnis vun psychiatrisch Krankheitskategorien in' Stil vun Kraepelin de Upfaaten, dat Hölderlin af Mai 1801 an en schizophrenen Erkrankung lieden dee. Sowohl in nah de Ansicht vun Lange as ok vun Zinkernagel weer dormit de Upfaaten verbunnen, dat de literarisch Arbeiten vun Hölderlin af dissen Tietpunkt as „sinnfree“ intoordnen ween. En ut hüüdig Sicht nich blots fraagwürdig, sonnern untolässig Utsaag. De Sinnhaftigkeit vun en sückser Ünnernehmen hett all 1915 Norbert von Hellingrath, Herutgever vun de eerst historsch-kritischen Utgaav vun de Warken vun Hölderlin wedderspraaken. Denn, so sien Argument, de geistigen Produkte vun en „Geistesgestörten“ könnt (ok för Geistesgesunde) ok sinnutwiesend ween. Ähnlich hett sück ok Karl Jaspers mit sien berühmt wurrn Utspröök: „ Es ist unfruchtbar, auf Hölderlin'sche Dichtungen grobe psychopathologische Kategorien anzuwenden.“ ütert. Allerdings bleev Jaspers, as de meest Psychiater bit in de 80er Jahre rin, in sien Thematiseeren vun Hölderlin düppeldüüdig. Brisanz wunn de Kontroverse mit de Biographie vun Pierre Bertaux 1978. Dorin vertrett he de Ansicht, dat de Wahnsinn vun Hölderlin Utdruck vun de hüm drohend politischen Verfolgung ween weer, de Hölderlin to dat Spelen vun en Verrücktheit sotoseggen dwungen harrn. Bertaux sien Biographie wunn ok vör den Achtergrund vun de in de westlichen Sellschoppen sück afspelend intensiv kritischen Utnannersetten mit de Institutschoon „Psychiatrie“ Popularität. Denn se transporteer Ansichten vun de Anti-Psychiatrie, ofschons Bertaux de nich explizit vertreden dee, un dormit Hölderlin in de Midden vun de kulturellen Debatten. Ok wenn Hölderlin sück seker – hierin anner Minschen, de an en schizophrenen Störung erkrankt sünd, vergliekbor – allzu unleevsam Minschen dör en Överdrieven vun de eegen Verrücktheit vun' Liev hollen hett, geiht dat Leegen vun en swoor psychischen Erkrankung vun Hölderlin to wiet. Dat wiest sück bispeelhaft in de Nürtinger Pleegschapsakten, de indrucksvull Breefen vun Erich un Lotte Zimmer enthollen. Se wurrn eerst in de 90er Johren opdeckt. Man moot aber ok generell fasthollen, dat historsch rückblickend Utseggen mit Hülp vun tiethistorsch un hannelnsorienteert Ordnungen, as de jeweiligen psychiatrischen Klassifikationssystemen, grundsätzlich unseker is. Todem is dat ut hüüdig psychiatrischer Sicht vullkommen unnödig, en psychische Störung as bispeelswies en Schizophrenie utsluuten to mööten, blots um annehmn to können, dat de laaten un laatest Warken vun Hölderlin sinnvull un ästhetisch ansprööksvull Kunstwarken sünd. Aktuell literaturwetenschaplich Ünnersöken beleggen nahdrücklich die hooch Qualität un sinnträchtige Eegenstännigkeit vun sien laat un laatsten Gedichte.

Gedenkstäe to Ehren vun Hölderlin in Lauffen an' Neckar, März 2007

To Leevtieden vun Hölderlin wurr blots en minn Andeel vun sien Warken verapenlicht, un eerst in de tweet Hälft vun dat 9. Johrhundert wurrn eenig Texte ut de Tiet nah 1800 herutgeven; tovör weern vun dat Laatwark blots de so nömmt Nachtgesänge bekannt. De eerst editorischen Bemühungen um die Editschoon vun den handschriftlichen Nahlass hett Wilhelm Böhm ünnernommen. Sien Utgaav wurr aflööst vun den beid historsch-kritischen Utgaaven vun Franz Zinkernagel un Norbert von Hellingrath. De besünner Schwierigkeiten, de Hölderlin sien Handschriften bereiten, hebbt dorto führt, dat Friedrich Beißner all 1946 en darten Versöök vun en wetenschaplich Utgaav vun dat Gesamtwark ünnernehm (Stuttgarter Utgaav). De tonächst as endgültig annsehn Textgestalt, de Beißner herstellt hett, wurr in de 1970er Johren scharp vun D.E. Sattler kritiseert, de 1975 en veerte Gesamtutgaav anfungen hett (Frankforter Utgaav). Deren Hartstück, de Bannen 7 un 8 mit den Gesängen, wurr deels begrööt un up de anner Siet vun Hölderlinforschers un Editionsphilologen vun anner Utgaaven aflehnt. De Striet um den Hölderlintext hett de Forschen johrenlang updeelt un is bit hüüd ok noch nich to'n Enn' kommen. Wegen de ünnerscheedlich Entscheedungen, de de Herutgever drapen hebbt, gifft dat hüüd för tallriek Warken kien eenheitlichen Text. Dat gellt vör allen för de Hymnen un Entwürfe ut dat Homburger Folioheft as ok für de Entwürfe to dat Drama Der Tod des Empedokles un völ wiedere Gedichte. Vun de Stuttgarter Utgaav leit sück de kommenteert Leseutgaav vun Jochen Schmidt her, vun de Frankforter Utgaav de Editschoon vun Michael Knaupp. Wiel ok Schmidt un Knaupp eegenstännig Entscheedungen bi de Textherstellen drapen hebbt, gifft dat also in' Momang veer Utgaaven mit to'n Deel düchtig vun'nanner afwieken Texten, so dat sülvst den an blooten Woortluut interesseert Leser swungen is, up de in de Frankforter Utgaav weddergeeven Reproduktschonen vun de Handschriften torüch to gahn.

Warken un Utgaaven

1791	Eerst Gedichte wurrd in de Musenalmanach för dat Johr 1792 vun Gotthold Friedrich Stäudlin verapenlicht
1797–1800	Der Tod des Empedokles (Fragmente, to Leevtieden nich rutgeven)
1797–1799	Hyperion oder Der Eremit in Griechenland
1804	Trauerspiele des Sophokles (Sophokles – Överdragen)
1826	Gedichte von Friedrich Hölderlin (herutgeven vun Ludwig Uhland un Gustav Schwab)

Hölderlin-Herutgever Norbert von Hellingrath

• Sämtliche Werke. 1846, herutgeven vun Christoph Theodor Schwab. Eerst Gesamtutgaav.[3]
• Sämtliche Werke. Historsch-kritische Utgaav, anfungen dör Norbert von Hellingrath, fortführt dör Friedrich Seebass un Ludwig von Pigenot, Berlin 1923 und 1943.
• Sämtliche Werke, herutgeven vun Friedrich Beißner. 8 Bde. Stuttgart, 1946–1985 („Stuttgarter Utgaav“).
• Sämtliche Werke und Briefe, herutgeven vun Michael Knaupp, 3 Bde., Hanser, München, Wien 1992–1993.
• Sämtliche Werke und Briefe in drei Bänden, herutgeven vun Jochen Schmidt, Deutscher Klassiker Verlag, Frankfurt a. M. 1992 ff.
• Sämtliche Werke. Historsch-kritische Ausgabe, herutgeven vun D. E. Sattler. 20 Bde. un 3 Supplemente. Stroemfeld Verlag, Frankfurt a. M. 1975–2008 („Frankforter Utgaav“).

Priesen

• Nah Hölderlin sünd mehrere Literaturpriesen nömmt: Friedrich-Hölderlin-Pries vun de Stadt Bad Homburg vor der Höhe, Friedrich-Hölderlin-Pries vun de Universität un de Stadt Tübingen

Medien

Filme

• Hälfte des Lebens. Speelfilm, DDR, 1984, 100 Min., Regie: Herrmann Zschoche, Dorsteller: Ulrich Mühe, Jenny Gröllmann u. a.
• Feuerreiter. Die Lebens- und Leidensgeschichte Friedrich Hölderlins. Speelfilm, Düütschland, 1998, 130 Min., Regie: Nina Grosse, Dorsteller: Martin Feifel, Marianne Denicourt, Nina Hoss, Ulrich Mühe u. a.
• Hölderlin. Schicksalsjahre in Homburg. Speelfilm, Düütschland, 2006, 29 Min., Regie: Rolf Pflücke, Micaela Lämmle; Daosteller: Herbert Schäfer, Nadine Geyersbach, Til Beyland u. a.; Kommentar: Jochen Schmidt, Peter Härtling
• Hölderlin-Trilogie. Speelfilmtrilogie, Düütschland, 1992–2002, Regie: Harald Bergmann (Lyrische Suite. Düütschland, 1992, 84 Min.; Dorsteller: Jean-Marie Straub, Udo Samel, Otto Sander, D.E. Sattler u. a.; Hölderlin Comics. Düütschland, 1994, 90 Min.; Dorsteller: Udo Samel, Walter Schmidinger, Otto Sander, Tina Engel, Rainer Sellien u. a.; Scardanelli. Düütschland, 2000, 112 Min.; Dorsteller: André Wilms, Walter Schmidinger, Geno Lechner, Baki Davrak, Udo Kroschwald u. a.; Passion Hölderlin. Düütschland, 2002, 67 Min., Inleiten; Dorsteller: Heinz Wismann, Detlef B. Linke, D.E. Sattler, Heinz Holliger u. a.)
• Hölderlin-Fragmente. Speelfilm, Düütschland, 2009, 2 Faaten: 12 Min./30 Min., Regie: Ingo J. Biermann, Dorsteller: Jürgen Holtz, Raphael Kübler u. a. Filmisch Adaptschoon vun Hölderlin sien Gedichtfragmenten un Wolfgang Rihm sien Leevertoonen.

Vertoonen

Wiels in dat 19. Johrhunnert blots relativ wenig Hölderlin-Vertoonen entstunnen, sett in de tweet Hälft vun dat 20. Johrhunnert en rege Rezeptschoon in, de besünners dat Laatwark vun den Dichter upgriept.

• Johannes Brahms: Schicksalslied op. 54 (1868/71) up en Gedicht ut den „Hyperion”
• Paul Hindemith: Söss Leeder nah Gedichten vun Friedrich Hölderlin för Tenor un Klaveer (1933/35)
• Viktor Ullmann hett in dat Konzentratschoonslager Theresienstadt sien „Hölderlin-Lieder” komponeert (1943/44).
• Hans Werner Henze: Kammermusik 1958 över de Hymne „In lieblicher Bläue” (1958)
• Bruno Maderna: Hyperion. Lirica in forma di spettacolo (1964)
• Heinz Holliger: Scardanelli-Zyklus (1975–1991)
• Giselher Klebe: Dree Lieder nah Hölderlin op. 74 (1975/76)
• Wolfgang Rihm: Dree Hölderlin-Gedichte (Abbitte; Hälfte des Lebens; An Zimmern) (1976/77)
• Luigi Nono: Fragmente – Stille, An Diotima. Striekquartett (1979)
• Hans Zender: Hölderlin Lesen I/II (1979/87)
• Heinz Holliger: Turm-Musik (1984)
• Wilhelm Killmayer: „Hölderlin-Lieder”' 1. Zyklus (1982/1985), UA:1986; 2. Zyklus (1983–1985) UA:1987
• Hans Zender: „denn wiederkommen” Hölderlin Lesen III (1991)
• Nicolaus A. Huber: An Hölderlins Umnachtung (1992)
• Jörg-Peter Mittmann: … dem All-Einen (1995), szenisch Collage pantheistischer Texte
• Georg Friedrich Haas „Nacht” (1996), Kameroper in 24 Biller
• Warnfried Altmann „Der blinde Sänger” (1998), Kompositschoon för gemischten Chor, a cappella
• Hans Zender: „Mnemosyne – Hölderlin lesen IV” för Fruenstimm, 2 Violinen, Bratsche, Cello un Tonband, Premiere: 2000

Literatur

• Pierre Bertaux: Hölderlin und die Französische Revolution. Aufbau-Verlag, Berlin 1990, ISBN 3-351-01705-7 (inflootriek, toeerst 1969 rutbrocht Studie över den „Jakobiner” Hölderlin)
• Pierre Bertaux: Friedrich Hölderlin. Eine Biographie. Insel Verlag, Frankfurt/M. 2000, ISBN 3-458-34352-0 (de toeerst 1978 rutbrocht Studie hett den Striet um Hölderlin sein „Wahnsinn“ utlööst; en wetenschaplich Anspröök genügend umfaatend Biographie gifft dat nich)
• Roseline Bonnellier: « De Hölderlin et la question du père à la théorie de la séduction généralisée de Jean Laplanche: Avancée paradoxale de la traduction d’Œdipe en psychanalyse », Thèse reproduite par l'Atelier National de Reproduction des Thèses (Diffusion ANRT) 59046 Lille Cedex France, [4], 9 rue Auguste-Angellier, 59046 Lille Cedex France, ISBN 978-2-7295-7070-5

• Roseline Bonnellier, Sous le soleil de Hölderlin: Oedipe en question – Au premier temps du complexe était la fille, Paris, L'Harmattan, Collection "Études psychanalytiques", février 2010, 358 pages, ISBN 978-2-296-10411-2

• Manfred Engel: Der Roman der Goethezeit. Bd. 1: Anfänge in Klassik und Frühromantik: Transzendentale Geschichten. Metzler, Stuttgart, Weimar 1993, S. 321–380 (Analyse vun Philosophie un Poetik, Interpretatschoon vun den Hyperion).
• Ulrich Gaier: Hölderlin. Eine Einführung. Francke, Tübingen 1993, ISBN 3-7720-2222-7 (ansprööksvull Inführen; eegenwillig)
• Ulrich Gaier u. a. (Hrsg.): Hölderlin Texturen. Hölderlin-Gesellschaft, Tübingen 1995 ff. (Text- un Bilddokumentatschoon to Hölderlin sien Levensweg)
• Priscilla A. Hayden-Roy: Sparta et Martha. Pfarramt und Heirat in der Lebensplanung Hölderlins und in seinem Umfeld . Thorbecke, Ostfildern 2011, ISBN 978-3-7995-5517-3 (Studie över Tosommenhang vun Amt un Heirat)
• Martin Heidegger: Erläuterungen zu Hölderlins Dichtung. Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 1996, ISBN 3-465-02907-0. (6., wieder maakt Uplaag.)
• Dieter Henrich: Konstellationen. Probleme und Debatten am Ursprung der idealistischen Philosophie (1789–1795). Klett-Cotta, Stuttgart 1991, ISBN 3-608-91360-2 (enthollt Henrich sien epochemaakend Upsatz över Urteil und Seyn van 1961)
• Dieter Henrich: Der Grund im Bewußtsein. Untersuchungen zu Hölderlins Denken (1794/95). Klett-Cotta, Stuttgart 1992, ISBN 3-608-91613-X (erörtert Hölderlin sien philosophisch Entwicklung wiels de Jenaer Tiet)
• Johann Kreuzer (Hrsg.): Hölderlin-Handbuch. Leben – Werk – Wirkung. Metzler, Stuttgart 2002, ISBN 3-476-01704-4 (umfaatend; temelk anspröösvull)
• Jean Laplanche Hölderlin und die Suche nach dem Vater [Hölderlin et la question du père, 1961], Stuttgart-Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog 1975
• Gunter Martens: Friedrich Hölderlin (Rowohlts Monographien; 586). Rowohlt, Reinbek 2002, ISBN 3-499-50586-X (toverlässig biographisch Inführen)
• Jacky Carl-Joseph Paul: Arm ist der Geist Deutscher. Geheimerer Sinn." Hölderlin: Eine Gegendarstellung. ATHENA-Verlag, Oberhausen 2011, ISBN 978-3-89896-448-7
• D.E. Sattler: Friedrich Hölderlin. 144 fliegende Briefe. Luchterhand, Darmstadt 1981, ISBN 3-472-86531-8
• Jochen Schmidt: Hölderlins geschichtsphilosophische Hymnen 'Friedensfeier', 'Der Einzige', 'Patmos'. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990, ISBN 3-534-10869-8.
• Stefan Wackwitz: Friedrich Hölderlin 2. överarbeit un ergänzt Uplaag (Sammlung Metzler; 215). Metzler, Stuttgart 1996, ISBN 3-476-12215-8 (enthollt en deelwies unsachgemäß, nich vun de Verfaater stammen Dorstellen vun de Diskussion um de verscheeden Utgaaven)
• [Adolf Wohlwil: http://de.wikisource.org/wiki/ADB:H%C3%B6lderlin,_Friedrich In: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 12, Duncker & Humblot, Leipzig 1880, S. 728–734.]

Weblenken

Friedrich Hölderlin. Mehr Biller, Videos oder Audiodateien to’t Thema gifft dat bi Wikimedia Commons.

Op Wikiquote gifft dat Zitaten to, över oder vun „Friedrich Hölderlin“ (hoochdüütsch).

Bi’n Wikiborn gifft dat Originalschriften över dat Thema oder vun den Schriever: Friedrich Hölderlin.

• DNB-Katalog
• Warken vun Friedrich Hölderlin in dat Projekt Gutenberg-DE
• Informatschonen to Friedrich Hölderin in dat BAM-Portal
• Warken vun Friedrich Hölderlin bi Zeno.org
• Martin Glaubrecht: http://daten.digitale-sammlungen.de/0001/bsb00016326/images/index.html?seite=338 över Friedrich Hölderin In: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 9, Duncker & Humblot, Berlin 1972, S. 322–332.
• Websteed vun dat Hölderlin-Archivs
• Warken vun Friedrich Hölderlin in de Bibliotheca Augustana
• Offizielle Websteed vun de Hölderlin-Sellschopp
• Linksammlung der Universitätsbibliothek der Freien Universität Berlin
• [Christian J. Onof: Indrag http://www.iep.utm.edu/holderli/ in de Internet Encyclopedia of Philosophy (engelsch, inklusive Literaturangaven)]
• Personennaamdatei